Афіцэрам польскіх вайсковых атрадаў, што ў самым пачатку 1920‑х гг., змагаючыся з беларускай эсэраўскай партызанкай, блукалі па Гродзенскай і Белавежскай пушчах, сярод трафеяў нярэдка даводзілася знаходзіць паштоўкі з выявай Пагоні і подпісам «Няхай жыве Беларуская Народная Рэспубліка». Такія самыя паштоўкі, разам з нумарамі знакамітага «Беларускага партызана», канфіскоўвалі ў сялян з ваколіц Скідаля, Слоніма і іншых беларускіх гарадоў і мястэчак. Сталася так, што для мужыкоў, з якіх да першай усясветнай вайны рэдка хто нават трымаў у руках беларускую газету, гэтыя паштоўкі з Пагоняй былі першым доказам таго, што яны належаць да супольнасці куды больш вялікай, чым проста іх вясковая грамада, а таксама першым сведчаннем змагання за беларускую дзяржаўнасць, што цягнулася ўжо колькі гадоў.

На старых чорна‑белых фатаздымках сцягі не маюць колераў. Так, цёмная гарызантальная палоска на светлым фоне… Навокал напружаныя твары (фатаграфавацца даводзілася тады рэдка, і гэта сапраўды была падзея). Старыя і маладыя, дзяўчаты і хлопцы, інтэлігенты і сяляне… У кожнага твару свой лёс, свая вялікая, часцей трагічная, жыццёвая гісторыя. Шмат хто з іх загінуў у польскіх турмах, савецкіх лагерах або быў расстраляны нацыстамі. Сёння размова аб сімвалах іх змагання: аб сцягах.

Паводле наяўных звестак, адзіным месцам, дзе суверэнная польская дзяржаўнасць пэўны час пасля свайго трывалага ўсталявання на заходнебеларускіх землях яшчэ талеравала бел‑чырвона‑белы сцяг, была Гродна. У 1916—1920 гг. адным з цэнтраў беларускасці ў горадзе над Нёманам былі будынкі пабернардынскага жаночага каталіцкага кляштара, дзе месцілася беларуская школа і беларускі прытулак, якім кіравала Станіслава Буйло, сястра знакамітай паэткі. Пасля Рыжскага міру ў закінутым кляштары застаўся толькі прытулак. Слова аднаму з патрыярхаў беларускага Гродна, настаўніку, паэту і краязнаўцу Апанасу Цыхуну, які памёр ранняй вясной 2005‑га, некалькі месяцаў не дажыўшы да свайго 95‑годдзя:

У той час [прыкладна сярэдзіна 1920‑х гг. — А. В.] манастыр быў агароджаны высокай каменнай сьцяною. Вокны кельляў выходзілі на Нёман. Каля яго быў невялікі сад і чатыры калоды пчолаў, якія даглядаў стары манах Іона. Я ў той час вучыўся ў Горадзенскай польскай настаўніцкай сэмінарыі, будынак якой разьмяшчаўся недалёка, і добра памятаю старога манаха, які не падпарадкоўваўся польскім уладам, хаця манастыр быў закрыты, працягваў жыць адзін у кельлях. У сьвяточныя дні над брамай увахода ў манастыр гэты манах Іона вывешваў бел‑чырвона‑белыя беларускія сьцягі¹.

Інфармацыя Апанаса Цыхуна пацвярджаецца яшчэ адным сведкам, у кнізе вядомага гродзенскага даследчыка Юзафа Ядкоўскага «Гродна» (1922) чытаем:

Кляштар гэты ў 1854 годзе быў ператвораны ў праваслаўны Барыса‑Глебскі манастыр. Зараз у ім знаходзіцца беларускі прытулак, а на браме яго разьвяваюцца сьцягі неіснуючай беларускай дзяржавы.

Беларускія сцягі развяваліся нядоўга. Ужо ў самым пачатку 1920‑х гг. бел‑чырвона‑белы сцяг быў выціснуты выключна ў сферу ўнутрыпартыйнага ўжывання. Найчасцей яго разам з Пагоняй можна сустрэць на фатаздымках актыву Беларускай Хрысціянскай Дэмакратыі — нацыянальна‑рэлігійнай беларускай партыі, што дзейнічала ў міжваеннай Заходняй Беларусі. Беларускія хадэкі, разам з прынцыповай пазіцыяй у пытанні аб незалежнасці Беларусі, так сама прынцыпова прынялі Пагоню і сцяг у якасці сімвалаў гэтай будучай незалежнасці.

Рэпрадукцыя з партрэта ксяндза Адама Станкевіча, напісанага Пятром Сергіевічам, 1939 г.

І калі восенню 1935 г. пабачыла свет кніга ксяндза Адама Станкевіча «Да гісторыі беларускага палітычнага вызваленьня», на яе каляровай вокладцы пад парывам вясновага ветру трапятаў вялікі, намаляваны мастаком Ул. Паўлюкоўскім, бел‑чырвона‑белы сцяг. Дарэчы сказаць, класік беларускага жывапісу Пётра Сергіевіч, які летам 1939 г. напісаў партрэт Адама Станкевіча, на тым самым партрэце каля рукі ксяндза адлюстраваў творчы здабытак лідэра хадэцыі — стопку кніжак ягонага аўтарства. На вяршыні гэтай ладнай кніжнай стопкі бачна ўсё тая ж вокладка з нацыянальным сцягам.

Хадэкі актыўна пашыралі нацыянальную сімволіку і па‑за межамі Вільні. У самым пачатку 1930‑х гг. старшыня Беларускага інстытута гаспадаркі і культуры (культурнай арганізацыі, што знаходзілася пад уплывам БХД) ксёндз Вінцэнт Гадлеўскі пісаў старшыні аднаго з правінцыйных гурткоў:

У царкву з нацыянальнымі адзнакамі Вы можаце ісьці, вывешваць нацыянальны сьцяг унутры кватэры можна таксама, вывесіць звонку — залежыць ад мясцовых уладаў, цікава, што яны Вам на гэта адкажуць².

З’езд Беларускай Хрысціянскай Дэмакратыі, Вільня, 1927 г.

---

Улады, як правіла, адказвалі аднолькава, сцяг канфіскоўваўся як рэчавы доказ «антыдзяржаўнай дзейнасці», занадта ж актыўнага беларускага патрыёта штрафавалі або садзілі ў кутузку. Тым не менш, хрысціянскія дэмакраты выкарыстоўвалі нацыянальную сімволіку не толькі на кватэрах, дзе праводзілі свае сходы. 25 сакавіка 1934 г. паліцыя ў Смаргоні і ў вёсцы Шутавічы канфіскавала ў актывістаў БІГіКу некалькі бел‑чырвона‑белых сцягоў, з якімі тыя выйшлі на вуліцы³.

Менавіта з дзейнасцю БІГіКу таксама звязана, напэўна, першае ў беларускай гісторыі выкарыстанне нацыянальных колераў для стварэння ўніформы спартыўнай каманды.

Пячатка Беларускага Інстытуту Гаспадаркі і Культуры, пачатак 1930‑х гг.

Зімою 1932—1933 гг. быў створаны гурток БІГіКу ў Баранавічах. Узначалілі яго Базыль Плаўсюк і Уладзімір Леванеўскі, якія, гледзячы па ўсім, мелі нейкае дачыненне да закрытага яшчэ ў 1929 г. баранавіцкага гуртка ТБШ, бо патрабавалі ад уладаў вяртання тэбэшоўскай бібліятэкі гуртка Інстытута. У планах жыхароў Баранавічаў было стварэнне ўласнай бібліятэкі‑чытальні, арганізацыя хора і аркестра. Для выкарыстання падчас розных мерапрыемстваў быў зроблены бел‑чырвона‑белы сцяг⁴. Асабліва загарэліся гурткоўцы справай стварэння арганізацыі «беларускага спартоўца» — спартыўна‑патрыятычнай філіі БІГіКу, якая прапагандавала здаровы лад жыцця, арганізоўвала турыстычныя паходы з мэтай вывучэння прыроды і гісторыі краю. Першым пачынаннем бігікаўцаў у Баранавічах павінна была стаць беларуская футбольная каманда для барацьбы за гарадское пяршынства ў 1933 г. У лютым 1933 г. Базыль Плаўсюк накіраваў у Вільню запыт аб тым, як павінна выглядаць форма беларускіх спартоўцаў і футбольнай каманды і ў хуткім часе атрымаў адказ з канкрэтнымі рэкамендацыямі. Форма беларускага футбаліста мусіла быць наступнай: зялёныя або іншага колеру штаны і майка колераў нацыянальнага сцягу (бел‑чырвона‑белая). Спартовы (паходны) касцюм быў зялёнага колеру (штаны, фрэнч, кашуля, гальштук), а таксама зялёны берэт са значком БІГіКу⁵. Дакладна невядома, ці з’явіліся летам 1933 г. на стадыёнах Баранавічаў футбалісты ў бел‑чырвона‑белых майках, а вось хлопцаў і дзяўчат у зялёных берэтах «беларускага спартоўца» ў ваколіцах Наваградка ці Вільні сапраўды сустрэць было можна.

Штаб‑кватэра ТБШ у Горадні. Сядзяць: Горадзенская акружная Управа ТБШ Альжбета Паддубік, Язэп Баліцкі, Васіль Кулікоўскі, Змітрок Кулакоўскі. Стаяць кіраўнікі Горадзенскага гуртка ТБШ Надзея Ламашэвіч, Віктар Кізевіч і Вольга Каласкова. Пакой упрыгожаны Пагоняй, картай Беларусі і табліцай са структурай гурткоў ТБШ. Пад Пагоняй надпіс «Няхай жыве беларуская мова». 23.03.1927.

---

Цікава будзе адзначыць, што разам з агульнапрынятымі нацыянальнымі сімваламі гурткоўцы БІГіКу выкарыстоўвалі і ўласную сімволіку — металічны значок з выявай дубовай галінкі і пшанічнага коласа на трохкутным геральдычным шчыце. Гэты надзвычай рэдкі ўзор міжваеннай беларускай фалерыстыкі (не ведаем нават, ці захаваўся ў якім музеі такі значок) карыстаўся сярод бігікаўцаў вялікай папулярнасцю. Паводле сведчання ксяндза Вінцэнта Гадлеўскага, датаванага лютым 1933 г.:

значкі, хоць дарагія, але так разышліся, што ня маем ніводнага. Зьбіраем цяпер заказы ад усіх гурткоў, каб заказаць большую колькасьць значкоў, пры большай колькасьці цана будзе меншая⁶.

Беларускія хрысціянскія дэмакраты трымаліся нацыянальнай сімволікі найбольш паслядоўна, але іх у гэтай справе ніяк нельга лічыць манапалістамі. Больш за тое, напэўна, самую значную ролю ў папулярызацыі бел‑чырвона‑белага сцяга і Пагоні адыгралі гурткі Таварыства Беларускай Школы. Актывісты ТБШ па ўсёй Беларусі ўпрыгожвалі белымі і чырвонымі колерамі штаб‑кватэры сваёй арганізацыі, выкарыстоўвалі сцяг і Пагоню у час нацыянальных і фальклорных святаў, тым больш што бела‑чырвань сцяга вельмі гарманізавала з вышыванымі кашулямі і сукенкамі хлопцаў і дзяўчат. Прапанаваныя чытачам «ARCHE» здымкі — самы яскравы гэтаму доказ.

Сябры Гарадзенскага гуртка ТБШ, прыкладна 1927 г.

---

Апроч сцяга і Пагоні, сімваламі вызваленчага руху ў Заходняй Беларусі сталі партрэты Купалы, Коласа, Багушэвіча… Варта згадаць толькі пра партрэт Янкі Купалы, сумесную працу настаўніцы Ніны Сасноўскай і мастака Язэпа Горыда. Паводле словаў літаратуразнаўца Арсеня Ліса,

размножаная ў друкарні Ласкова, яна ў тысячах экземпляраў разышлася па ўсёй Заходняй Беларусі і трапіла пад саламяныя стрэхі і гарадскія сутарэнні, стала там духоўнай адзнакай вызваленчага руху, неад’емнай рысай сялянскага інтэр’еру⁷.

Недзе ў Навагрудскім ваяводстве, хутчэй за ўсё, адзін з гурткоў ТБШ.
Здымак узяты з альбома польскай паліцыі, таму ўсе хлопцы пазначаныя лічбамі.
Пад партрэтам Янкі Купалы паліцэйскі падпісаў «J. Kupało», на выпадак, калі паэт раптам трапіць дыфензіве.
У двух хлопцаў злева на грудзях бел‑чырвона‑белыя стужкі.

---

Сёння, дарэчы, гэтая ніша ў друкарскай справе зусім нікім не занятая. Выдавецтвы нават не плануюць выдання большых выяваў нацыянальных паэтаў, пісьменнікаў і грамадскіх дзеячоў. А дарма, як заўважыў адзін мой сябра: «Каб хацеў сабе на сцяну павесіць партрэт Купалы ці Каліноўскага, то нідзе і не купіш».

Беларуская Сялянска‑Работніцкая Грамада афіцыйна не мела ніякай сімволікі. На яе пячатках быў толькі надпіс «Цэнтральны сакратарыят». Даваенныя і паваенныя БССРаўскія гісторыкі, спрабуючы ўсяляк раздзьмуць сацыяльную (чытай камуністычную) складовую гэтай самай вялікай у беларускай гісторыі палітычнай партыі (у канцы 1926 г. у яе шэрагах было каля 120 000 чалавек), бескампрамісна сцвярджалі: «Грамадоўцы прызнавалі сваім сімвалам толькі сцяг сусветнай рэвалюцыі». У гэтым, дарэчы, яны ўдала супадалі меркаваннямі з польскай паліцыяй, якая акурат і матывавала разгон БСРГ сувязямі з камуністамі, бо «няма як караць беларусаў за тое, што яны беларусы». Былым грамадоўцам таксама не выпадала казаць іначай, тым больш што праз некалькі дзесяцігоддзяў перажытага былое змаганне за незалежнасць здавалася ім самім не больш чым наіўнай юнацкай марай⁸.

Гурток ТБШ у Міры, на сцяне партрэт Янкі Купалы, 1930 год.

---

Аднак сведчанне таго, што сімвалізаваў для грамадоўцаў бел‑чырвона‑белы сцяг, захавалася ў выглядзе падшывак заходнебеларускага грамадоўскага ілюстраванага часопісу «Маланка», які выдаваўся ў Вільні ў другой палове 1920‑х гг. «Маланка» дзякуючы свайму з’едліваму гумару ў вершах, ілюстрацыях і анекдотах карысталася ў Заходняй Беларусі папулярнасцю. На працягу 1926—1927 гг. «Маланка» друкавала малюнкі, пераважна мастака Язэпа Горыда, на якіх нязменна прысутнічаў нацыянальны сцяг і ўвесь час абыгрываўся адзін і той самы матыў: агромністы натоўп беларусаў цягнецца да прыгожага вялікага дома (радзей палаца), на якім у промнях узыходзячага сонца красуе бел‑чырвоны‑белы сцяг. Для пэўнасці на доме вісела шыльда: «Беларуская сялянска‑работніцкая грамада». Рэдка друкавалі нешта падобнае і іншыя грамадоўскія газеты, праўда, паліграфічная база была вельмі дрэнная. Але на некаторых малюнках, па‑мойму, пазнаецца рука Язэпа Драздовіча. Больш за тое, бел‑чырвона‑белы сцяг прысутнічаў у кожным нумары «Маланкі». На тытульным лісце часопіса каля назвы «Маланка» красавала выява знакамітай вежы Гедыміна ў Вільні з агромністым беларускім сцягам на ёй. І гэта пры тым, што «Маланка» любіла друкануць карыкатурку і на Адама Станкевіча, і на іншых ягоных калегаў у Беларускім Пасольскім Клубе, якія не надта захапляліся ростам Грамады і яе сімпатыямі да БССР.

Першая старонка грамадоўскага гумарыстычнага часопіса «Маланка». Ці тое Пагоня, ці тое нейкі паганскі бог на кані з нацыянальным сцягам. У левым верхнім куточку на гары Гедыміна ў Вільні бел‑чырвона‑белы сцяг. 1926 год.

---

Падсумоўваючы, варта прывесці ўспамін аднаго старога скідальчаніна аб тым, што грамадоўскія сходкі ў Скідалі зазвычай пачыналі спевам «Інтэрнацыянала», заканчвалі ж выконваючы «Беларускую марсельезу» «Ад веку мы спалі…». Прыкладна тое самае назіралася ў грамадоўцаў адносна бел‑чырвона‑белага і чырвонага сцягоў. Паважалі і адзін, і другі: першы як сімвал Радзімы, другі як сімвал братэрства ўсіх незалежных ад улады капіталу нацый на планеце.

Разгром Грамады палякамі ў студзені 1927 г. пазбавіў савецкае кіраўніцтва ад мноства праблем. Грамада перастала існаваць, і яе трэба было муміфікаваць, закруціўшы ў чырвоныя сцягі, тым больш што яе правадыры хутка апынуліся ў Маскве, і працягваць пакрысе кампраметаваць усіх, каму Савецкая Беларусь не здавалася зямным раем.

Яшчэ адна ілюстрацыя з «Маланкі». «Грамадой у Грамаду!» — баявы лозунг беларускага руху у 1926 г. Над сімвалічным будынкам Сялянска‑Работніцкай Грамады павявае нацыянальны сцяг.

---

Тады акурат і пачалі камуністы кампанію супраць Пагоні і бел‑чырвона‑белага сцяга. Толькі адзін прыклад. 25 сакавіка 1934 г. пабачыў свет першы нумар «двутыднёвіка грамадзкага гумару і сатыры «Асва». Выданне павінна было працягваць традыцыю «Маланкі», але насамрэч вельмі мала нагадвала сваю папярэдніцу. У рэдакцыйнай прадмове «Асвы» паведамлялася, што галоўным аб’ектам «укусаў» выдання будуць розныя нацыянал‑здраднікі, кшталту Луцкевіча, Астроўскага, Клімовіча, Станкевіча, а таксама новаспечаных нацдэмаў з ТБШ Шырмы і Марцінчыка. Пэўнасць намераў выдаўцоў пацвярджалася на самай першай старонцы — паміж літарамі АСВА агромністыя, як у сучасных фільмах жахаў, восы калолі джаламі і разрывалі сківіцамі на часткі тоўстых паноў у касцюмах. Апошнія захлыналіся крывёю, прасілі аб літасці і дарэмна спрабавалі ўцячы.

Вось так спрабавалі скампраметаваць Пагоню і нацыянальны сцяг камуністы. Пірушка ў беларускіх хрысціянскіх дэмакратаў. Вершнік Пагоні трымае ў руках відэлец і нож. Карыкатура з газеты «Асва», красавік 1934 года.

---

Узровень вершаў, артыкулаў і малюнкаў у газеце быў нізкі. Вершы былі зусім няскладныя, карыкатуры, у адрозненне ад тых, што друкаваліся ў «Маланцы», закраналі асабістую годнасць чалавека, на якога яны маляваліся. Ідэалагічны падтэкст артыкулаў «Асвы» прасочваўся лёгка: кампраметацыя беларускага нацыянальна‑вызваленчага руху. «Бела‑чырвань» нацыянальнага сцяга ахайвалі ў вершах, Пагоню малявалі на спінах белбурнацаў, што на каленях поўзалі перад Керанскім і германскім кайзерам. Даставалася і падступным беларускім хадэкам. Пагоня і нацыянальны сцяг разам з бізуном і ланцугамі былі ў «Асве» традыцыйным атрыбутам таўсцёрнага Адама Станкевіча і ягоных паплечнікаў. Аднак канец «Асвы» быў бясслаўны.

Адзін са з’ездаў Таварыства Беларускай Школы, Вільня,
канец 1920 — пачатак 1930‑х гг.

---

Летам 1935 г., пасля сёмага кангрэса камінтэрна, заходнебеларускія камуністы зрабілі пэўныя крокі ў бок згоды з беларускімі хрысціянскімі дэмакратамі. Менавіта тады ў аздобленых бел‑чырвона‑белымі сцяжкамі залах на літаратурных вечарах і юбілеях усё часцей і часцей пачаў з’яўляцца малады, але ўжо адсядзеўшы на Лукішках паэт‑камуніст Максім Танк. Яшчэ ў лютым 1930‑га ён у вершы «Ты чуеш, брат…» заяўляў:

Глядзіце ў будучыню смела!
Настаў доўгачаканы час,
Пад сцягам бел‑чырвона‑белым
Чакае перамога нас.

Пад канец трыццатых пафаснасці ў Танкавых вершах паменшала ды і стаўленне да нацыянальнай сімволікі стала больш стрыманым, але ні ў якім разе не адмоўным. У размове з літаратуразнаўцам Міколам Мікулічам незадоўга да смерці Максім Танк адзначыў:

Я б вам мог паказаць свой артыкул, у якім гаварылася пра незалежнасць Беларусі, бел‑чырвона‑белы сцяг і іншае. Ён быў напісаны ў часы арганізацыі Народнага фронту, калі ў параўнанні з мінулым большая ўвага была звернута на праблемы нацыянальна‑вызваленчага руху. Раней дамінаваў класавы падыход: Бацькаўшчына там, дзе мне добра жыць. А не так аказалася…⁹

Сапраўды аказалася не так. Яўген Скурко перажыў бадай усіх сваіх сяброў і калегаў па перадваеннай Вільні, перажыў і БССР, старшынём Вярхоўнага Савета якой ён пабываў, і кароткую эпоху бел‑чырвона‑белага сцяга ў першай палове 1990‑х. Далёкі напрыканцы жыцця ад палітыкі, ён памёр летам 1995 г. праз некалькі месяцаў пасля рэферэндума, па выніках якога Пагоня і бел‑чырвона‑белы сцяг перасталі афіцыйна лічыцца дзяржаўнымі сімваламі Рэспублікі Беларусь. Праўда, выказацца пра сутнасць майскіх падзеяў 1995 г. ён такі паспеў, у адным з апошніх сваіх інтэрв’ю адзначыўшы пра ініцыятара гэтага рэферэндума: «Па‑мойму, ён зашмат на сябе бярэ…»

У публіцыстыцы пачатку дзевяностых нават даводзілася сустракаць цверджанне, што ў верасні 1939 г. савецкія войскі ў некаторых заходнебеларускіх мясцовасцях таксама сустракалі з нацыянальным сцягам. Дакументальных пацверджанняў бачыць не давялося, але, думаю, дыму без агню не бывае. Дыму без агню не бывае, як не бывае і ў нацыі пачуцця пераемнасці. Нацыя — гэта не толькі тыя, хто жыве цяпер. І няхай тыя, хто ідзе пад гэтым сцягам сёння, будуць вартыя тых, хто ішоў пад ім шмат дзесяцігоддзяў таму.