Мацкевич Владимир. Вызывающее молчание.
Москва: ООО «Вариант». — 2007. — 240 с.

«Што тут робіць гэты чалавек?» — чыноўная дама з Эўрапейскага гуманітарнага ўнівэрсытэту (на той момант ён яшчэ меў менскую прапіску) пагрозьліва бліскала вачыма ў бок майго суразмоўцы. «Майце на ўвазе: дапамога такіх нам не патрэбная!» Было гэта напярэдадні прымусовага закрыцьця на загад высокіх інстанцыяў самага эўрапейскага з сталічных ВНУ. А гутарылі мы — менавіта з гэтай нагоды — зь незалежным аналітыкам Уладзімірам Мацкевічам. Згаданы выпадак адметны тым, што дакладна выяўляе нязьменны — вось ужо больш за дзесяць гадоў — статус нашага героя.

ПРАГРЭСАР: НАСУПЕРАК ВІДАВОЧНАМУ

Незалежны аналітык Мацкевіч — герой‑аўтсайдэр, прарок‑самотнік, супэрзорка бяз супэрпаствы. На меншае ён ня згодны. Большага — тут і цяпер — атрымаць папросту ня можа. Рэч ня толькі ў агульнай занядбанасьці культурнага слою. Рэч яшчэ і ў місіі, абранай сабе аўтарам згаданага інтэлектуальнага праекту.

Наш герой — пэрсанаж памежжа, узорны «свой‑чужы»: тутэйшы чалавек зь нетутэйшай адукацыяй, нязвыклым ладам мысьленьня і завышанымі, як на ціхмяных пралетараў разумовае працы, амбіцыямі. Апалягет сыстэмнага Падыходу, што нечакана сышоў з вышыняў тэарэтычных сэмінараў абедзьвюх сталіцаў у роднае балота. Хтосьці зласьліва прамовіць: «Інтэрвэнт», хтосьці далікатна шапне: «Агент уплыву» (ах, гэтая схільнасьць паўсюль вышукваць «руку Масквы»!). Аднак нам бліжэйшы іншы тэрмін: Калянізатар. Альбо — паводле любімых Уладзімерам Мацкевічам братоў Стругацкіх — Прагрэсар. Той самы, які за свайго зь перадавымі тэхналёгіямі, па рэцэпты сацыяльнага росту ў кішэню не палезе, працуе зь недаразьвітай масай у рэжыме закансьпіраванага місіянэра духу. І, самае галоўнае, займаецца скрайне няўдзячнай справай: падцягвае за вушы электарат да жаданага роўню нацыі.

Прагрэсар як пэрсанаж — канцэптуальны партызан, генэратар сэнсаў, плянавальнік будучыні — сваім зьяўленьнем абавязаны хрушчоўскай «адлізе». Заставаўся ён рамантычным героем вельмі нядоўга: да зьяўленьня савецкіх танкаў на вуліцах Прагі ў ліхім 1968‑м. Інтэлектуальны праект чэскіх тэарэтыкаў‑прагрэсістаў прыйшоў у відавочную супярэчнасьць з грубай лёгікай савецкай улады. І ня здолеў выбудаваць адэкватнае контрагульні. Але Прагрэсары засталіся. Яны сышлі ў катакомбы мэтадалёгіі навуковага спазнаньня, гісторыі філязофіі і сэміётыкі, шліфавалі тэхнікі мысьленьня ў спадзеве на лепшую будучыню. Здавалася, яна прыйшла разам з распадам Саюзу і «парадам сувэрэнітэтаў».

Час неверагоднага посьпеху «тоўстых» часопісаў, грамадзкіх дыскусіяў і сацыяльных зрухаў спарадзіў ілюзію запатрабаванасьці Прагрэсараў. Ілюзію — бо Прагрэсары не прынялі постсавецкай намэнклятурнай рэчаіснасьці. А рэчаіснасьць, у сваю чаргу, не прыняла Прагрэсараў. Новы (дакладней, наноў выдадзены) тэкст Уладзімера Мацкевіча — падарожжа па могілках нерэалізаваных праектаў, калекцыя — як казаў бы Віні‑Пух — «крычалак», якіх практычна ніхто не пачуў.

МАЙСТРА ДУМКІ НА RENDEZ‑VOUZ

А ці магло быць іначай? З вышыні сёньняшняга дня можна сьмела казаць: не. Праблема зусім ня ў тым, ці да тых людзей зьвяртаўся на пачатку 1990‑х «павяртанец» Мацкевіч, ці з тымі палітычнымі сіламі ладзіў супрацу, ці тыя аргумэнты ўжываў, каб пацьвердзіць уласную пазыцыю ў калектыўных дыскусіях. Дакладныя запытаньні гучаць зусім іначай: наколькі запатрабаваныя актуальнай беларускай рэчаіснасьцю разумныя рэцэпты? І ці гатовая яна разьвівацца з розумам? Толькі непапраўны (і абсалютова недасьведчаны) аптыміст дасьць станоўчы адказ. І гэта, як ні дзіўна, добра. Бо падганяць сацыяльную рэчаіснасьць пад інтэлектуальныя лякалы — занятак небясьпечны і непрадказальны. Матэрыял, бач ты, супраціўляецца. Прагрэсіст скажа: «Тым горш матэрыялу!» Матэрыял ашчэрыцца: «Тым горш Прагрэсісту...»

Нязбыўная самота Ўладзімера Мацкевіча — ягоны выбар і крыжовы шлях, перадвызначаны ўсёй папярэдняй біяграфіяй асобы і прафэсіянала. Аўтар актыўна разважае апошнім часам пра місію беларускага інтэлектуала (гл. арт. у: ARCHE. 2006. № 9), але насамрэч застаецца тыповым постсавецкім інтэлігентам — прафэсійным стваральнікам канцэптуальных фантомаў, шчыра перакананым а) у мажлівасьці зацугляць хаос мысьліўнымі высілкамі, б) у безумоўнай слушнасьці ўласнай пазыцыі, в) у бясспрэчнай мэтазгоднасьці практычнага ўкараненьня сваіх канцэптаў — вядома, дзеля агульнага дабра. Як казаў Еўтушэнка: «Граждане, послушайте меня...» Інтэлігент — гэта работнік разумовае працы з абвостраным пачуцьцём сацыяльнае адказнасьці. Яму баліць усё. Ён лічыць сябе адказным за ўсё. І гатовы ўсё хуценька наладзіць. Уладзімір Мацкевіч прафэсійна «мысьліць Беларусь». Але ягонае мысьленьне слаба стасуецца з наяўным чалавечым рэсурсам. Таму і вынік маласуцяшальны.

Досьвед самотнага мысьленьня абсалютова непрыдатны ў варунках Беларусі, дзе — у найлепшых традыцыях Бронксу і Люберцаў — уся культурная, сацыяльная і палітычная прастора даўно падзеленая на зоны ўплыву. Прагрэсары непатрэбныя, бо тут кожны сам сабе Прагрэсар.

ПЁС‑ПРЫВІД: ВЯРТАНЬНЕ БЛАЗНА

У такім кантэксьце Чалавек з Плянам, амбітны пазасыстэмны аналітык, непазьбежна робіцца маргіналам. І трапляе ў непазьбежную «цёмную зону». Як здохлы сабака пасярод аўтастрады. Мацкевіч ёсьць, але яго не відаць. Ён кажа «ў тэму», але ягоная тэма — па‑за мяжой увагі грамадзкіх суб’ектаў. У глябальным сэнсе гэта раўназначна маўчаньню. Стаміўшыся ў пошуку аднадумцаў, аўтар зьмяняе хвалю вяшчаньня. Ён рашуча ператварае свой тэкст у шалёны кактэйль Молатава, дзе перамяшаныя абрыўкі тактычных распрацовак і аналітычныя нататкі, разборкі зь неда‑аднадумцамі і братамі па інтэлектуальным гета (і навошта мне ведаць, хто такі Бабайцаў?), дыялёгі з самім сабою і біблійныя цытаты. Чытаць усё запар, спатыкаючыся аб бясконцыя камэнтары і заўвагі, амаль немажліва. Зусім не чытаць — таксама.

Гэтая кніга — публічнае самаспаленьне аўтара, вельмі асабістае пасланьне краіне і сьвету, справаздача Ўсявышняму аб правальнай місіі ў «бездарной стране» (А. Вярцінскі). І адначасна спроба разбурыць уласную міталёгію: пыхлівы аналітык ператвараецца ў апантанага блазна, перамяніўшы выкшталцоны гарнітур на зацыраваную апранаху «дурня». Здохлы сабака‑інтэлігент нечакана ўваскрасае ў вобразе містычнага Пса‑прывіда. Блазен‑самурай, на ліха Канту, Фукуяме і Бабосаву, бярэ на абардаж Нацыянальную бібліятэку. Спатыканьне патоку словаў правакуе нэрвовую нязгоду, нішчыць шаблёны мысьленьня.

Ёсьць такі занятак: інтэлектуальная правакацыя. Недалюблены краінаю Ўладзімер Мацкевіч мяняе амплюа. Далей — альбо казань, альбо картачныя фокусы.