У круглым стале, якія адбыўся 28 студзеня, узялі ўдзел філёзаф, мэтадоляг Уладзімер Мацкевіч; праўнік, кіраўнік праўнай камісіі партыі БНФ Уладзімер Лабковіч; журналіст, кіраўнік палітычнага аддзелу газэты «Белорусы и рынок» Паўлюк Быкоўскі; палітоляг, галоўны рэдактар часопіса «Палітычная сфэра» Андрэй Казакевіч; намесьнік старшыні партыі БНФ Алесь Міхалевіч; палітоляг Дзяніс Мельянцоў.

Дзяніс Мельянцоў: Было б цікава вызначыць адрознасьць гэтай кампаніі ад папярэдніх, прааналізаваць яе вынікі і пашукаць шляхі выйсьця з крызіснай сытуацыі, у якой апынулася беларуская апазыцыя.

Уладзімер Лабковіч: Як паказвае мая практыка назіраньня за выбарамі, з 2001 г. яны мадэлююцца на ўзроўні ўчастковых камісіяў. На гэтым узроўні ты ўжо атрымліваеш дакумэнт, і апэляваць ужо няма да чаго. Чамусьці ў сытуацыі, напрыклад, са Зьмітром Бабіцкім (Барысаў) яны не мадэлявалі на ўчастковым узроўні. Ці яны былі ўпэўненыя, што ў яго няма ніякіх шанцаў на гэтай акрузе, ці ў іх адбыўся нейкі тэхнічны збой.

Паўлюк Быкоўскі: Шмат якія ініцыятыўныя групы былі не зарэгістраваныя, таму што людзі адклікалі сябе з ініцыятыўных групаў.

Уладзімер Лабковіч: Так, бывалі такія выпадкі. Ціск на студэнтаў, на месцы працы...

Алесь Міхалевіч: На гэтых выбарах усё аддавалася на рашэньне саміх людзей і рашэньне мясцовых арганізацыяў. Таму, калі перад імі ставілі ўльтыматум: або вы выходзіце з ініцыятыўнай групы, або мы вас звальняем, то натуральна, што мы не маглі на такіх людзей ціснуць і прымушаць іх надалей удзельнічаць у выбарах.

Паўлюк Быкоўскі: Праблема ня ў ціску. Праблема ў тым, што людзі не адчувалі сябе абароненымі і таму выходзілі з ініцыятыўных груп.

Алесь Міхалевіч: Няма ніводнай дыктатуры, дзе людзі адчуваюць сябе абароненымі. Што трэба, на вашу думку, зрабіць для таго, каб усправядлівіць ахвяры ў гэтай выбарчай кампаніі?

Паўлюк Быкоўскі: Я іх ужо назваў: гэта можна было зрабіць перамогай, калі ставілася такая мэта...

Алесь Міхалевіч: Ня ставілася.

Уладзімер Лабковіч: Абсалютна незразумела, якая мэта нашых удзелаў у такіх кампаніях. Дасягнуць перамогі — гэта бязглуздая мэта. Незразумела, якія мэты ставіць для ўдзелу ў кампаніях, каб падняць матывацыю людзей. Так, была ідэя Івашкевіча падняць матывацыю за кошт удзелу ў Кангрэсе. Але ўлічваючы тое, што ідэя Кангрэсу і спрэчкі вакол яго маргіналізавалі гэтае мерапрыемства, то і пляны стварыць матывацыю ня спраўдзіліся. Нават унутры партыяў, і ў тым ліку ў БНФ, не было адзінай празрыстай кампаніі. Хтосьці ішоў зь Мілінкевічам, хтосьці ішоў безь Мілінкевіча, хтосьці ўкручваў лямпачкі, хтосьці тлумачыў энэргетычную небясьпеку з боку Расеі, хтосьці папулярызаваў сябе на будучыню ў межах пэўнай акругі. І матываў агульнай кампаніі не было ні ў кога. У мяне адчуваньне ад гэтых выбараў — нібыта іх не было. Ні эмоцыяў, ні ўражаньняў ні ўспамінаў.

Паўлюк Быкоўскі: Ці можна было ў ліпені 2006 г. прапанаваць нейкі іншы варыянт?

Уладзімер Мацкевіч: Не. Таму што зноў не былі б зробленыя высновы з прэзыдэнцкіх выбараў. Не былі б прааналізаваныя і нават не былі б названыя памылкі. Ад гэтых памылак не адмовіліся б. І рабілі б тое, што робіцца заўсёды. Ніякіх варыянтаў улетку 2006-га проста не было.

Алесь Міхалевіч: Гуляючы па правілах супрацьлеглага боку, мы ніколі не пераможам. Адзіны спосаб, у які мы зможам перамагчы, — гэта самім задаваць пэўныя тэмы для абмеркаваньня ў грамадзтве, закідваючы такія пытаньні, на якія менавіта мы маем лепшы адказ. Ці мы маем адказ на гэтае пытаньне, а Лукашэнка ня мае. І мяне вельмі цікавіць, як апазыцыя можа навязаць уладнаму боку свой дыскурс.

Уладзімер Мацкевіч: На сёньняшні дзень трэба зрабіць выснову — няма адзінай апазыцыі. Суб’ектнасьці такой няма, ёсьць розныя суб’екты. І калі мы не паставімся крытычна да гэтага, мы будзем грунтавацца на міталягічных поглядах. Лічыць, напрыклад, партыю за суб’ект.

Паўлюк Быкоўскі: На мой погляд, назва «Аб’яднаныя дэмакратычныя сілы» ўводзіць у зман саміх суб’ектаў аб’яднаных дэмакратычных сілаў.

Алесь Міхалевіч: Калі ня ведаеш, у які бок ідзеш, — любыя дарогі вядуць да мэты. І калі ты дакладна ня ведаеш, што ты хочаш прапанаваць грамадзтву, немагчыма праводзіць іншай палітыкі апроч рэагаваньня. То бок, для таго, каб праводзіць палітыку нерэагаваньня, трэба ведаць, што ты спавядаеш, што ты прапануеш, якія канкрэтна кампаніі, якія пытаньні ты хочаш закінуць беларускаму грамадзтву для абмеркаваньня. І пакуль я гэтага ня буду ведаць, то немагчыма і нічога рабіць. Абсалютна ніхто апэратыўна ня здолеў адрэагаваць на нафтагазавы канфлікт. Хоць падчас мясцовых выбараў можна было вельмі хутка адрэагаваць.

Паўлюк Быкоўскі: Алесь, якой мэты вы ўсё-ткі хацелі дасягнуць?

Алесь Міхалевіч: Быў Мілінкевіч як лідэр аб’яднаных дэмакратычных сіл, як асоба, як пэрсанальная альтэрнатыва Лукашэнку, якая была раскручаная на прэзыдэнцкіх выбарах. Мілінкевіч быў добрым сымбалем. І на мясцовых выбарах, паколькі кампанія адбывалася дастаткова хутка пасьля прэзыдэнцкіх выбараў, вельмі важна было замацаваць ідэнтыфікацыю Мілінкевіча ня проста як разовага праекту, які ўсплыў, пабыў і сышоў, сярод беларускага грамадзтва. Важна было мацаваць гэтую ідэнтыфікацыю ў вялікіх гарадах і сярод тых груп насельніцтва, якія патэнцыйна гатовыя ўдзельнічаць у пратэстах. І гэтага можна было дасягнуць праз удзел вялікага сьпісу кандыдатаў у Менску і вялікіх гарадах, праз друкаваньне калектыўных улётак, дзе было б сказана, што Мілінкевіч — наш лідэр, давераная асоба кандыдата і г. д.

Уладзімер Лабковіч: Улады прымушалі сваіх кандыдатаў самім зьбіраць подпісы. Яны пачалі падбіраць кандыдатаў, якія маюць прывязку да акругі, якія могуць быць папулярнымі ў гэтай акрузе і могуць канкураваць з апазыцыйнымі кандыдатамі. На мінулых выбарах улада ставіла зусім абы-каго. Цяпер — ня так. Цяпер у Менску былі вельмі якасныя кандыдаты, якія хадзілі па кватэрах, ладзілі рэальныя сустрэчы і зьбіралі рэальныя подпісы. А адміністрацыйны рэсурс быў проста прыкрыцьцём.

Андрэй Казакевіч: Так, адной са стратэгіяў улады было падвышэньне тэхналягічнасьці выбараў. Тэндэнцыю, што прадстаўнікі ўлады самастойна зьбіралі подпісы і самастойна агітавалі, па вялікім рахунку, можна прасачыць яшчэ падчас прэзыдэнцкай кампаніі 2006 г., калі вэртыкальшчыкі хадзілі па дамах і зьбіралі подпісы. Цяпер патрабуецца ня проста пасіўная палітычная ляяльнасьць, але і паказ актыўнай падтрымкі, кантакту з насельніцтвам. Цяпер гэта неабходны элемэнт, каб лічыцца часткаю сыстэмы. І таму, я думаю, патрабаваньне актыўнасьці ад тых, хто атрымлівае прэфэрэнцыі ад гэтай сыстэмы, будзе ўзрастаць.

Уладзімер Лабковіч: Цікава, чаму ўладам выгадна было цалкам адхіліць апазыцыю ад працы ў мясцовых саветах, а не паўтарыць вынік 2003 г. Наяўнасьць тых дэмакратычных дэпутатаў, якія былі абраныя ў 2003 г., уладзе небясьпекі не стварыла. І ніякіх новых грамадзкіх лідэраў з асяродку дэпутатаў саветаў у апазыцыі так і не нарадзілася. Чаму ўлады ўсё ж такі «раскаталі» апазыцыю?

Андрэй Казакевіч: Калі б гэтыя выбары праводзіліся зь мяккай рэпрэсіяй, то ўсё роўна апазыцыйных дэпутатаў было б меней, чым у 2003 г. Было проста меней кандыдатаў. Чаму яны «раскаталі»? Па-першае, таму, што ўсе рэгіянальныя кандыдаты вылучаныя рэальна былі мацнейшыя. Па-другое, захавалася ранейшая канцэпцыя правядзеньня выбараў. Зьмена канцэпцыі была б проста нелягічнай, таму што давялося б цалкам зьмяняць канцэпцыю карпарацыйнай дзяржавы. Усё было аддадзена на рэгіянальны ўзровень. А там добра спрацавала вэртыкаль улады, як яна ўжо навучылася працаваць.

Алесь Міхалевіч: У 2003 г. ніхто таксама не даваў рашэньня прапускаць. Наадварот, было рашэньне не прапускаць апазыцыянэраў на подступах. Проста абкатка сыстэмы яшчэ не была скончаная. На той момант шмат па якіх гарадох, асабліва райцэнтрах, выбары адбываліся ва ўмовах, блізкіх да рэальных. Натуральна, выбары 2003 г. не зьмянілі сытуацыі, але іх вынік быў вельмі значным раздражняльнікам для ўлады.

Дзяніс Мельянцоў: Якія канкрэтныя захады можна зрабіць, каб ператварыць дзейнасьць апазыцыі з рэактыўнай у праактыўную?

Андрэй Казакевіч: У межах палітычнай сфэры яна магчымая толькі як рэакцыйная. Калі браць вайсковую аналёгію, вайну паміж нейкімі двума суб’ектамі, то 1996 г. — гэта барацьба апазыцыі і ўлады, і яшчэ не зразумела, хто каго можа перамагчы. 1999-ты — гэта ўжо асобныя фартэцыі, якія засталіся; яны штурмуюцца. Недзе з 2001 г. — гэта партызанская вайна. І казаць, што гэтыя малазначныя партызаны ўтвораць нейкі фронт, наўрад ці магчыма. Да таго ж надыходзіць стома. Ад ахвяраў і ад вядзеньня баявых дзеяньняў.

Нерэактыўнасьць можа быць толькі ў непалітычнай сфэры — у сфэры культуры, інфармацыйнай, нават замежнапалітычнай. А ў межах беларускай палітыкі проста няма фартэцыяў, на якія можна было б абаперціся. Было ўжо сказана пра дыскурс. Ён можа быць навязаны ў сфэры культуры ці інфармацыі, а не звычайнай палітычнай дзейнасьці.

Уладзімер Лабковіч: Гэта была ня першая кампанія, калі апазыцыя адразу сказала, што гэта ня выбары. Пра гэта казалі ў 2006 г. на прэзыдэнцкіх выбарах і Мілінкевіч, і ягоны штаб. У такой сытуацыі, дадавалі, наша мэта — інфармаваньне грамадзтва. Але я ня ведаю, пра што яшчэ цяпер можна інфармаваць грамадзтва.

Калі мы спрабуем напісаць пасланьне ад імя аб’яднаных дэмакратычных сіл, яно атрымліваецца пустым наборам слоў, пад якім нават Лукашэнка можа падпісацца. Пасьля 6—8 кампаніяў, што мы прайшлі, нам больш няма чаго сказаць грамадзтву.

Андрэй Казакевіч: Трэба шукаць лякальныя сэктары, дзе можна сапраўды нешта вырашыць і нешта зьмяніць.

Уладзімер Мацкевіч: Ці маглі, напрыклад, польскія партыі (не ПАРП) падчас ваеннага становішча ў 1980-я ўплываць на палітыку афіцыйнай Польшчы? Канечне, не. Але калі б на сваіх кангрэсах яны пачалі прымаць палітычныя рашэньні, то гэтыя дзеяньні былі б неадэкватныя існай сытуацыі. Дэкарацыйныя элемэнты не ўплываюць на істотныя для сыстэмы працэсы. А цяпер давайце паглядзім на сучасныя палітычныя партыі. Доступу да палітыкі яны ня маюць. Ні на што не ўплываюць. Але ж гэта ня значыць, што мы пагадзіліся з існым рэжымам і што мы ўвогуле ні на што ня здатныя. Толькі трэба цалкам зьмяніць кірунак дзейнасьці. Ёсьць час, калі палітычны лідэр зьяўляецца кансалідуючай фігурай для нацыі, а ёсьць час — калі пісьменьнік ці рэлігійны дзяяч. Таму мы мусім усьвядоміць, што гэта за час сёньня. На сёньняшні дзень палітык ня ёсьць фігурай, да якой людзі зьвяртаюцца ў пошуку адказаў на свае пытаньні і запатрабаваньні. Пісьменьнікі ў XXI ст., здаецца, таксама ня ёсьць такімі. А хто? Мне трапілася кніга-дыскусія Папы Бэнэдыкта XVI і Юргена Габэрмаса. Яны там размаўляюць пра лёс лібэральнай дзяржавы, сэкулярызацыю, рэлігійнае адраджэньне. Сёньня па ўсім сьвеце мяняюцца гэтыя пазыцыі ў грамадзкім жыцьці тых, хто зьяўляецца лідэрамі думак і меркаваньняў. І да таго часу, пакуль палітыкі будуць думаць пра сябе, што менавіта яны маюць адказы на ўсе пытаньні часу, то яны будуць ня проста маргіналамі, але анахранізмам.

Якая магла б быць альтэрнатыўная стратэгія? Палітычныя лідэры сёньня прымаюць рашэньні не ў адпаведнасьці з разьвіцьцём сытуацыі, але ў адпаведнасьці са сваімі ідэаламі. Ідэальныя канструкцыі для іх першасныя, а эмпірыка, рэчаіснасьць — другасныя. І вось гэтую сытуацыю трэба пераламаць. Чыя гэта справа? Відавочна, што не пісьменьнікаў. Гэта справа філёзафаў і навукоўцаў. Трэба перанесьці акцэнт спрэчак, дыскусіяў і працы. Сёньня час ня ўлётак, сёньня час газэтаў, істотных кніг, манаграфіяў і г. д. На маю думку, сёньня Царква і навуковыя ўстановы — гэта тыя фартэцыі, зь якіх можа пачацца аднаўленьне інстытуцыяў, якія сёньня амаль зьнішчаныя. Менавіта на гэтыя сфэры трэба цяпер зьвяртаць увагу і шукаць там лідэраў нацыянальнага маштабу.

Дзяніс Мельянцоў: Невялікае падсумаваньне нашага круглага стала. Па-першае, мы пагадзіліся, што мясцовыя выбары былі проста тэхнічным мерапрыемствам як для ўлады, гэтак і для апазыцыі. Як трапна заўважыў Паўлюк Быкоўскі, мінулыя выбары былі проста данінай каляндарнай абраднасьці. Па-другое, апазыцыя ня здолела падчас кампаніі сфармаваць мэту і «мэсыдж» для насельніцтва, а ўлада са свайго боку таксама ня вельмі цікавілася выбарамі, хоць і ставіла сабе за мэту зьніжэньне выдаткаў на іх правядзеньне і паляпшэньне тэхнічнага боку. Канцэпцыя выбараў з боку ўлады не зьмянілася.

Апазыцыя цяпер дзейнічае цалкам у рэчышчы рэактыўнай палітыкі. Як казаў Андрэй Казакевіч, ёсьць пэўныя лякуны, у межах якіх існуе магчымасьць знайсьці новых лідэраў. Важная таксама і візія Беларусі. Бяз гэтай візіі немагчыма ні паставіць мэты для апазыцыі, ні сфармаваць «мэсыджу» для насельніцтва.