Прэзэнтуючы надоечы ў торуньскім «Емпіку» сваю кніжку «Ukraina: Przystanek Wolność», польскі пісьменьнік і журналіст Веслаў Раманоўскі назваў алігархаў галоўнай праблемай Украіны і акрэсьліў украінскі парлямэнт як іхны адмысловы прафсаюз. Я ня стаў пярэчыць, толькі заўважыў, што гэткі характар парлямэнту цалкам адпавядае гістарычным традыцыям Першай Рэчы Паспалітай, сойм якой таксама быў свайго кшталту эксклюзіўным алігархічным клюбам. З усёй сваёй недасканаласьцю гэткі разнавід шляхецкае дэмакратыі ўсё ж закладаў пэўныя асновы лібэральнай дэмакратыі, таму можам дапусьціць, што менавіта дзякуючы гэтай традыцыі сёньняшняя Ўкраіна адрозьніваецца ад Расеі амаль у такой самай меры, як Першая Рэч Паспалітая адрозьнівалася ад Маскоўскага царства.

Гэтыя адрозьненьні досыць дакладна апісаныя прафэсійнымі гісторыкамі — дастаткова згадаць разьвітае ў Рэчы Паспалітай судаводзтва й кадыфікаванае права, мясцовае самакіраваньне й выбарны сойм, высокую рэлігійную ды іншую талерантнасьць (прынамсі да агульнаэўрапейскага наступу Контрарэфармацыі пры канцы XVI ст.), школьніцтва й кнігадрукаваньне, сыстэму ўнівэрсытэтаў ды калегіюмаў, урэшце, кантрактныя адносіны паміж уладарамі ды іхнымі падданымі, з адсутнасьцю якіх у Маскоўскім царстве ўкраінцы сутыкнуліся ўжо пры падпісаньні Пераяслаўскае ўгоды: прысягнуўшы на вернасьць цару, яны чакалі й ад яго падобнае клятвы, аднак маскавіты іх проста не зразумелі — тое, што было для эўрапейскае Рэчы Паспалітае відавочнай нормай, выглядала ў азіяцкай Масковіі нечуваным блюзьнерствам.

Безумоўна, калі вядзецца гаворка пра палітычную традыцыю, дык для ўкраінцаў ня меней важным было б таксама перабываньне ў складзе міжваеннае Польшчы ды, асабліва, канстытуцыйнай Габсбурскай манархіі. Аднак усё гэта датычыць толькі заходняй часткі краіны, у той час як Першая Рэч Паспалітаая — гэта той цывілізацыйны чыньнік, які быў супольным і для захаду, і для цэнтру, абумовіўшы іхняе істотнае адрозьненьне ад поўдня й усходу, ад гістарычнага «дзікага поля», дзе ніколі не было іншай палітычнай традыцыі, апроч расейскай ды савецкай.

З гэтага гледзішча процістаяньне «дзьвюх Украінаў», пра якое часта й збольшага спрошчана пішуць камэнтатары, ёсьць своеасаблівым сутыкненьнем цывілізацыяў, і нават зусім не праваслаўнай і каталіцкай, «усходне‑» ды «заходне‑хрысьціянскай», як гэта мелася вынікаць з тэарэтызаваньняў Гантынгтана, а баржджэй — праваслаўнай расейскай ды праваслаўнай эўрапеізаванай. Праваслаўе толькі на першы погляд можа ўважацца за адну роўніцу тых дзьвюх цывілізацыяў — бо ад часу распаду Кіеўскай Русі сталася так, што яно ўкаранілася ў абсалютна розныя палітычныя сыстэмы: арыентальную дэспатыю залатаардынскага тыпу на ўсходзе ды акцыдэнтальную шляхецкую рэспубліку на захадзе.

Адпаведна рознаю выявілася роля Праваслаўнае царквы на тых тэрыторыях: у Масковіі заканамерна пераважыла традыцыя бізантыйскага цэзарапапізму з адпаведным адзяржаўленьнем царквы ды далейшым зацьвярджэньнем у ёй аўтаркізму, дагматызму й унутранай варожасьці да ўсялякай «заходняй вучонасьці». У безьдзяржаўнай Русі‑Ўкраіне царква ня мела ўладнага заступніцтва, таму мусіла перадусім разьлічваць на падтрымку грамадзтва — мусіла быць грамадзкай інстытуцыяй. Яна мусіла процістаяць каталіцызму ды пратэстантызму выключна ідэалягічнымі сродкамі — не ізалюючыся ад «каталіцкае вучонасьці», а наадварот — усяляк яе засвойваючы: праз вывучэньне заходніх моваў, пераклады тэкстаў, інтэнсіўную палеміку, стварэньне й падтрымку ўласных культурна‑асьветніцкіх інстытуцыяў. Праваслаўныя былі ў каталіцкай Рэчы Паспалітай меншасьцю, то бок, у пэўным сэнсе, «пратэстантамі». Гэта фармавала цалкам іншы этас іхных узаемінаў з уладаю, чым у суседняй Масковіі, дзе Бог і Цар, сьвецкая ўлада і духоўная зьліваліся ў адзіны таталітарны абсалют.

Фактычна пранікненьне той усходняй, «эўразійскай» цывілізацыі на ўкраінскія тэрыторыі пачынаецца толькі пры канцы XVII ст. — зь ліквідацыяй асобнай украінскай царквы, згортваньня казацкай аўтаноміі ў Гетманшчыне (інстытуцыйна ўладкаванай на ўзор, дарэчы, Рэчы Паспалітае) і нарэшце заваёва ўкраінскага Правабярэжжа напрыканцы XVIII ст., пасьля падзелу Польшчы. Аднак і пасьля таго, калі амаль цэлае стагодзьдзе Расейская імпэрыя адчайна выкарчоўвала «польскія» (а па сутнасьці — заходнія) уплывы на ўкраінскіх тэрыторыях. Мяркуючы з усяго гэтага, гэткае выкарчоўваньне так і ня скончылася посьпехам: не дапамаглі ні рэпрэсіі, ні генацыд, ні прапагандысцкія міты пра «ўсходнеславянскую еднасьць» ды адвечную нібыта польска‑ўкраінскую й каталіцка‑праваслаўную варожасьць, ні, нарэшце, масавыя подкупы ляяльнасьці «маларосаў» пасадамі імпэрскіх гаўляйтэраў.

Пры кожнай спрыяльнай нагодзе ўкраінцы вырываліся з чэпкіх абдоймаў самазваных «братоў» — у бок Захаду, зь ягонай ня надта зразумелай для усходніх братаноў свабодаю і яшчэ больш незразумелай для іх адказнасьцю. Цывілізацыя калашнікавых усё яшчэ намагаецца адужаць на нашых тэрыторыях цывілізацыю мэрсэдэсаў ды ноўтбукаў, ня хочучы прызнаць свае гістарычнае асуджанасьці ды беспэрспэктыўнасьці. Яна вымахвае бела‑блакітнымі сьцягамі ды заклікае сваіх прыхільнікаў да чарговае тактычнае перамогі — хоць стратэгія даўно ўжо прайграла. Прайграла яна яшчэ тады, калі ейныя хітраватыя правадыры пераселі з «айчынных» волг на «варожыя» мэрсэдэсы, калі паслалі сваіх дзяцей па навуку не ў МГУ, а ў Оксфард, калі паклалі накрадзеныя грошы не ў маскоўскія, а ў швайцарскія банкі, калі паехалі лекавацца ў Бадэн‑Бадэн, а не ў Кіславодзк, і калі памянялі родны сталінскі фрэнч ды яшчэ больш родную касаваротку на гарнітур ад Вэрсачы.

Брахуны, якія ўдаюць, нібыта яны ваююць Захад, хоць насампраўдзе даўно ўжо здаліся яму ў палон, вытаргоўваюць сабе толькі больш пачэсныя ўмовы капітуляцыі — з дапамогай наіўна ашуканых рабацяг пад бела‑сінімі сьцягамі, якім падаецца, нібыта яны бароняць сваю эўразійскую фартэцу ад клятых амэрыканцаў і яшчэ больш праклятых бандэраўцаў. Шкада тых бедалаг, і шкада нас усіх, бо марнуем час і нэрвы на пустую справу, якая гістарычна ўжо даўно вырашаная, — у прыватнасьці нашымі суседзямі з былой Рэчы Паспалітай, літоўцамі й палякамі, якія жывуць ужо разам з эўрапейцамі нармальным жыцьцём, пакуль мы ўсё яшчэ змагаемся тут, на цывілізацыйным памежжы, з наступам віртуальнага дзікага поля.