Мудроў, В. Альбом сямейны. (Бібліятэка Свабоды. XXI стагоддзе). — Радыё Свабодная Эўропа / Радыё Свабода, 2007. — 232 с.: іл.

Напрадвесьні адбылася прэзэнтацыя чарговае кнiжкі зь «Бiблiятэкі Свабоды». «Альбом сямейны» — гэта тэксты радыёэсэ Вінцэся Мудрова, што прагучалі на хвалях Радыё «Свабода» летась. У іх вядомы полацкі пісьменьнік і дасьціпны публіцыст Вiнцэсь Мудроў расказваў пра рэчы савецкія й савецкую рэчаiснасьць. Сам Мудроў, культурны герой Полацку, катэгарычна не падзяляе пачуцьцяў тых, каму ўжо блізкая перамога камунізму па‑ранейшаму здаецца залатымі часамі свайго жыцьця, калі й людзі былі ветлівыя й усьмешлівыя, у крамах ніхто не хаміў і не абвешваў, трава была зелянейшаю й вада макрэйшаю.

Але Мудроў, застаючыся памяркоўным антысаветчыкам усім сваім сэрцам, не бярэцца асуджаць і кпіць з тых, хто сваім сэрцам застаўся там, «за горизнотом, там, там‑та‑рам, там‑та‑рам…». Аўтар застаецца сам інтэлігентам, сапраўдным савецкім інтэлігентам, без зласьлівасьці ці ёрніцтва, які на памяць ведае загалоўкі газэтаў 1970‑х і ўвесь, дарэшты, рэпэртуар савецкае эстрады.

Выданьне ўкладзенае зь пяцi разьдзелаў — «Любiмыя картачкi», «Здымкi з раённай газеты», «Музычныя паштоўкi», «Страшныя фоткi» i «Фатаграфii з натуры». Атрымалася кнiга пра ўсё, ад пачатку 1960‑х да сярэдзiны 1980‑х гадоў. Ці амаль пра ўсё. Эдыта П’еха і Зыкiна, Магамаеў і Кастра, Праская вясна i Палiтбюро, велікі, керагазы, трумо, боты‑панчохi i тэрмасы… У выніку чытач мае досыць цэльную, дакладную карцiну эпохi, у якой жыў Вінцэсь Мудроў у горадзе над Дзьвіною.

Натуральна, перадусім, гэтыя тэксты вынікаюць з асабістага досьведу аўтара. Нешта падаецца невядомым нават для ягоных раўналеткаў з райцэнтраў, а нешта — да болю знаёмым і людзям маладзейшым са сталіцаў. Гэтак я, жывучы ў Менску, быў мала абазнаны ў праблемах марозіва ў Полацку ці дзейнасьці вясковых кінамэханікаў. Як выкарыстоўваліся керагазы, мне наагул не пашчасьціла ўбачыць. І лішне казаць, што ў хлопцаў адзін досьвед, а ў дзяўчатаў іншы. Прынамсі ў той краіне, што гэтак лёгка сышла ў нябыт. Але ёсьць у кнізе Мудрова абсалютна ўнівэрсальныя каштоўнасьці, гэткія, як «велік». Нязгаснымі зоркамі зіхціць і нашае супольнае піянэрска‑камсамольскае мінулае.

Аўтар нагадаў нам пра рэчы і зьявы — некалі страшныя, потым — сьмешныя, цяпер — забытыя. Разам з той краінаю вельмі хутка сыходзіць у нябыт і памяць пра яе. Значна хутчэй, чым магло б мысьліцца, і незваротна, як бы каму ні манілася іншае… Ну хто, напрыклад, апроч Мудрова, цяпер згадае:

За савецкім часам вясковаму бібліятэкару даводзіўся ня толькі агульны, але й індывідуальны плян кнігавыдачы. Так, кожны вясковы жыхар павінен быў у год прачытаць ня меней за 12 кніг, перш ад усяго грамадзка‑палітычнай, сельскагаспадарчай ды атэістычнай тэматыкі. Карціна вымалёўвалася сюррэалістычная: падпіты трактарыст убіваецца ўвечары ў хату і пачынае знаёміцца з матэрыяламі XXIV зьезду КПСС.

Ня менш сюррэалістычнымі падаюцца сёньня й успаміны Мудрова пра жуйкі, югаслаўскую эстраду, поліэтыленавыя пакеты, чэргі, «Малую зямлю», храмачы й пыжыкі ды пра іншы хлуд, зь якім мы некалі жылі й ня ведалі жыцьця іншага. А напрыклад, вайсковы абутак афіцэраў — «храмачы». Афіцэры сыходзілі з войска ў адстаўку, а потым насілі іх гадоў па 20. Адразу можна было распазнаць такога адстаўніка на вуліцы. Альбо «трусы сямейныя» — адмысловага крою трусы з саціну, яны былі ўсе аднаго памеру, і ў іх увесь час пераціралася гумка, якая іх трымала, яны ўвесь час спадалі. Часам у самы неадпаведны момант.

Гэтая кніга разьлічаная на самую шырокую аўдыторыю, без узроставых абмежаваньняў. Альбом успамінаў для сямейнага прагляду. Мо хто са старэйшых змахне «скупую сьлязу». А для беларускае моладзі гэтыя словы й самі паняткі гучаць не раўнуючы іншамова, як аповеды зь нязнаных экзатычных краёў. З тых краёў, куды ніхто з нас ужо не патрапіць ніколі. Толькі хіба ў сьне на «панцырнай сетцы». «Альбом сямейны» няможна ўспрымаць як альбомнае выданьне менавіта пра сям’ю ўласна Мудрова. У кнізе зробленая першая пакуль у нашай літаратуры спроба стварыць карціну з тых савецкіх архетыпаў, безь якіх наагул немагчыма разумець нашую нацыянальную культуру. Аўтар дае нам коды, з дапамогаю якіх мы можам пры жаданьні спасьцігаць наш вялізарны даробак у часы БССР.

Няма сэнсу акцэнтаваць у кнізе Мудрова рэгіянальную гісторыка‑этнаграфічную адметнасьць ягонае малое радзімы. Яна, безумоўна, ёсьць. Нагадаю, як будаваўся Наваполацак, то ў сярэдзіне 1970‑х гг., калі там працавалі польскія будаўнікі і прывозілі «дэфіцыт», людзі зь Менску прыяжджалі ў Наваполацак, напрыклад, каб купляць джынсы. Менавіта ў Наваполацку нарадзіўся самвыдавецкі друк на пачатку 1970‑х гг. у, і ў 1986 г. адкрыліся першыя гарадзкія беларускія школкі. Таму «крывіцкая» адметнасьць тут не праява правінцыйнасьці, а ганаровы прынцып аўтара. Зрэшты, наступныя аўтары, пэўна, змогуць распавесьці нямала незвычайнага й пра савецкі Мазыр, у якім жыў стары мурын Парфірыё, і пра савецкі Шчучын, дзе вучыўся Чэслаў Немэн, пра Пінск ды Воршу, пра Жодзіна ды Давыд‑Гарадок, ды багата пра што яшчэ… Але былі й рэчы пазнавальныя ўсімі, абсалютна ўнівэрсальныя для любога чалавека з куткоў БССР:

А вось што ў нашых кватэрах было аднолькавае, дык гэта вялізныя фікусы ў квадратных кадушках (бацька любіў тушыць у іх папяросы, і маці з тае нагоды ўвесь час лаялася). У сярэдзіне шасьцідзясятых усяму гэтаму патрыярхальнаму абсталюнку прыйшоў канец. Тым часам надарылася сапраўдная інтэр’ерная рэвалюцыя. І замест жалезных ложкаў ды атаманак, круглых дубовых сталоў, чырвоных абажураў, непад’ёмных казарменных услонаў з выразанай на седале дзіркай у малагабарытных кватэрах зьявіліся драўляныя ложкі з паліраванымі сьпінкамі, раскладныя канапы, журнальныя столікі, элегантныя таршэры і лёгкія ўслоны на трох раскірэчаных ножках. (…) Уадначас фікусы, кітайскія ружы, «мядзьведжыя лапы» ды іншыя хатнія расьліны былі вынесеныя на памыйніцы, а мэталёвыя сьпінкі ад ложкаў сталі выкарыстоўваць у якасьці агароджы на загарадных дзялянках…

За савецкім часам можна было назіраць бясконцую палеміку савецкіх пісьменьнікаў пра лёс вёскі й спосабы выяўленьня яго мастацкімі сродкамі. Найбольш па сваім басаногім калгасным дзяцінстве ў вершаванай форме плакалі тыя, хто ў тую вёску ня меў больш патрэбы зазіраць. Такія пісьменьнікі трывала атабарваліся ў бэтонных дамах‑шпакоўнях, ставілі пад акно сваё такое‑сякое аўто, набытае за ганарары ад плачу па вёсцы і, з адчуваньнем выкананага грамадзянскага абавязку, клаліся на канапу, каб паглядзець тэлевізар («тэлік», паводле Мудрова). Натуральна, тыя псэўданародныя енкі па калгасных палетках ня краталі нічыёй душы. У першую чаргу — калгаснай. Бо сваім прыкладам беларуская савецкая «багема» давала самы красамоўны прыклад, як «нада жыць». У выніку яны, савецкія інтэлігенты, тады не даўмеліся ўлучыцца ў працэс фармаваньня ўрбаністычнае культуры й спакваля страцілі культуру вясковую. Вёска, панявечаная й зьнявераная, памірала на самоце. А ў гарадах і «пасёлках гарадзкога тыпу» на самоце марнелі навасёлы. Пагатоў, у савецкія часы, нікому не прыходзіла ў голаў сесьці ды іранічна азірнуцца, перадусім іранічна паставіцца да саміх сябе.

Вінцэсь Мудроў выпраўляе гэтыя хібы. Піша акурат пра тое, што ведае, хоча хутчэй пазбыцца і… любіць. Як чароўны ўспамін пра дзяцінства й юнацтва. Калі пісаць энцыкляпэдыю жыцьця БССР, то, пэўна ж, нават дзьвюхсот старонак «Альбому сямейнага» замала. Але першым застанецца ўсё ж Мудроў. Першым, хто працярэбіў сьцяжыну, якой мы пакрысе маем выйсьці з саветызму.