Дарэмна шукаць на глёбусе хоць маленькую кропачку з дарагой для мяне назваю: Унорыца. Ня той маштаб. Ня тыя далягляды…

...Калі па дарозе з Рэчыцы мільгане за аўтамабільным шклом сучасны верставы слупок з адзнакаю «13 км», пад колы, у вочы і ў душу кідаецца раўнюсенька кілямэтровая стужка асфальту, які колісь быў брукаванкай, а яшчэ раней — звычайным прасёлкам на шляху ў няблізкія Шацілкі, пераназваныя за хрушчоўскім часам у Сьветлагорск.

Геаграфічных адметнасьцяў унорыцкай ваколіцы — амэрыканскі масток (сучасная «падстанцыя»), цярцежык, стойла, грыўка, шпылёк, каменка, востраў — ня знойдзеш ужо ня толькі ня глёбусе, а нават на самай падрабязнай мапе. Адно ў вясковай гамонцы ды ва ўспамінах...

ПРОДКІ, ЛЮСЯ І БОБ З ГАРОХАМ

Ня схільны да фаталізму, мушу ўсё ж канстатаваць: першымі, на ўезьдзе, сустракаюць мяне могілкі. Тут, сярод іншых, знайшлі вечны спачын і мае продкі: прадзед Сьцяпан Васілевіч Атаманчук і прабабка Куліна Дзям’янаўна, у дзявоцтве Даўгалапцева; дзядуля Пятро Рыгоравіч ужо Севярынец і бабуля Тацяна Сьцяпанаўна з роду Атаманчукоў-Даўгалапцевых, татава родная сястра цётка Куліна, якая пайшла ў лепшы сьвет зусім маладой... Тут, у зацішку, ужо спачываюць і сябры дзяцінства: Іванька Завадзкі, Валодзя Шынкарэнка з братам Косьцікам, Валодзя Сярак ды Воўка Севярынец, Данілаў сын. Выхаваны ў атэізьме, я ўсё ж употайкі прашу ў пана Бога пуховай зямелькі для кожнага з радзіны і сяброў…

Мільгаюць знаёмыя зь дзяцінства хацінкі і дамкі, дзе паміж шматлікіх Севярынцаў уплішчыліся сядзібы Півілёнкаў, Бабічаў, Дворнікаў, Лапат, Жалезак, Басоў, Кузьмянкоў, Серакоў, Базыляў, Радзьковічаў, Зайцоў і Зайцавых, Леўчанкаў, Хаткевічаў, Казачэнкаў ды Сакаленкаў. І кожны двор — вялікі сусьвет маленства: у Півілёнкаў — найбуйнейшыя вішні, у дзеда Сыльвэстра — найсмачнейшыя грушы бэры, у ягонага суседа насупраць, дзеда Ільлі, — сакаўныя ружовыя папіраўкі, а ў Карэбаў — гарох ды боб разам з антонаўкамі...

А ў кветніках амаль перад кожнаю хатаю — вабныя вяргіні, кучаравы бэз, пахкія акацыі, рамонкі, астры, гвазьдзікі, касачы ды іншая рознакаляровая драбяза. Тым п’янкім пахам дыхне часам дзяцінства, усьміхнецца і гарэзьліва падміргне мілай суседцы Люсі. Уласна кажучы, для яе і буялі па ўсёй Унорыцы вяргіні з рамонкамі, сьпелі ігрушы, яблыкі і боб з гарохам...

Ды Люся ўпадабала стромкага прыгажуна-баяніста Валеру Сазонава. Той прыяжджаў да бабы Аляксандрыхі з Гомлі, спрытна перабіраў кропачкі-гузікі баяна ды трагічна-мройна выводзіў:

В неапольском порту,
С пробоиной в борту
«Жанетта» поправляла такелаж...

Зграбная, яснавокая суседачка Люся Грыцэнка цяпер дзесьці ў далёкім кіргіскім Бішкеку, замужам за афіцэрам-вайскоўцам. Вядома ж, Валерам Сазонавым. А ў амаль што зьніклых унорыцкіх палісадніках дзе павыводзіліся, дзе здрабнелі кветкі, не буяе, як колісь, бэз, не цьвітуць акацыі. Ды і ня той ужо смак у вішань, бэраў, папіравак і нават у бобу з гарохам...

ХРОСНЫ І ПАТРЫЯТЫЗМ

Зьбіраліся ў нашай хаце бацькавыя сябры-аднапалчане, яны ж і аднавяскоўцы, амаль усе аднагодкі. Вып’юць, бывала, па чарцы, закусяць і давай баяць байкі пра сваё франтавое мінулае. Кпяць адно з аднаго, падначваюць, пасьмейваюцца. А самі — хто без нагі, хто без рукі, а той — бяз вока: так пашчапала іх на фронце. Ды душы не змарнелі…

Асабліва даставалася хроснаму, Пятру Садоўнікаву. Той, як і мой тата, прыклыпаў з акопаў на адной левай. Толькі бацька пасьля ўпадабаў фабрычны пратэз, а хросны — самаробную кавеньку.

— Няхай усе бачаць, як я пацярпеў за Радзіму, — з пыхлівай патэтычнасьцю абгрунтаваў ён свой выбар. — Пад калашынаю ж хто заўважыць?

Аднак жа, як вынікала з аповедаў і показак, ня надта ўжо і гарэў да апошняга абараняць Айчыну мой хітраваты хросны. Вядома ж, тады, у 44-м, калі ў Чырвоную армію «падмялі» дачыста ўсіх падрослых унорыцкіх юнакоў, усе ведалі, што вайне хутка канец, а Гітлеру капут, і, далібог, крыўдна накласьці галавой у самы апошні момант. Добра яшчэ, калі застанесься без нагі ці там вока...

На вайне Пётар Мітрафанавіч вельмі хацеў, каб яго параніла. Лепей лёгка, але дастаткова паказальна для шпіталізацыі і дэмабілізацыі.

— Мо самастрэл зробім, ці што? — асьцярожна падступаўся ён да свайго сябра — не разьліць вадой, майго бацькі. — Прападзем жа ні за панюх табакі...

— Кінь дурное, Пятро! — рашуча не згаджаўся той на расстрэльны шахер-махер. — Сумленьне ж не прастрэліш...

А тут падчас чарговага мінамётнага абстрэлу ад траншэйнага бруствэру адляцеў ладны камяк зямлі і злузаў хроснаму сьцягно ажно да крыві.

— Мяне параніла! — залямантаваў ён, сьцягваючы зь сябе штаны.

— Ты яшчэ спытайся, якога колеру кроў. Калі жоўтага, тады вярняк, час і ў мэдсанбат, — сьцішыў імпэт навабранца старшына-жартаўнік. — Але ведай, што ў нас раненьне ў с...ку ня лічыцца...

Так яно было, ці не, ня буду настойваць, ды як кажуць, за што купіў...

А праз хвіліну-другую, калі накрыла новая хваля артабстрэлу, у хроснага ўжо паловы нагі як не было: ж-ж-жах па калене і — на табе, Пецька! Цот у цот і ў той самы момант і тым самым макарам, што й бацьку. Пабратала сяброў, што завецца, нямецкая міна-дурнуша.

ТАТА І НЕМЦЫ

Вайна, уласна кажучы, пачалася для бацькі і скончылася на крывавым беразе рачулкі Проні, што на Магілёўшчыне. Якіх два тыдні франтавой будзёншчыны, ледзьве ня першы артабстрэл...

Адзін асклепак секануў акурат пасярэдзіне калена правай нагі, а драбнейшыя ўпіліся ў грудзі і плечы. Два зь іх і сёньня «вандруюць» у целе.

— Тата, што ты адчуваў тады? — пытаўся я з настойлівай малечай цікаўнасьцю.

— Хутчэй за ўсё радаваўся, — нечакана прызнаўся бацька. — Наўкол жа адныя чалавечыя ашмёткі, а я жывы і паўзу да будана з чырвоным крыжам...

Палявы лязарэт. Паўшклянкі сьпірту замест наркозу. Напаленая на газьнічцы пілка па жалезе. Стомлены хірург, маладзенькая мэдсястрычка, на шыйцы якой засталіся адбіткі бацькавых пальцаў, бо трымаўся за яе, як за выратавальную чарацінку, калі чыкрыжылі не прыдатную ўжо для далейшага карыстаньня канцавіну...

Тата не забіў ніводнага немца, ды вось парадокс: акурат, лічы, за гэта атрымаў ордэн «Чырвоная Зорка» са штампікам у пасьведчаньні «Сапраўдна без фатаграфіі» і факсымільным подпісам «Сакратар Прэзідыума Вярхоўнага Савета СССР А. Горкін».

Падчас выведнай вылазкі шараговец Павал Севярынец зь лейтэнантам, камандзірам узводу, меліся накапаць бульбы на адным з гародаў толькі што адбітай у гітлераўцаў вёсачкі.

Камузводу ішоў з аўтаматам і штык-нажом на раменным трэнчыку, а баец-навабранец — з рыдлёўкаю і вядзерцам. Не пасьпелі і бульбіны падняць, як з-за адной хаты пачулася страляніна. Выведнікі-бульбакопы залеглі ў баразну.

— Бач ты, адзін нейкі дурань затрымаўся, — імгненна ацаніў становішча лейтэнант. — Ён — адзін, нас — двое. Вось табе, Паша, штык-нож, пракрадзесься з тылу і, пакуль я буду перастрэльвацца з фрыцам, прыколеш гада.

— Ды я, таварыш лейтэнант, нават пеўню галаву не магу адсекчы, а тут жа чалавек, як ніяк, — жахнуўся салдацік.

— Па-першае, не чалавек, а фашыст. А па-другое, за невыкананьне загаду, згодна з законам ваеннага часу... — прывёў самыя пераканаўчыя аргумэнты камандзір, у якога вайна забрала ці ня ўсю радзіну, разам з жонкаю і малымі дзеткамі.

Новасьпечаны дывэрсант выглянуў з-за хлява акурат у той момант, калі нямчурына-бамбіза, мо пад два мэтры ростам (ці то ў страха вочы па яблыку?), мяняў ражок з патронамі. Зручны момант! Аднак, ускочыўшы на сьпіну праціўніка, неспрактыкаваны салдацік змог толькі шкрабануць вастрыём ляза наеты карак акупанта. Той вокамгненна скінуў зь сябе хударлявага чырвонаармейца і сьціснуў учэпістымі пальцамі горла...

Калі небарака ачомаўся, лякальны эпізод Вялікай Айчыннай быў вырашаны на карысьць савецкага салдата: галава фрыца з пасмамі акрываўленых рудых валасоў валялася асобна ад тулава, а спрытны лейтэнант выціраў штык-нож ад крыві аб траву... Навабранец страціў прытомнасьць ад жудаснага відовішча...

А ў гітлераўца былі з сабой у палявой торбе важныя дакумэнты.

Камандаваньне не пашкадавала падзякі: абодва разьведчыкі на вячэрнім шыхтаваньні атрымалі па ордэну з рук камандзіра палка.

Ня так даўно праяжджалі праз Унорыцу турысты зь Нямеччыны. З акна аўтобуса заўважылі старога ў інвалідным вазку. Высыпалі гарохам, загергеталі «бітэ-дрытэ», паднесьлі бацьку ўнушальных памераў пакунак з рознымі прысмакамі, экзатычнай садавінай ды адзеньнем сэканд-хэнд.

— Дзякуй, мін херц, — стрымана адказаў франтавік. — Аднойчы вашыя супляменьнікі мне ўжо «дапамаглі». Больш ня трэба…

МАЦІ, ПОШТА І КАЛЯРАДЗКІ ЖУК

Мая маці Марыя Аляксееўна, у дзявоцтве Аніськова, з родных мясьцінаў выправілася вучыцца на агранома ў Рэчыцкі зоавэтэрынарны тэхнікум, пакінуўшы дома дзеда Аляксея Фёдаравіча, бабку Кацярынку, Кацярыну Ігнатаўну, сясьцёр і брата Паўла. (На яго, франтавіка, сям’я спачатку атрымала «пахаронку», аднак Бог літасьцівы...)

Невялічкага росту, жвавая ды рахманая, прыязная да людзей Маруся зьявілася ў вучэльню ў незвычайных апранахах: замест сукеначкі — вайсковы цельнік, зьняты з забітага немца, а на нагах — рознакаляровыя бахілы, чырвоная ды сіняя, бо ў мясцовага абутковых спраў майстра для бясплатнай замовы не знайшлося матэрыялу аднолькавага «акрасу».

На першую стыпэндыю новасьпечаная студэнтачка накупіла прысмакаў для родных і таго-сяго з мануфактуры, ды так расшчодрылася, што не хапіла грошай на білет у цягніку. З Рэчыцы да Рагачова ехала на падножцы вагона, а далей — пехатою.

Пасьля вучобы па разьмеркаваньні яе накіравалі ў вёску Чорнае, што акурат насупраць Унорыцы на левым беразе Дняпра, напрасткі праз поплаў. Там на нейкай вечарынцы і пазнаёмілася яна з маім будучым бацькам.

— Ат, якая там любоў, каханкі-пацалункі, — сарамліва адмахваецца сёньня баба Маруся, — Як зайшла ў хату — дзе земляная падлога, дзе чацьвёра падлеткаў і адна дзяўчынка-малалетачка сядзяць за сталом, чакаюць, калі пасьпее ў печцы ссыпаная ў попел і вугольле проста з кошыка бульба «ў мундурах», каб потым памакаць яе ў ільняное масла ды адным махам струшчыць, — дык сэрца зайшлося. А маці ж у іх нямашака, памерла ад тыфу яшчэ ў 44-м — так і засталася...

З гэтакім кагалам-гомазам пра аграномства давялося забыць. Ды пашчасьціла: раённы вузел сувязі шукаў перавозчыка пошты праз рэчку ў тое ж самае Чорнае. Заробак невялічкі, аднак жа і працы на некалькі гадзін. Астатні час — сям’і, дзеткам — сваім: Косьціку, Сашку і потым Кольку, і бацькавым братам: Мішку, Косьціку, Пецьку, Кольку і чарнавокай прыгажуні, малодшанькай Маньцы, Марыйцы, гэта каб ня блытаць...

І каб усім пароўну, каб нікога не пакрыўдзіць. А дзеткі часьцяком падмянялі паштарку-перавозчыцу, каб ня быць нахлебнікамі...

Недзе ў шасьцідзясятыя гады маці зноў давялося ўспомніць пра набытую спэцыяльнасьць агранома. Выйшла так, што разам з «кукурузнай эпапэяй», адным з хрушчоўскіх дзівацтваў, зьявіўся ў нашых краях калярадзкі жук. Відаць, з насеньнем царыцы палёў перабраўся з-за мора ў нашыя сухапутныя палестыны.

«Няйнакш, капіталісты наўмысна падкінулі падшыванца, каб нам тут паскудзтва чыніў», — не прамінулі зрабіць выснову адэпты кваснага патрыятызму.

Як дыплямаванага спэцыяліста матулю «кінулі» на пярэдні край барацьбы са шкоднікам у нашых ваколіцах. Важнасьць справы, апроч усяго іншага, падкрэсьлівалася яшчэ і тым, што за кожную злоўленую крылатую асобіну, якую закаркоўвалі пасьля адлову ў адмысловую пробаўку і адсылалі ў раён, давалі грашовую прэмію — 10 рублёў. Грошы на той час немалыя. Аднак жа і калярадаў было зусім нічога. Ды куды было слабай жанчыне адолець, як потым выявілася, невынішчальнага нахабу. Паласаты нягоднік, хіба што бяз зорачак на крылах на манер амэрыканскага сьцягу, спакваля акупаваў навакольныя палеткі і сёньня ўжо, не саромеючыся і не хаваючыся, жарэ бульбоўнік, як не ў сябе, хоць ты ў лоб яму страляй!.. Нарачане ўжо і самі гатовыя прыплачваць таму, хто дасьць рады злыдню, ды няма пакуль што таго асілка...

АЛЕСЯ ПАЎЛАЎНА І РЫГОР ГАЎРЫЛАВІЧ

Маё «1 верасьня» — Алеся Паўлаўна і Рыгор Гаўрылавіч. У іх было сталёвае прозьвішча — Жалезка, ды людзі яны інтэлігентныя, сардэчныя, чулыя. Настаўнікі, адным словам.

А на сваю першую ў жыцьці ўрачыстую школьную «лінейку» мы зь сябрам Толікам Навакоўскім безнадзейна спазьніліся. І на першы ўрок таксама. Нам падалося больш важным за вучобу майстраваць сьвістулькі з гарбузовых «хвастоў». Пакуль мы шнырылі па гародах, навучальны год і пачаўся бяз нас. Мы ўклініліся ў працэс атрыманьня ведаў як бы зьнянацку і колькі часу ўдзельнічалі ў ім не за партаю, а па кутах. Затое потым ужо больш не канфліктавалі са школьным статутам ні на Ўнорыцы, ні ў Глыбаве, куды за пяць кілямэтраў хадзілі пасьля чацьвёртай клясы. А пасьля васьмігодкі мяне занесла ў літоўскі гарадок Таўраге...

ГУДБАЙ, АМЭРЫКА

Адным часам, недзе ў першай траціне мінулага стагодзьдзя, блізкая да нас Азершчына зь Ведрычам-рачулкай і докамі суднавэрфі была далей за... Амэрыку! І гэта ня жарт, а гістарычная праўда.

Амаль на роўнай адлегласьці паміж унорыцкімі «мурашамі» і азершчынскімі «шчаўлікамі» тады ўзьнік невялікі пасёлак зь менавіта такой, экзатычнай у нашых мясьцінах, назваю. Яго збудавалі колькі няўрымсьлівых гаспадароў, што пасьля рэвалюцыі наважыліся ды наўмеліся паспытаць заморскага хлеба і пашукаць шчасьлівай долі за акіянам. Хлеб той падаўся ім нясмачным, а шчасьце — прывідным.

Адзін з вандроўнікаў-небаракаў на схіле сваіх гадоў прыкладна так дзяліўся сваімі ўражаньнямі:

— Ды гары яно ўсё гарам у той Амэрыцы! — узлавана кідаў зашмальцаваны картуз на лаўку, прысядаючы да чаркі побач з маім бацькам, дзед Васіль Леўчанка. — Налівай, Паўлуха! Амэрыканцы, кажаш, так тваю такую! Вочы вытарашчаць зранку, зь цёмнага рана — і гайда на працу подбегам. А там — ні ўздыхнуць, ні бздухнуць: канвэер, маць яго...

Як далей вынікала з таго эмацыйнага аповеду няспраўджанага эмігранта, трапіў ён на адзін з заводаў Форда, працаваў штампоўнікам, ладзіў «крылы» для колішніх аналягаў нашых «палутарак». (На адной зь іх, дарэчы, дзед Васіль адшафярыў ледзьве не да скону...)

СТОМА, ЛЯПЕХА І АФАРЫЗМ

Прозьвішча Івана Іванавіча Стомы, ужо даўно нябожчыка, як найлепш стасавалася да фатальных праяваў ягонага жыцьця. За вочы зусім ня злыя нарачане часьцяком лаялі яго «паліцаем», асабліва не заглыбляючыся ў падрабязнасьці, за што дзядзьку Стому далі пасьля вайны 25 гадоў лягераў. Бывала, маўкліва, але аднадушна, выключалі з агульнага статку яго рагулю, і ён аднаасобна пасьвіў жывёліну па навакольных хмызьняках, пры гэтым сплятаючы на замову тых самых неміласэрных вяскоўцаў лапці ды кошыкі.

— Вось як яно бывае, Кастусёк, — прызнаваўся мне аднойчы стомлены Стома. — Да вайны ў міліцыі служыў. Наша падразьдзяленьне немцы раскалашмацілі ў першым жа баі. Жывыя хто куды разьбегліся, а я ў лес, на хутар да жонкі, падаўся. Дзеткі ж малыя, сынок і дачушка. Гадаваць, карміць трэба. Так і адседзеў навалу. А пасьля вызваленьня прыйшлі франтавікі, пашчапаныя, я табе скажу, хто куляю, хто асклепкам, хто шчэ як. Суровыя, значыцца, і ўпяклі мяне куды падалей. Можа, так яно і трэба? Крыж мой гэта на ўсё астатняе жыцьцё...

Негаваркі Іван Іванавіч, аднак, стаў аўтарам ці ня самага знакамітага ўнорыцкага афарызму.

Дзесьці на пачатку шасьцідзясятых ва ўнорыцкім старэнькім клюбным будынку часьцяком ладзіліся паказальныя таварыскія суды. Аднаго разу разьбіраўся канфлікт паміж Стомам і Федзечкам, паводле тутэйшай клясыфікацыі — «інтэлігентам». Дзядзька Іван ледзьве выкачваў цяжкія валуны патрэбных слоў, а Федзечка сыпаў скорагаворкай са сваім каронным «тасаіць», што адпавядала пустазельнаму расейскаму «так сказать».

Пасварыліся, а потым і патузаліся мужыкі праз звычайную мяжу надзелаў. Банальная на той час прычына, лічы, кожная другая сварка праз гэта. Відаць, усё ж застаўся пры пагалоўнай калектывізацыі рудымэнт прыватнаўласьніцкага інстынкту.

Дык вось, нехта зь іх прыхапіў плугам які сантымэтар-другі суседзкай гаспадарчай сувэрэннасьці. Падчас сваркі дзядзька Стома наўмеўся сарваць з супраціўніка картуз, спрытненька ўкінуў у яго сьвежую каровіную ляпёху і вярнуў галаўны ўбор на месца...

— Унизил и оскорбил меня, тасаить, морально и физически, причём, тасаить, самым грязным, тасаить, способом, — абураўся пакрыўджаны і зьняважаны Федзечка.

У адказ Іван Іванавіч выдаў свой знакаміты афарызм:

— Ай, хай яго!.. Людзі добрыя, усім, каго пакрыўдзіў, я дарую...

Рогату было! А «дуэлянты» на ляпёхах зладзілі міравую, хоць Івану Іванавічу прысудзілі ўсё ж 3 яшчэ савецкія рублі штрафу. За г...ную, як ён потым казаў, справу.

ЗАЙЦЫ, ДЗЕЦІ І СЬЛЁЗЫ

Прыкметныя ўнорыцкія асобы — двое Зайцоў. Абодва Васілі, толькі ў аднаго прозьвішча бяз выбрыкаў — Заяц, а ў другога з прэтэнзіяй — Зайцаў. А па-вясковаму адно Зайцы, і ўсё тут. У маладзейшага, Васіля Лявонавіча Зайца, я шасьцігадовым жэўжыкам сядзеў пад партаю, калі ён вучыўся ў чацьвёртай клясе (такім чынам ён даглядаў мяне малога пры нявыкрутцы бацькоў). Пабраўшыся ўжо шлюбам, ён ледзьве ня страціў сваю самую мужчынскую з мужчынскіх годнасьць. Даволі ўнушальны і пладавіты ягоны «корань» наматала было на матавіла пры нарыхтоўцы сенажу. Добра яшчэ, што памочнік пасьпеў спыніць агрэгат на другім абароце...

— Гамон Ваську, — вынесьлі вырак зьніякавеламу Зайцу злыязыкія кабеты.

— Быў жа сякач секачом, а цяпер далей бота і ня пырскне...

Аднак Лявонавіч падлячыўся недзе ў Менску і да сваіх ранейшых трох «зайчанятаў» зладзіў з жонкаю Дусяй чацьвёртага. Андрэй атрымаўся самым рослым, моцным і здаровым з усяе дзятвы зайцавай «вытворчасьці».

А Васіль Іванавіч Зайцаў, колішні армейскі кінамэханік, пасьля дэмабілізацыі з арміі ўвесь час рабіў шофэрам. Спачатку на бэнзавозе, а потым на малакавозе. Ці то пакліканьне да цыстэрнаў у яго было, ці то пляніда такая.

За рулём дзядзька Вася, як правіла, «не хмяліў лыч», як трапна казала ягоная жонка Маня. Але ж калі адрываўся ад «баранкі», стрымаць яго ад «ужываньня» было цяжка, а часьцяком і немагчыма. Звычайна пасьля трэцяй Васіль Іванавіч пачынаў плакаць. Голасна, горка, няўсьцешна і... няўцямна. Чаго ліў сьлёзы, так і засталося таямніцай. Зь ёй ён і адышоў у лепшы сьвет, не дачакаўшыся і сямідзесяці...

КОЛЯ ЛІЗІН І ГАРМОНІК

У чарговыя летнія адведзіны бацькоў выйду на перакур на лавачку побач з домам. Мама ў свае 80 (!) пад звыклае бацькава буркаценьне зьбяжыць у ягады, а той, на два гады старэйшы, пасьля паралюшу, ужо сямнаццаць гадоў як у інвалідным вазку, прымецца калоць дровы (!), ды не абы якія, а пакручастыя камялі, папераменна трымаючы адной-адзінай дзеяздольнай рукой то сякеру, то жалезнае кліньне. Адно пасьпею чыркнуць запальнічкай, як тут — сусед насупраць, дзядзька Коля. Вядома ж, Севярынец.

— Ну, давай тваю, гарадзкую...

Запыхкаем удвох «Магнатам», абмяркуем абавязковае:

— Ну як там у вас, у Віцебску?

І які ўжо раз пасьмяемся з даўняе показкі пра майго суразмоўцу, некалі першага гарманіста ня толькі на Ўнорыцы, а і ў бліжэйшым навакольлі.

Гарманістам ён стаў самавукам. Глядзеў, як засвойвае інструмэнт старэйшы брат Майсей. І так захапіўся гэтым заняткам, ня ў прыклад абыякаваму да музыкі брату, што літаральна не выпускаў гармонік з рук. Маці ягоная, баба Ліза, адабрала аднойчы тальянку і строга загадала:

— Ідзі грады палоць, гультай.

— Не пайду, — заўпарціўся сын.

Залез на гарышча і лічы сутак двое носа адтуль не высоўваў. А калі зьлез і без кашулі прайшоўся па вёсцы, сустрэчныя нямелі ад зьдзіўленьня: на пузе апантанага музыкі выразна праступалі... кнопачкі «басоў» і «галасоў», бы на гармоніку! Па памяці, значыцца, граў мэлёдыі і надубасіў клявіятуру!

— Найграўся ад пуза, — кпілі вастрасловы.

Цяпер у дзядзькі Колі, па-вясковаму «Лізавіча», скурчыліся пальцы на абедзьвюх руках.

— Адгарманісьціў, адсьвістаў, — уздыхае сусед.

— Няхай ня брэша, — іранічна-сварліва не пагаджаецца з такім самапрысудам жонка цётка Рэня. — Шклянку, бач ты, яшчэ ні разу не выпусьціў.

Падчас якой вясёлай гулянкі дзядзька Коля выдае свой галасісты інструмэнт каму-небудзь з маладзейшых, а сам сыходзіць, каб ня чуць і ня слухаць...

МАТЫЛЁК, САЛОЎКА І ГРАК

Тацяна Радзьковіч паскардзіцца:

— Бачыш, Косьцік, ногі падводзяць... Хто б раней сказаў, што так будзе, пасьмяялася б адно...

Раней... Раней маладая прыгажуня Тацяначка Сярак салаўіна сьпявала ў Азершчынскім народным хоры. Не абы-кім — салісткай.

— У самой Маскве выступалі, во як! — не бяз гонару згадвае адметная харыстка.

Сьпявала яна і на маіх заручынах з будучай жонкай Тацянай з лунінецкага роду Лабачэўскіх-Сагановічаў. На той момант наш сусед Хведзька Радзьковіч, адзін з найлепшых мэханізатараў ці не ўсяго раёну, быў ужо зьвёў галасістуто салістачку з Азершчыны на Ўнорыцу. Яны пражылі разам доўгі век, нарадзілі пяцёх дзетак: дзьвюх дачок, Люду ды Вольгу, і трох сыноў: Сашку, Колю ды Косьціка. Няма ўжо ні меншага з Радзьковічаў, майго цёзкі, ні старэйшага. Такі лёс…

— Раней матыльком порхала, салоўкай залівалася, а цяпер во, бачыш, грак граком, — не сунімаецца маркотная жанчына.

— Няпраўда ваша, цётачка Таня, — кажу. — Хіба ж магчыма схаваць ад людзей і салаўінасьць, і матыльковасьць, што ўсё яшчэ тояцца ў вачах?

— Хіба што... Кінь дурное, — адмахваецца былая «салоўка».

І потым гарэзьліва, зь імпэтам:

— Ідзі ты! Скажаш...

КЛЮБ ІМЯ БАБЫ ПРОСІ

«А мы саздэбалісь на таніцах,

Дзе ты была ў чырвоных станіцах», — галёкалі па вечарах на ўсю вёску мае стрыечныя браты Валік і Віцька, што прыяжджалі кожнае лета да бабулі Просі Атаманчук. І яшчэ нешта з тадышніх гарадзкіх гітоў з прыпевам: «Приходи в могилу, погниём вдвоём!» Сучасная папса адпачывае!

Аднак ня менскіх гарэзаў, а ціхмяную бабульку ўганаравалі мы тады, надаўшы яе імя імправізаванай культурнай установе.

Няхай сабе і з пэўным прыпушчэньнем, аднак магу лічыць сябе дзіцём паваеннага часу. Нарадзіўшыся на сёмым годзе пасьля Вялікай Перамогі, быў усё ж першынцам у сям’і франтавіка-ардэнаносца, адзінага, дарэчы, на ўсю Ўнорыцу. Шкада, вядома, што малымі мы збаёдалі «Чырвонуго Зорку» з прыгожымі рубінавымі промнямі: напруга з цацкамі была яшчэ тая...

Напрыканцы саракавых, у пяцідзясятыя і, відаць, па інэрцыі на пачатку шасьцідзясятых нарачане актыўна размнажаліся. Двое-трое дзетак у хаце — так бы мовіць, абавязковая праграма, ня дзіва — чацьвёра-пяцёра, а тое і сямёра жвавых жэўжыкаў. А ўлетку пад’яжджалі і гарадзкія ўнукі-праўнукі. Во была грамада!

Стары клюб на той час разбурыўся, і моладзь, каб, як цяпер кажуць, патусавацца, а тады казалі «на танцы», зьбіралася ў цесным буданчыку... аўтобуснага прыпынку. Месьціўся ён акурат каля падворку бабы Просі.

«Клюб імя бабы Просі» называўся і мой першы допіс у рэдакцыю «Дняпроўца». Праўда, за калектыўным подпісам. «Моладзі шмат, а сабрацца няма дзе, — папракалі мы невядома каго. — Унорыцы вельмі патрэбны клюб!»

Улады даволі апэратыўна адрэагавалі на крытычны сыгнал, і неўзабаве на месцы былога «культурнага ачага» зьявіўся новы: з цэглы, прасторны і сьветлы. Дыхтоўная такая пабудова, як для Ўнорыцы. Аднак ёй не наканавана было затрымаць у вёсцы ня толькі маіх равесьнікаў, але і маладзейшых наступнікаў. Цяпер капітальная будыніна выкарыстоўваецца выключна падчас выбараў, бо на ўсю вёску хіба што двое-трое падлеткаў і засталося, ды й тыя мараць пра зманлівыя гарадзкія далягляды...

КІТАЕЦ ЦА, ІТАЛЬЯНЦЫ І НАРАЧАНЕ

Чаму Ўнорыца? Адкуль такое найменьне «ёсьць пайшло», на першы погляд нетутэйшае, загадкавае, нават, экзатычнае? Дзіцячае пытанейка? Не кажыце... Вось жа, як вокам кінуць, усё ясна і неаспрэчна навокал: Рэчыца, Азершчына, Глыбаў, Мілаград, Берагавая Слабада, за лесам — Гарноўка, Старына, Падалесьсе, за ракой — Чорнае, Краснае, Белае Балота, Глушэц, Пескапольле...

А тут — Унорыца!

Бацька мой, да прыкладу, уважае даўнюю прыпавесьць, як калісьці ў гэтых мясьцінах гандляваў кітаец па прозвішчы Ца. Ладзіць жытло-хаціну не было калі, дык ён выкапаў сабе нару-зямлянку. З тае пары і пайшло: У норы — Ца.

Мой добры знаёмец, рэжысэр-дакумэнталіст Юры Хашчавацкі, як і належыць сапраўднаму адэсіту, пачуўшы, што праз Унорыцу праходзілі войскі Напалеона, тут жа выдаў сваю тапанімічную вэрсію:

— Усё проста, хлопча, — падзяліўся ён адкрыцьцём. — Разам з французамі, напэўна ж, і італьянцы былі. А па-італьянску «уно» — «адзін», а «рыца» — возера! Няма чаго тут і галаву ламаць: Аднаазёрск!

Цікава, вядома, займальна і эфэктна, але сур’ёзныя акалічнасьці не дазваляюць пагадзіцца. Па-першае, няма паблізу ніякага возера і раней не было. А па-другое, да прыкладу, мой прапрадзед Васіль атайбаваўся тут пасьля 25-гадовай рэкрутчыны, атрымаўшы законныя чатыры гектары зямлі і зладзіўшы шлюб зь мясцовай дзяўчынай, калі ні пра якіх французаў з італьянцамі тут і ведаць ня ведалі.

На мой погляд, выразны і неаспрэчны адказ — у тым, як самі сябе называюць тутэйшыя людзі: НАРАЧАНЕ. На рацэ, значыць, каля Рэчыцы...

У-НО-РЫ-ЦА!

Нібы ў казцы: направа — Дняпро з акунямі, плоткамі, ляшчамі, печкурамі, шчупакамі і сібілямі, налева — лес з чарніцамі, суніцамі, баравікамі, падасінавікамі, масьлюкамі ды сыраежкамі зь лісічкамі.

Калі было, як знайшоў тут першы грыб, сарваў першую ягадзіну, злавіў першую рыбіну?!

Калі было, як мае трое дзетак-пагодкаў Ганна, Павал ды Дар’я, менавіта на Ўнорыцы рабілі ўсьлед тое ж самае?..

Цяпер вось ужо менскія ўнучкі Жэнечка зь Любкай ды віцебскі ўнучак Глебка трызьняць Унорыцай:

— Ці хутка, дзед, зноў паедзем?

Дык жыві, Унорыца, мой шчасьлівы чортаў тузін, на 13 км ад Рэчыцы! Дакуль глядзець маім вачам і шчыраваць душы, будзе салодка тахкаць сэрца: У-НО-РЫ-ЦА! Мая НАРАЧОНАЯ...