A R C H E П а ч а т а к № 4 (55) - 2007
Пачатак  Цалкам Форум


4 - 2007

 



гісторыя • крытыка • аналітыка • палеміка • рэцэнзіі • мова •

 


рэцэнзіі

  Павал Абрамовіч

Вокладка «ARCHE» №4
   Мінулыя нумары:

   ARCHE (3’2007)
   ARCHE (1,2’2007)

   ARCHE (12’2006)
   ARCHE (11’2006)
   ARCHE (10’2006)
   ARCHE (9’2006)
   ARCHE (7-8’2006)
   ARCHE (6’2006)
   ARCHE (5’2006)
   ARCHE (4’2006)
   ARCHE (3’2006)
   ARCHE (1,2’2006)

   ARCHE (6’2005)
   ARCHE (5’2005)
   ARCHE (4’2005)
   ARCHE (3’2005)
   ARCHE (2’2005)
   ARCHE (1’2005)

   ARCHE (5’2004)
   ARCHE (4’2004)
   ARCHE (3’2004)
   ARCHE (2’2004)
   ARCHE (1’2004)

   ARCHE (6’2003)
   ARCHE (5’2003)
   ARCHE (4’2003)
   ARCHE (3’2003)
   ARCHE (2’2003)
   ARCHE (1’2003)

   ARCHE (3’2002)
   ARCHE (2’2002)
   ARCHE (1’2002)

   Скарына (6’2001)
   ARCHE     (5’2001)
   Скарына (4’2001)
   Скарына (3’2001)
   ARCHE     (2’2001)
   Скарына (1’2001)

   ARCHE     (9’2000)
   Скарына (8’2000)
   ARCHE     (7’2000)
   Скарына (6’2000)
   ARCHE     (5’2000)
   Скарына (4’2000)
   ARCHE     (3’2000)
   Скарына (2’2000)
   ARCHE     (1’2000)

   ARCHE (4’1999)
   ARCHE (3’1999)
   ARCHE (2’1999)
   ARCHE (1’1999)

   ARCHE (1’1998)

 

Павал Абрамовіч
Я — сьведка

Мудроў, В. Альбом сямейны. (Бібліятэка Свабоды. XXI стагоддзе). — Радыё Свабодная Эўропа / Радыё Свабода, 2007. — 232 с.: іл.

Кніга Вінцэся Мудрова — агучаная ў этэры «калекцыя некалі страшных, пасьля сьмешных, а потым забытых словаў», як пазначана ў анатацыі на яе вокладцы, — нагадала мне праект Беларускай службы радыё «Свабода» «Слова дня», які быў рэалізаваны ў 1999 г. і потым выйшаў у выглядзе спэцыяльнага нумару «ARCHE» пад назвай «Слоўнік Свабоды» (7/2000). Аднак між імі ёсьць канцэптуальнае адрозьненьне: словы‑фатаздымкі з «Альбому сямейнага» лякалізаваныя ў часе — яны ўсе прадукт савецкай эпохі. Як засьведчыў сваёй кнігай аўтар, словы з штампам «made in USSR» даюць нам ня толькі ўяўленьне аб савецкіх рэчах, але і характарызуюць тагачасны грамадзка‑палітычны лад у цэлым, выразна акрэсьліваюць характар стасункаў між грамадзянамі і ўладай. Словамі краіна‑Левіятан не раскідвалася — эканоміла маўленчыя сродкі. Дастаткова згадаць надпіс часоў СССР на вагонных вокнах «Не вытыркайся!», каб зразумець/узгадаць: дзяржава зьвярталася да грамадзян пераважна на мове загадаў. Аднак нягледзячы на строгасьць, дыктат, савецкая навамова і расейская мова ў цэлым па ўсім парамэтрам прайгравалі ўнутры краіны замежным мовам, чужым словам. Гэта наглядна паказаў аўтар «Альбому сямейнага». Прыкладам, ровар «Орлёнок», выраблены на Шаўляйскай фабрыцы, меў на раме надпіс па‑летувіску «Ereliukas», і гэта ў вачах падлеткаў «аўтаматычна выводзіла яго на першае месца» («Велік»). Ці возьмем поліэтыленавую торбу, упрыгожаную літарамі «Marlboro». Чым, як не аб’ектам зайздрасьці і сьведчаньнем заможнасьці, была яна ў вачах савецкага чалавека 70‑х гадоў («Торбы поліэтыленавыя»)? Асабіста я дасюль памятаю словы маёй першай настаўніцы, Франі Вікеньцьеўны, зьвернутыя да ўсяе клясы: «Дзеці! Не купляйце і не насіце нічога з замежнымі надпісамі! А раптам там напісана «Забі рускага»?» Вось якія пачварныя формы набывала «моўнае» супрацьстаяньне ў Савецкім Саюзе!

Хто разваліў СССР?

Прадмова Аляксандра Лукашука да кнігі «Альбом сямейны» называецца «Як В. Мудроў разваліў С. Саюз». Жарты жартамі, але Мудроў сапраўды спрычыніўся да гэтага. Разам зь іншымі. З тымі, хто ўдзельнічаў у безжыцьцёвых, некрэатыўных школьных сьвятах, калі вучням даводзілася з году ў год паўтараць са сцэны адны і тыя самыя вершаваныя радкі («Літмантаж»), ці з тымі, хто пасьля заканчэньня маёвак, якія праходзілі «пад чарачку» на прыродзе, кідаў пад ногі непатрэбныя ганаровыя граматы («Маёўка»). Дзеці і дарослыя — жыхары краіны — усе яны так ці інакш прыклалі руку да развалу СССР. У сярэдзіне 60—80‑х гг. мінулага стагодзьдзя савецкія грамадзяне ўсяляк імкнуліся праігнараваць афіцыйныя мерапрыемствы і ператварыць у фарс свае абавязкі перад краінай — у адказ на бяздушныя адносіны да іх самой дзяржавы. Так, кіраўніцтву СССР было напляваць на сваіх грамадзян. Калі дзяржава даручае інстытут грамадзянскай абароны адстаўнікам і на ўвесь Наваполацак ёсьць толькі трыццаць адгазьнікаў («Абарона грамадзянская»), а людзі душацца ў чэргах — «з начнымі пераклічкамі, вогнішчамі, з напісанымі на потных далонях нумарамі й выбітым шклом крамных дзьвярэй» («Чэргі») і ходзяць зімою ў кепурках праз адсутнасьць зімовых шапак («Пыжык»), то ўзьнікае толькі адно пытаньне: колькі можа праіснаваць такая краіна? Але сфармуляваць і агучыць гэтае пытаньне ў часы СССР маглі нямногія (каб адразу апынуцца ў вар’ятнях) — шараговыя грамадзяне ж за шматлікімі чырвонымі сьцягамі і агромністымі агітацыйнымі плякатамі не маглі нічога разгледзець. Дакладней будзе сказаць (у стылі Льюіса Кэрала) — яны не маглі бачыць, што там — нічога.

Савецкія людзі — бязвольная масоўка, якая ня ведала фіналу п’есы. Затое сёньня кожны, хто не адвучыўся думаць самастойна, ясна бачыць: чырвона‑зялёная фарба, у якую сьпехам перафарбаваныя савецкія артэфакты, паблякла і лупіцца. І мы, чыё жыцьцё праходзіць у атачэньні хісткіх дэкарацый «самай сацыяльна арыентаванай і справядлівай дзяржавы ў сьвеце», загадзя ведаем, чым усё скончыцца.

Краіна чутак і галечы

Пазбаўленыя аб’ектыўнай і поўнай інфармацыі, жыхары Савецкага Саюзу актыўна абменьваліся чуткамі. У «Альбоме сямейным» іх цэлы стос. Вось некаторыя зь іх: міліцыя за язду на роварах бяз рук выдзірае ніпэлі, Людміла Зыкіна падтрымлівае інтымную сувязь з прэм’ерам Аляксеем Касыгіным, газэтная фарба выклікае рак кезаўкі, «заходнія» немцы скажаюць тэлесыгнал, каб савецкія грамадзяне не маглі нармальна глядзець чэмпіянат сьвету па футболе. Няспынна адсейваючы інфармацыю і скажаючы яе ў сваіх інтарэсах перад тым, як перадаць насельніцтву краіны, савецкая прапагандысцкая машына спрыяла зьяўленьню ўсё новых і новых чутак (ці заўважылі вы, зь якой хуткасьцю лятуць чуткі па сучаснай Беларусі — пра здароўе кіраўніка дзяржавы, пажар на ЧАЭС, дэнамінацыю нацыянальнай валюты?). Некаторыя зь іх былі здатныя паралізаваць грамадзтва, выклікаць эканамічны каляпс. Мудроў прыгадвае, як пасьля падзеяў у Чэхаславакіі, улетку 1968‑га году, людзі канчаткова спустошылі крамы («Праская вясна»). Усе чакалі вайны, таму хапалі мыла, запалкі, папяросы. Бацька Мудрова не пасьпеў стварыць стратэгічнага запасу папярос — прыйшлося год паліць махорку. Вось вам яшчэ адно пацьверджаньне таго, што не Гарбачоў, Тэтчар і Рэйган, а самі савецкія грамадзяне развалілі СССР. Бо кожны з жыхароў краіны браў удзел у распаўсюджваньні чутак — гэтай чумы таталітарных і аўтарытарных рэжымаў.

Кнігу Мудрова можна назваць ня толькі зборам рэчаў і чутак, але і малой энцыкляпэдыяй галечы. Як сьведчыць «Альбом сямейны» (а я стаўлюся да гэтай кнігі менавіта як да дакумэнту, што ўтрымлівае невялікія мастацкія ўстаўкі), галеча ў СССР была паўсюль і мела безьліч абліччаў. Яна выяўлялася ў тым, што чалавек меў фотаапарат, але ня мог зрабіць адразу ўсіх фатаздымкаў — гэта было дорага. Ці ў тым, што дзеці зь вёскі елі дарэшты расталае марозіва, якое бацькі прывозілі ім з гораду ў бідончыках, і ўспрымалі яго як падарунак. Сьведчаньнем галечы ў Савецкім Саюзе быў «каўбасны экспрэс» Менск—Талін і продаж туалетнай паперы льготнікам, аднолькавыя для ўсіх мужчын сямейныя трусы і авоські ды яшчэ шмат чаго. Мудроў, што важна, не складае інвэнтарнага попісу, абапіраючыся на чужыя зьвесткі, а занатоўвае, адбірае для свайго альбома толькі сямейныя фотаздымкі. Сям’я Мудрова не магла пахваліцца заможнасьцю, як і 99 % савецкіх сем’яў, і фіксацыя сапраўднага ў ягоных яскравых праявах дазваляе аўтару адпрэчыць закіды тых, хто настальгуе па СССР, часах чутак і галечы, але не жадае расчыніць сваю памяць і скласьці для сябе, дзяцей і ўнукаў падобны «Альбом сямейны», падсьвядома баючыся, што ружовы туман разьвеецца.

Хочацца пажадаць, каб беларусы, чыё дзяцінства і юнацтва прайшло на тле першага, другога, трэцяга тэрміну кіраваньня Лукашэнкі, добра ўгледзеліся ў нутро сябе і склалі кожны свой «Альбом сямейны». Я ўпэўнены, што ў многіх зь іх атрымаюцца шчырыя, мужныя, таленавітыя, цікавыя тэксты. Зразумела, гэтыя творы трэба надрукаваць, распаўсюдзіць. Каб паскорыць перамогу над маною і забыцьцём у Беларусі і прысьпешыць росквіт нацыянальнай аўтабіяграфічнай прозы.

Радасьць пазнаваньня

Кніга ў Мудрова атрымалася крышачку сумнай, крышачку саркастычнай. Але і сонечнай таксама. Таму што многія савецкія рэчы апісаныя вачыма дзіцяці, падлетка: «Раніцай у маленстве прачнесься, пацягнесься й абавязкова памацаеш пальцамі шарыкі на сьпінцы мэталёвага ложка. На кожнай сьпінцы было пяць шарыкаў: два збоку й тры пасярэдзіне, на нікеляванай папярочыне» («Ложак з панцырнай сеткай»). Калі мне трапляліся ў кнізе такія месцы, я адчуваў радасьць пазнаваньня, а ў грудзях разьлівалася цяпло. І ў маёй кватэры калісьці сохлі падвешаныя да люстры фатастужкі, і я меў плаўкі з мэталёвым якарком, і ў майго бацькі была кашуля як бы пашытая з газэты! Савецкі Саюз падарыў нам агульныя ўспаміны. І мы ня ў стане адрачыся ад іх, бо «жыцьцё такое кароткае, і ніхто ня можа дазволіць сабе раскошу напляваць на памеры таго, што ўжо адбылося», як піша сучасны швэдзкі пісьменьнік Ульф Эрыксан у апавяданьні «Колер неба, колер надзеі».

Дарэчы, сам аўтар «Альбому сямейнага» не імкнуўся зьвесьці асабістых рахункаў з імпэрыяй зла. Для яго было важна распавесьці, у першую чаргу — маладым людзям (пра гэта сьведчаць ужытыя ў кнізе выразы накшталт «цяпер маладыя ўладальнікі лічбавых «кодакаў» і ўявіць ня могуць…» ці «сёньняшнія хлопцы… павінны ведаць…»), што гэта была за краіна і якім было ягонае жыцьцё ў ёй, а таксама адрадзіць у слове рэчы, гукі, мэлёдыі, пахі, эмоцыі сваёй залатой пары.

  літаратурны крытык. Рэгулярна друкуецца ў «ARCHE».
Пачатак  Цалкам Форум

№ 4 (55) - 2007

да Зьместу

Праект ARCHE

да Пачатку СТАРОНКІ


Ліст у рэдакцыю.   Майстраваньне [mk]. Абнаўленьне [czyk].
Copyright © 1998-2007 ARCHE "Пачатак" magazine
Апошняе абнаўленьне: 2007/07/22