* * *

Сядзяць на лаве двое старых: п’юць таннае віно, скардзяцца адзін аднаму на здароўе, дзяцей, уладу. Падыходзіць нехта трэці, садзіцца побач і, не хаваючыся, слухае іх размову. Па нейкім часе старэйшы з дзядоў не вытрымлівае.

— Ты хто?

— Я? — Генерал!

— Сапраўдны?

— Сапраўдны.

— А ў цябе дакумент ёсць?

— Ёсць, — паказвае і, не чакаючы рэакцыі, пытае:

— А ты хто?

— Я?.. Я дзед… Хворы вельмі… Цяжка мне аднаму… Вось сын…

— Які ты дзед? Ты — ветэран. Пераможца. Відаць, да Берліна дайшоў?

— Так, ваяваў. Спачатку падлеткам у партызанах быў…

— Пэўна, на заданні хадзіў, эшалоны варожыя пад адхон пускаў?

— Ды не: болей па гаспадарцы… Потым у тыл адправілі — вучыцца, а там і вайна скончылася…

— Дык ты партызан! У цябе і медалі ёсць?

— Я ж, кажу, яшчэ малым быў…. Праўда, потым пасля вайны нейкія далі.

— Вось і медалі баявыя маеш. А форма вайсковая? Можа, форма захавалася?

— Дык мы ж у партызанах летам босыя хадзілі… Хоць потым жа я ў войску служыў! І форма ёсць.

— А ты далёка жывеш?

— Ды не. Вы ж ля майго дома сядзіце… Можа, хочаце выпіць?

— Не, не хачу. Схадзі адзень!

Дзед ідзе. Праз хвілін пяць вяртаецца ў форме, толькі боты гумовыя.

— Вось і цудоўна. Збегай яшчэ медалі начапі!

Хутка дзед вяртаецца абвешаны юбілейнымі медалямі, нейкімі значкамі.

— Ну, памаршыруй!

Дзед, як умее, маршыруе.

— Страявую за‑пя‑вай!

Старэйшы дзед на хвіліну бянтэжыцца, але тут яму дапамагае малодшы:

— Саюз нярушымый распублік свабодных… Таварышч Генерал, можа і я вецяран?

Тым часам паглядзець на старога, які маршавым крокам кругамі ходзіць па вуліцы ды яшчэ нешта раве, збеглася паўмястэчка.

— А ты немцаў бачыў?

— Шчыра скажу, малы быў: гадоў пяць, але бачыў. Аднойчы, помню, няголеныя, брудныя з лесу прыйшлі, вінтоўку на маці наставілі, карову забралі.

— Дык і ты ветэран!

— Дзякуй, Таварышч Генерал. Слухайце, а мужыкі нашы — яны ж таксама немцаў бачылі…

— Бачылі — значыць, партызаны!

— А бабы? Яны ж усё жыццё з намі!?

— Я бачу, мястэчка ў вас партызанскае: вунь як лес блізка! У шарэнгі па чатыры ста‑на‑вісь!

— Саюз нярушымый…

Збоку элегантна ідзе Генерал.

* * *

— Вось і ўсё, цяпер чыста, — дзед Сяргей яшчэ раз аглядае свой станок і, задаволены працай, кладзе шчотку.

Абедзенны перапынак. Усе ўжо хвілін пяць як пайшлі есці. Хутка пойдзе і ён. Толькі не ў сталоўку, а ў заводскае бамбасховішча. Там, кажа дзед, утульней ды і спадручней.

На старэнькай плітцы сквірчыць сала. А дзед Сяргей аб чымсьці думае, думае. Успамінаецца старому вайна. Ды і ўсё тут, у склепе, нагадвае пра вайну: нейкія скрынкі, кулямётныя стужкі, гільзы… Аднойчы дзед Сяргей сюды нават снарад артылерыйскі прыцёг. Хацелі яго тады звольніць з працы, ды абышлося: надта ўжо работнік добры.

…А ён пячэ сала, глядзіць гэтак светла і ўсё нешта згадвае.

Калі ў старога пытаюць:

— А што, калі і праўда будзе вайна, а ты тут паўсюль рознага друзу накідаў? — ён толькі лагодна пасміхаецца:

— Мірнае стала жыццё. Больш не будзе вайны.

Урывак з няіснага апавядання для завучвання на памяць

* * *

Камандзір партызанскага атрада Сёма
ўсю вайну прайшоў жывы і здаровы,
бо ведаў:
ёсць на свеце — тры сутнасці,
тры запаветныя словы:
кулі,
бабы
і самагонка.
Камандзір партызанскага атрада Сёма
ўсю вайну жыў між куль:
сваіх
і варожых,
паміж баб,
такіх жа дурных, як кулі,
і між пляшак,
што рабілі яго дурным самога.
Добра было ў партызанскім атрадзе Сёму:
і, здаецца, вайна — не вайна,
жыў бы так сабе
хоць да самага скону.
Таму давайце акажам ласку герою:
пакінем яго на вайне назаўжды.

Вайна

З’явілася ў вопратцы Перамогі:
Маршыруе,
Звініць медалямі.
Усе шануюць,
Усе хваляць яе,
І няма без яе ніадзінага свята.
Але згледзеў нехта аднойчы:
Пад парадным касцюмам
Хаваецца смерць.
Хацелі схапіць яе,
Ды застаўся толькі мундзір у руках —
Адкінула яго Вайна,
Нібы яшчарка — хвост,
А сама пабегла
У іншыя гарады і краіны
Чыніць сваю справу.

Танк мінулай вайны

…І калі вецер развеяў
едкае воблака дыму,
калі сціхлі апошнія стрэлы,
усе пабачылі
чорны агромністы танк.

Закрыўшы сабою ўсё,
што было да яго,
нашу памяць,
ён з лязгатам ехаў у заўтра.

— Чаго ж вы, героі,
танчыце каля яго,
спяваеце гімны?
Гаворыце:
кавалі для нас перамогу?

Не ваша віна,
Але, збіваючы варожыя танкі
і самалёты,
вы кавалі
пачварны агромністы танк
мінулай вайны.

* * *

Якіх твораў на ваенны тэмат я чакаў бы ад нашых празаікаў (можа, нават не столькі чакаў — існаванне такіх твораў мне ўяўляецца магчымым, больш за тое, жаданым у нашай літаратуры):

1) Хай бы аповесць так і называлася: «Вайна» — вайна супраць беларускасці, паказаная на фоне падзей другой усясветнай.

Акоп, падказвае мне інтуіцыя, збліжае як нішто. А ў гэтых акопах — пераважная большасць рускіх. Да таго ж агульны вораг.

Адступленне, цяжкія баі абароны, і вось — першая перамога, радасць…

Паглядзець нават наш мірны час: нехта прынясе ў калектыў новую фразу, слова, рух. А назаўтра ўчорашняе новае становіцца «хваробай» усяго калектыву.

Калі дадаць да гэтага агрэсіўнасць, экспансіўнасць рускай культуры, усё становіцца зразумелым: па нейкім часе і многія іншыя, нярускія, пачынаюць радавацца і смуткаваць па‑руску, па‑руску піць гарэлку і лаяцца матам.

2) Твор пра жыццё нягодніка падчас вайны. Вайна прынцыпова не змяніла ягонага жыцця. У глыбіні душы яму ўсё роўна: што Сталін, што Гітлер. Ён не абцяжараны ідэалогіямі, і таму — іншыя «змагаюцца», а ён — «жыве».

3) Твор пра жыццё «сувязной» і камандзіраў партызанскіх атрадаў, якія з‑за яе ўцягнулі свае атрады ў міжусобіцу.

Або, варыянт, гэта «сувязная» прыходзіць яшчэ да нямецкага камандзіра высокага рангу. Усе — яны: і немцы, і партызаны — жывуць на сваёй тэрыторыі ў свой час сутак і без штуршка зверху адзін на аднаго не нападаюць. Калі і здараецца такое — разумеюць: трэба час ад часу «работу рабіць» — як‑ніяк жа вайна.

* * *

Калі чуеш словы «гэты пісьменнік піша пра вайну», нібыта само сабой зразумела: пра Вялікую Айчынную. А пра якую ж яшчэ? Здавалася б, столькі часу прайшло, а пра яе ўсё пішуць і пішуць. Няўжо ім мінулая вайна баліць асабіста? І яшчэ адно пытанне: хто яны — тыя, хто піша пра вайну? Каб атрымаць больш‑менш аб’ектыўную карціну, я ўзяў альманах «Дзень паэзіі 2005», дзе сабраныя вершы некалькіх сотняў сучасных паэтаў Беларусі. Як высветлілася, толькі дзевяць з іх звярнуліся да тэмы Вялікай Айчыннай. Гэта Мікола Аўрамчык, Станіслаў Валодзька, Ала Канапелька, Уладзімір Карызна, Віктар Кудлачоў, Міхась Мамонька, Сяргей Панізнік, Генадзь Пашкоў і Пятро Прыходзька. На творчасці кожнага аўтара хацелася б спыніцца асабіста.

Мікола Аўрамчык. Ягоны верш пачынаецца радкамі:

Ля спаленае з жыхарамі вёскі,
Дзе ў акупацыю мясцовы бор
Дашчэнту высекла чужое войска,
Зноў сталі сосны гонкія ў дазор.

Аднойчы мне давялося бачыць, як гарыць усяго толькі хлеў, як з шумам і трэскам шугае ў цемру полымя. Помню, як тады мая шасцігадовая дачка, учапіўшыся ў маці, не тое што не захацела падысці бліжэй, а нават глядзець у той бок баялася…

Але вось другая страфа верша:

У маскхалатах з жаўцізной зялёнай
Стаяць, як партызанкі тых часоў,
Увешаныя шышкамі лімонак
З усіх бакоў, з плячэй да паясоў.

Дзіўна мне было чытаць гэтыя радкі, тым больш дзіўна, што аўтар верша сам ваяваў. Тут хутчэй не карціна вайны, а нейкая клаунада, бо што атрымоўваецца: поўнае поле (як на мітынгу) партызанак у жоўта‑зялёных маскхалатах, ды яшчэ з плеч да паясоў увешаныя гранатамі. Няўжо паэт не бачыў усёй недарэчнасці такога параўнання?

Станіслаў Валодзька. З творчасцю гэтага аўтара я знаёмы нядрэнна: некалі пісаў рэцэнзію на яго кнігу. Помню і цяпер радкі аднаго яго «ваеннага» верша: «…Героі за цябе // Гарой магілы брацкай…» (без каментару). І вось зноў верш ваеннай тэматыкі. Прывяду толькі першую, другую (яна супадае з перадапошняй) і апошнюю страфу:

На ўскрайку Еўропы
І ў цэнтры Еўропы
Іваны, Пракопы
Капалі акопы.

Падчас на Каляды,
Парой на Купалле
Пад неба паглядам
Акопы капалі.
…………………………
У цэнтры Еўропы
Й на ўскрайку Еўропы
Капалі акопы
Вайны далакопы.

(«Пяхота»)

Як на мяне, гэта больш падобна на нейкую дзіцячую лічылку ці скорагаворку («Пришёл Прокоп — кипел укроп, ушёл Прокоп — кипит укроп. Как при Прокопе кипел укроп, так и после Прокопа кипит укроп»), але ніяк не на сур’ёзны верш.

Віктар Кудлачоў. Адзіны рускамоўны аўтар, які звярнуўся да ваеннай тэматыкі.

Война поступила
Жестоко со мной:
Глаза опалила
Взрывною волной.

С тех пор я не вижу
Ни солнца, ни туч,
Но в сердце горит
Вдохновения луч.

Он путь озаряет мне
Жизненный мой,
И я не сбиваюсь
С дороги крутой.

Иду неустанно,
Не тлею — горю,
Стихи свои скромные
Людям дарю.

(«Вдохновения луч»)

Шкада, вядома, чалавека, які у час вайны страціў зрок, але яго твор па сутнасці вельмі ўжо нагадвае песню вожыка з мультфільма пра гнілы пень: «Я ёжик, ёжик, ёжик, колюч я, ну и что ж: кто не похож на щётку, тот вовсе и не ёж…» — верш, гэтак сама, як і песня, цалкам выражае сутнасць свайго носьбіта‑выканаўцы: не дадаць, не адняць.

Пятро Прыходзька. Таксама ўдзельнік вайны. У альманаху змешчаныя два ягоныя вершы: «Май 1945‑га» і «Дарога дадому». Каб не было якіх‑небудзь спрэчак, папрокаў ці яшчэ чаго, тэкст першага з іх прывяду цалкам.

Ён нёс па свеце ранак новы,
Ператвараў у яву сны, —
Зялёны, сіні і барвовы —
Тры колеры ўсвятляў вясны.

Быў час нялёгкі, невыносны,
Калі ля Волгі бой вялі.
Мінула шмат і зім і вёснаў,
Пакуль мы на Берлін пайшлі.

І вось разнёс ён птушак спевы
Па зеляніне траў, імхоў.
Здавалася, што самі дрэвы
Бліжэй прыльнулі да шляхоў.

Ён прагучаў у звонкім гудзе
Вясны над кожнай стараной:
«Не парушайце міру, людзі,
Здабытага такой цаной!»

І ад нябёс, удаль прасцёртых,
Святло ішло палям, лясам, —
А на зямлі жывых і мёртвых
Ахрышчваў Усявышні Сам.

Я ўпэўнены, што верш (маю на ўвазе словы, радкі, строфы) — толькі каркас, тая сетка, у якую можа трапіць або не трапіць паэзія. І мне здаецца, што аўтар як у першым, так і ў другім са сваіх твораў выцягнуў на бераг пусты «невад».

Уладзімір Карызна. Наш вядомы паэт‑песеннік. Яго «Балада Буйніцкага поля»:

…………………………………
А поле ўчапілася мёртваю хваткай
У тыя разбойных дывізій парадкі.

«Трымаць! Не пускаць!» — бітвай поўняцца словы, —
Радзімы загад баявы і суровы.

Тры тыдні стаяла ў баях абарона —
І засталася ў вяках нескаронай.

З рэзерваў Маскве прыбыла дапамога —
«Бліцкрыг» не прайшоў! Ёсць у нас перамога!

…Маўчала Буйніцкае поле — як спала,
І ночка ўсім зоркі свае раздавала…

Буйніцкае поле — славянскае поле,
Арлінае племя, суровая доля…

Згаданыя радкі хутчэй нагадваюць не верш, а нешта іншае. Тэкст песні? І, магчыма, гэтак жа, як душа — цела, музыка магла б яго ажывіць.

Міхась Мамонька. Ягоны верш «Ля магілы» пачынаецца цытатай: «Дзядзечкі! // Не страляйце мяне, // Я вам песеньку спяю!» — словамі, якія не могуць не кранаць душу, бо за імі стаіць рэальная гісторыя, праўда вайны. Далейшыя, уласна аўтарскія радкі: «Ад гэтых слоў // Чарнее сонца, // Зямля // Плыве з‑пад ног. // Я! // Я ж // Быў малы! // Я ж // Ёй // Не дапамог! // Няхай // Плачуць кветкі. // На іх // Сляза мая. // Ціха!.. // Тут // Спяць // Маленькія дзеткі! // Тут // На каленях // Маці‑Зямля!»… Такое ўражанне, што цягам верша паступова губляецца нейкая «паэтычная энергія». А недарэчны «паэтызм», якім заканчваецца твор, здаецца, цалкам растрачвае праўду, боль яго пачатку.

Генадзь Пашкоў. Аўтар верша «Вогнішча на доце», прысвечанага «пісьменніку і партызану А. Савіцкаму». Адносна прысвячэння адразу хочацца заўважыць: партызан, дарэчы, як і паэт, — гэта не прафесія і не пажыццёвае званне. Цяпер — пра сам верш. У фатографаў, ды і не толькі ў іх, ёсць паняцце ракурса: «ветэран у медалях на фоне абеліска» або тое самае, толькі на фоне жытнёвага поля. «Нахіліцеся, быццам вы чэрпаеце далонню ваду з крыніцы. А вочы — сюды! Вочы ў камеру!» Як мне здаецца, гэты збіты савецкі ракурс і быў нагодай для верша. Вось яго першыя строфы:

У лагодны вечар
на пачатку мая,
ледзьве рунь запесціцца ў туманным сне,
дот стары над полем
пад сівым Заслаўем
іскрамі траскучымі цемру красане.

Ледзьве месяц сонны
бліснуў над барамі,
ажылі чаромхі
звонам салаўёў.
Партызан Савіцкі
з вернымі сябрамі
на бетоне мшэлым
вогнішча развёў.

Канчаецца ж «Вогнішча на доце» зусім у танцавальных рытмах:

Эх, жыццё‑гаркота!
Прысмак палыновы!
Глянь на шлях свой зблізку,
паглядзі здалёк —
не абняць рукамі,
не ахопіш словам,
як у небе чыстым
з іскрамі дымок!

Сяргей Панізнік. Першы ягоны верш («Звенні памяці») можа камусьці падабацца, камусьці — не, але адрынуць яго, абсмяяць, зняважыць будзе несправядліва. Бо, адчуваецца, аўтарам ён перажыты і строфы яго нясуць асабістую праўду:

…………………………………
Рэхам прыкрыліся стогны і стрэлы.
Памяць зарослыя гладзіць акопы.
Праз абеліскі — яе перыскопы —
мы ўглядаемся ў ранак змакрэлы.

Не адгукаецца ў чуйным пейзажы
Жальная Памяць: там і Майданак,
Вугаль згарэлых сямей‑партызанак…
Душы няскораных вечна на стражы.

Помнікі, помнікі — Памяці звенні.
Не разрываецца іх абарона:
кожная строма і кожная крона
з чорнаю няпамяццю ў супраціўленні.

Паэт гаворыць пра няспынную вайну памяці з няпамяццю. Але ці трэба захоўваць гэту самую памяць у тым першасна ўспрынятым выглядзе, ці магчыма гэта? Успамінаецца рэкламны буклет «парфумна‑касметычнай» кампаніі «Мэры Кей» з фатаздымкам заснавальніцы (ёй там за дзевяноста гадоў). Здаецца, і твар без адзінай зморшчынкі, і фрызура выдатная, і рысы твару, калі разглядаць іх паасобку, маладыя, а такое ўражанне, што на цябе глядзіць Лэдзі‑Нябожчыца, бо ёсць нешта няўлоўнае, чаго не замажаш і не падцягнеш. Асабіста мне куды прыемней было б бачыць мілавідную дагледжаную бабульку, чым такое стварэнне найноўшых касметычных тэхналогій. Рэдка хто з людзей змог пранесці праз жыццё свой уласны боль, а тут патрабуецца несці боль калектыўны, грамадскі, бо вайна — з’ява сацыяльная, грамадская. А на «вайне» асабістай пабываў, можа, кожны і не па адным разе за жыццё. Для некага, напрыклад, для манаха, гэта невидимая брань з помысламі, а для кагосьці — усяго толькі барацьба за месца пад сонцам…

Так, памяць, тым больш калектыўная, схільная трансфармавацца, пераходзіць у іншыя формы. Гэта закон. Спроба парушыць яго прыводзіць толькі да вычварных з’яў, да несапраўднага, да фальшу. Таму натуральна, што вайна, выказванне памяці пра яе з цягам часу робіцца культурным мерапрыемствам: з салютам, з парадам… А найперш, і гэта жыве не толькі афіцыёзна, а і нефармальна, — песняй (у песні, праз песню). Ці не пра гэта піша Ала Канапелька ў сваім творы «Ёсць у вайны свой летапіс — у песні!»?

І колькі часу ні міне, вайны свяшчэннае ўваскрэсне
                                                 святая памяць ува мне…
У сэрца ўдарыць, як набатам, радок трывожны,                                                  боль і гнеў.
«Платочком синим» над салдатам                                                  блакіт нябесны адсінеў.
А на круты высокі бераг, дзе ў цвеце яблыневы сад,
Кацюша з клятваю і верай ідзе, як шмат гадоў назад.
І сны, і сэрца так трывожаць — пяюць у маі салаўі…
О малады мой, о прыгожы герой апошняе вайны!

* * *

Ля дзвярэй залы было шматлюдна. Адтуль даносіліся абрыўкі нейкіх па‑рэвалюцыйнаму жарсных прамоў. Асобныя выкрыкі зліваліся, множыліся, раз за разам нараджалі суцэльныя галасавыя лавіны. Усё нагадвала атмасферу важнага футбольнага матча, дакладней, яго вырашальныя хвіліны. Народ пастаянна рухаўся: нехта ўваходзіў у светлы праём дзвярэй, хтосьці, наадварот, спяшаўся выйсці ў змрачнаваты, дрэнна асветлены калідор, каб там з іншымі штосьці горача абмяркоўваць, спрачацца.

Звычайная чалавечая цікаўнасць прымусіла мяне падысці бліжэй, а затым і ўвайсці ўнутр. Зала была поўная. Ля выхаду, як і на калідоры, стаяла даволі шмат цікаўных. Адно што гаварылі яны прыцішана, хоць і не забываліся у час агульных усплёскаў эмоцый далучацца да іншых.

З выступаў, з размоў тых, хто стаяў побач, я зразумеў: у зале ідзе пасяджэнне суда. А судзяць нейкага святара.

— Адна ў нас пасха, адно свята святаў. Такога ворага адолелі, такую вайну выстаялі, — крычаў з трыбуны нехта Інвалід Аляксеевіч Партызанскі, — і мы, Пераможцы, не можам дапусціць, каб хтосьці дазваляў сабе здзекавацца з нашых святых звычаяў…

Голас наступнага прамоўцы (гэта быў невысокі хударлявы дзядок) па кантрасце з папярэднікам гучаў ціха і роўна — здавалася, яго ўладальніка зусім не цікавіла, ці яго пачуюць: галоўнае — каб яшчэ раз прагучала «ісціна»:

— Мы забываем элементарныя рэчы, забываемся на тое, што жывём у эпоху прасторава‑часавага ўзаемапранікнення дзяржаў. Даўно ўжо няма тэрытарыяльных межаў, і дзяржава — гэта супольнасць суб’ектаў. У тым ліку і віртуальных. Кожны з нас можа быць адначасна і грамадзянінам Рыма, і Пераможцам, і паўнапраўным жыхаром Мумі‑дола. Таму Хрысціян, іхнюю царкву трэба разглядаць як адну з краін нашага Саюза. Ты можаш быць Хрысціянінам, але адначасна Пераможцам ці Герастратам…

Хоць тое, што адбывалася ў зале, я ўспрымаў не іначай, як фарс, як штосьці напаўрэальнае, рост агульнага напружання, нервовасці прысутных на падсвядомым узроўні пачаў перадавацца і мне. Усё скончылася тым, што пасля нейкіх слоў дзядка, якога я ўжо не слухаў, зала ўвогуле выбухнула крыкам. Я пабачыў, як да трыбуны бяжыць раз’юшаны Інвалід.

— Што, можа і ты, як гэты нягоднік, крыж на грудзях носіш?

Ён адным рухам вырваў дзядка з‑за трыбуны, шпурнуў яго на зямлю, схапіў за грудзі і пачаў біць галавой аб падлогу. Якія словы пры гэтым гучалі, я ўжо не чуў. З перакошаным тварам Інвалід, нібы галодны воўк, гатовы з’есці сваю ахвяру, ірвануў кашулю на грудзях беднага дзядка…

І раптам Партызанскі аслупянеў. У адзін міг знік увесь ягоны імпэт, уся нянавісць. Болей за тое, яна саступіла месца разгубленасці, Інвалід Аляксеевіч сам зрабіўся падобным на ахвяру, на труса, які бяздзейсна сядзіць пад позіркам змяі. Можа, яго збянтэжыла тое, што на грудзях дзядка не было крыжа, а вісела нейкае бліскучае ўпрыгожанне?

Услед за Інвалідам змоўкла, знерухомела ўся зала. І тут я адчуў, як моцна калоціцца сэрца. Мяне апанаваў няведамы жах: здавалася, што нейкім дзівосным чынам мой нацельны крыжык зараз пабачаць усе!

Нібыта па тоненькай кладачцы, не маючы прасторы, каб развярнуцца, адступаючы, я нёс да выйсця сваё жыццё.

* * *

Чаму мужчыны, сабраўшыся разам (асабліва за чаркай), так любяць успамінаць пра армію? Мне здаецца, ад беднасці жыцця або ад неўсведамлення яго значнасці, багацця. У армію іх сагнала радзіма (СССР), а потым ніколі ніхто нікуды не гнаў: жылі сабе, пілі…

Можа, і пра вайну так доўга ўспамінаем ад той жа беднасці.

* * *

Вайна стала ідалам: ты можаш любіць або не любіць яго, а ахвяры прыносіць абавязаны. Шануеш ідала — шануеш цара ці імператара, які яго паставіў.

* * *

Лёгка называць сябе хрысціянамі і ганіць старадаўнія ці чужыя стоды.

Але ўявіце, што нехта выйшаў на вуліцу і пачаў зневажаць Бога. Можа, хто і падыдзе да яго, спыніць… Можа, падыдзе, а можа, і не падыдзе. А паспрабуйце непрыхавана выступіць супраць ідалаў сённяшніх, закрануць сучасную «свяшчэнную карову»!..

* * *

Чым адрозніваецца ветэран ад проста ўдзельніка вайны? Можна сказаць: ветэран — гэта ўдзельнік вайны, прэзентаваны пэўным чынам. (На тое была і ёсць адпаведная «служба маркетынгу».) Або, іначай кажучы: ветэран — гэта ўдзельнік вайны, запатрабаваны грамадствам.

Амаль кожны ўдзельнік тым ці іншым бокам, у большай ці меншай ступені належыць да «ветэранства». Але «ветэран» — гэта пэўны ракурс, і не кожны ўдзельнік вайны ў такім сэнсе «фотагенічны».

Ветэран — салдат вялізнага, добра арганізаванага войска і мае пэўную грамадзянскую ролю, а ўсялякая роля змярцвяе асобу, пазбаўляе яе пэўных ступеняў свабоды: ты «прыляпляешся» да нейкай сутнасці, вобраза, аддаеш ёй (яму) свае жыццёвыя сілы. У выніку яна (ён) квітнее, а ты — марнееш. Гэта ў скрайнім, паталагічным выпадку. Рэальна ж большасць удзельнікаў вайны жывуць, як усе людзі, але амаль кожны хоць мезенцам, але падтрымлівае дух ветэранства.

* * *

Людзі схільныя да міфатворчасці. Раней яны персаніфікавалі, напрыклад, хваробу, выяўляючы яе ў выглядзе нейкай істоты. Але хваробы бываюць не толькі цялесныя, ёсць і душэўна‑духоўныя. Напрыклад, п’янства, наркаманія… Ёсць і больш рэдкія, спецыфічна нацыянальныя: тое ж кликушество ў рускіх.

Што такое хвароба? Гэта штосьці, ад чаго дрэнна або табе, або тваім блізкім. Прытым у выпадку душэўна‑духоўнай хваробы самому хвораму можа здавацца, што яму добра. А вось душы — дрэнна. Ці ж можа душы быць добра, калі яна жыве ў падмане, як гавораць манахі, в прелести? У падмане — гэта значыць не з Богам.

…Бедныя старыя людзі. Я разумею, што ім дарагая памяць мінулага, іхняя маладосць. Ім таксама хочацца сабрацца разам…

Часам здаецца, што нейкая міфічная істота нашэптвае ўдзельнікам колішняй вайны: «Вы ветэраны, пераможцы, героі», — і потым, ужо «ап’янелых», знясілелых, вядзе ў свой палон.

Другая міравая

Сева і дзед Кастусь — суседзі. Колькі помніць сябе Сева — дробны паэт мясцовага значэння, — яны жылі праз плот.

Калі Сева быў малы, ён не тое што асабліва любіў ці паважаў дзеда‑ветэрана, але заўсёды рады быў пазнаць суседа ў натоўпе падчас якога‑небудзь савецкага мітынгу ці параду. Дзед Кастусь адчуваў прыязнае стаўленне да сябе і таксама не хаваў сваёй сімпатыі да малога.

Але прайшоў час, разбурыўся Савецкі Саюз, падрос Сева. Так здарылася, што ён стаў паэтам і пачаў пісаць непрыгожыя вершыкі пра мінулую вайну і яе ветэранаў. Калі дзед Кастусь выпадкова натрапіў у сельсаветаўскай бібліятэцы на Севаву кнігу, абурэнню яго не было межаў. І мясцовага паэта ўратавала толькі тое, што ў школьныя і ўніверсітэцкія гады ён сур’ёзна займаўся бегам.

Відаць, пасля гэтага кросу стары зразумеў: Севу яму не дагнаць, і ў іхніх адносінах надышоў новы перыяд — маўчання. Праўда, нейкі час Сева спрабаваў з ім вітацца, але дзед быў зацяты і на прывітанні не адказваў.

Тое, што стары Кастусь ступіў у паэтаў двор, ды яшчэ з бутэлькай гарэлкі, з прапановаю памірыцца, відаць, было для Севы не меншым дзівам, чым у свой час для дзеда‑ветэрана — Севава кніга.

Але хутка высветлілася, што для поўнага прымірэння адной бутэлькі яўна недастаткова. Давялося ісці па наступную.

— Чаму я жывым застаўся? Ды што там жывым — дамоў без адзінай драпіны прыйшоў, — павучаў Севу дзед‑ветэран, перакуліўшы чарговую чарку. — Бо ўсё рабіць умеў. Кім мне толькі не давялося пабываць за вайну: і партызанам, і шафёрам, і танкістам…

— А фашыстам?

— Ды ўсім, абсалютна ўсім: і шафёрам, і танкістам, і гэтым, як яго, фашыстам! Інакш бы тут з табой не размаўляў. Поняў?!.. Ой, як я любіў немцаў біць, як жа я любіў біць немцаў! Гэтак, як зараз грыбы збіраць…

Назаўтра дзень выдаўся такі сонечны, такі цёплы. Нібыта не кастрычнік на двары, а які‑небудзь жнівень. Яшчэ больш дзіўным было тое, што ні ў аднаго з суседзяў не балела галава. Ні Сева, ні тым больш дзед Кастусь не памяталі, што ўчора дзеялася, гаварылася. Але і адзін, і другі цвёрда ведалі: яны памірыліся!

— Добры дзень, Сева!

— Добры, дзед Кастусь!

Нібыта і тыя гады, калі яны не размаўлялі, таксама выпалі з памяці.