Барысевіч, Юрась. Тактыка і стратэгія альтэрнатыўнай літаратуры // Тэксты. № 3. 2007.

Артыкул Ю. Барысевіча, якім адкрываецца трэці выпуск альманаху «Тэксты», прапаноўвае нам «выкараскацца са старой дыхатаміі «мастацтва дзеля мастацтва» зь ягоным культам аўтара і «мастацтва дзеля грошай» зь ягоным культам гледача». Каб дасягнуць гэтую мэту, трэба зладзіць рэвалюцыю «на бяскрайніх палях чытаньня і пісьма». З‑за дамінаваньня культаў аўтара і гледача астатнія ўдзельнікі літаратурнага працэсу (да іх Ю. Барысевіч адносіць карэктараў, дызайнэраў, перакладчыкаў, крытыкаў, бібліятэкараў і інш.) фактычна апынуліся ў рэзэрвацыі, і цяпер прыйшоў час, каб яны супольна нагадалі аб сваім існаваньні і сваіх правах. Ганаровая місія ўзначаліць супраціў належыць рэдактарам — «ледзь не адзіным прафэсіяналам сярод літаратараў».

Ю. Барысевіч заклікае адмовіцца ад рэпрэсіўнага характару, уласьцівага рэдактуры, дзеля таго, каб (увага!) узьняць яе «да ўзроўню паўнавартаснага самавыяўленьня ў слове побач з прозай, паэзіяй і драматургіяй», піша пра неабходнасьць пераадоленьня тэкстацэнтрызму ў выдавецкай справе і г. д. Сапраўды, рэдактар павінен мець свабоду творчасьці, але яе межы можна пашыраць не бясконца, а толькі да таго часу, пакуль гэта не пачне чыніць шкоду іншым удзельнікам літаратурнага працэсу і літаратуры наагул. «Прасоўваньне» рэдактараў на кіроўныя пасады ў літаратурным працэсе ўрэшце прывядзе да ўзьнікненьня новых культаў, высьпяваньня новых герархій і — неабходнасьці іх зьвяржэньня. Акрамя таго, мне незразумелы выраз «адзіныя прафэсіяналы», ужыты аўтарам. Ці можна вызначаць прафэсіяналізм паводле аб’ёму працы, як робіць гэта Ю. Барысевіч, — маўляў, мастацкай літаратуры сёньня друкуецца менш, чым слоўнікаў, даведнікаў, энцыкляпэдыяў, у стварэньні якіх галоўную ролю адыгрывае рэдактар, і таму як прафэсіянал рэдактар большы за пісьменьніка.

Як відаць з прыведзенай ніжэй цытаты, аўтар «Тактыкі і стратэгіі...» ня лічыць патрэбным усталёўваць межы прафэсійнай дзейнасьці рэдактара.

Мы (гэта значыць «рэдактары». — П. А.) павінны ня толькі вызваляць дыскурс аўтара з‑пад ярма стандартных вобразаў, густаў, чыгунных думак, але таксама скарыстаць аўтарскі тэкст як адмычку да дзьвярэй у нетры ўласнага ўяўленьня (ці ж гэта не адбываецца натуральным чынам з кожным, хто чытае літаратурна‑мастацкія тэксты? — П. А.). Трэба сказаць за аўтара тое, на што яму не хапіла розуму альбо рашучасьці… <…> калі ўжо абавязкова трэба скарачаць тэкст, то лепш выразаць здаровыя, чым хваравітыя думкі: мы жывем, пакуль нам што‑небудзь баліць.

Калі рэдактар гатовы сказаць нешта за пісьменьніка альбо скараціць ягоныя «здаровыя» думкі, то ў мяне ўзьнікае толькі адно пытаньне: ці не пра цэнзуру ідзе размова? Бо толькі ў абавязкі цэнзара ўваходзіць вызначэньне падобных рэчаў¹; самі словы «здаровы» і «хваравіты», ужытыя ў дачыненьні да прафэсійнай літаратурнай дзейнасьці, быццам пазычаныя зь лексыкону работнікаў ІІІ аддзелу расейскай імпэрскай канцылярыі ці бальшавісцкага Галоўліту.

Акрамя пашырэньня ўплыву рэдактараў на літаратурны працэс — мэты, незаўважна прыхаванай Ю. Барысевічам у нетрах ідэі радыкальнай рэформы прасторы чытаньня і пісьма, — ён дбае пра «вяртаньне цікавасьці людзей да навінак кніжнага рынку». Дзеля гэтага прапаноўваецца мноства спосабаў: ад продажу сьвяточных набораў, складзеных на падставе той ці іншай кнігі, да пракладаньня ў гарадзкіх парках сьцежак паводле пэўных паэтычных радкоў, ад продажу пуцёвак на курорты, дзе разгортваюцца сюжэты кніг, да правядзеньня самімі літаратарамі маніфэстацый, у часе якіх яны будуць несьці транспаранты з цытатамі сваіх твораў, ад гравіроўкі вершаў на хірургічных інструмэнтах і напісаньня іх на… прэзэрватывах да пабудовы бібліятэк, дзе, выкарыстоўваючы спэцсродкі, можна «перажыць любы абраны чалавекам ці зададзены па школьнай праграме літаратурны твор», і інш.

Ю. Барысевіч робіць стаўку на забаўляльнасьць, задавальненьне: набыў чытач віно, якое піў галоўны герой раману, — і выжлукціў яго, атаясамліваючы сябе з пэрсанажам; атрымаў студэнт у бібліятэцы псыхадэлік — і азнаёміўся адразу з усёй творчай спадчынай Л. Талстоя альбо У. Караткевіча. Да таго ж спажывецкая, камэрцыйная літаратура, а менавіта ёй, а не сур’ёзнай літаратуры Ю. Барысевіч прапаноўвае безьліч спосабаў збыту, — гэта заўсёды гульня‑флірт з бонусамі і прызамі. Відаць, аўтару «Тактыкі і стратэгіі...» спадабаўся б «творчы» вопыт расейскага бэлетрыста Б. Акуніна, які прапанаваў залаты пярсьцёнак з брыльянтам таму чытачу свайго апошняга раману «Ф. М.», хто разгадае схаваную ў ім загадку (пярсьцёнак, дарэчы, застаўся ў пісьменьніка — як той казаў, і ваўкі пад’елі, і авечкі ацалелі).

Задача камэрцыйнай літаратуры — пры мінімуме намаганьняў забясьпечваць чытачам максымум задавальненьняў (дзеля таго, у прыватнасьці, і існуе патрэба няспынна абнаўляць кніжныя моды і густы). З гэтай пэрспэктывы колькасьць актыўных чытачоў — тых, хто рэгулярна чытае мастацкія творы і ўспрымае літаратуру як форму спасьціжэньня саміх сябе і навакольнага сьвету, — заўсёды застаецца пастаяннай. ХХ стагодзьдзе дапамагло выдаліць зь літаратурнай прасторы натоўп псэўдачытачоў, якія насамрэч аніколі не разумелі і не любілі літаратуру, а знаёміліся зь ёю ці па традыцыі, ці па прымусе, коўзаліся па ёй, як на каньках па замерзлым возеры, — цяпер яны ўсе зьехалі ў краіну тэлебачаньня і кіно, на тэрыторыі якой знайшлося месца і захапляльным камэрцыйным атракцыёнам.

Брацтву Кнігі нічога, як і самой Кнізе, не пагражала. Не пагражае і Інтэрнэт‑цывілізацыя. Умбэрта Эка ў артыкуле «Ад Інтэрнэту да Гутэнбэрга» пісаў:

Калі б «Вайна і мір» была б на гіпэртэкстуальным інтэрактыўным дыску, вы маглі б перапісаць сюжэт і стварыць бясконцую колькасьць «Войнаў і міраў»... Але супраць кнігі рабіць няма чаго. Вам застаецца прыняць закон Лёсу і адчуць яго немінучасьць. Гіпэртэкстуальны і інтэрактыўны раман дае нам свабоду і творчасьць, і будзем спадзявацца, што гэтыя ўрокі творчасьці будуць мець месца ў школах будучага. Але «Вайна і мір» падводзіць нас не да бясконцых магчымасьцяў Свабоды, а да суворага закону Непазьбежнасьці. Каб быць свабоднымі, мы павінны прайсьці гэты ўрок жыцьця і сьмерці, і толькі кнігі здольныя перадаць нам гэтыя веды.

Рэвалюцыя Ю. Барысевіча — гэта бунт супраць Кнігі, які можа скончыцца толькі ганебным ператварэньнем рэдактараў у літаратурных цэнзараў на карысьць маскультуры. Аднак хопіць! Ю. Барысевіч ня піша сур’ёзна! Так, ён сапраўды ня першы год цікавіцца праблемамі пашырэньня межаў мастацкага слова, поўнага апгрэйду схемаў функцыянаваньня літаратуры і пабудовы непаліграфічнай сыстэмы распаўсюду мастацкіх твораў, ня першы год ладзіць пэрформансы, аднак найлепшых, найважнейшых з уласных творчых задумак ён так і не рэалізаваў на практыцы.

«Добра было б, — чытаем мы на с. 67 кнігі Ю. Барысевіча «Цела і тэкст» (Менск, 1998), — заснаваць і незалежнае інфармацыйнае агенцтва (пад умоўнай назвай, напрыклад, БблТА), якое мусіла б не вышукваць навіны, што самі растуць, нібыта грыбы, у гушчары рэчаіснасьці, а ствараць іх сваімі рукамі...» І дзе, хочацца запытацца, тое агенцтва, спадар Барысевіч? Амаль дзесяць гадоў прайшло, як вы пра яго ўпершыню згадалі²! Ну, добра, каб стварыць інфармацыйнае агенцтва патрэбны значныя матэрыяльныя, тэхнічныя і людзкія рэсурсы (зрэшты, хапіла б і аўтарскай перадачы на радыё «Свабода» ці асобнага Інтэрнэт‑сайту!). Але ж хто з нас чуў ці бачыў, як сам Ю. Барысевіч рызыкуе сабою ў імя мастацтва³? Альбо, можа, Зьміцер Вішнёў, прачытаўшы «Тактыку і стратэгію...», ужо «загарэўся» ідэямі калегі і недзе прадае «сьвяточныя наборы», у склад якіх уваходзяць грыбы апенькі, бананы, зэфір у чакалядзе, баўгарскае віно, анаша, кніга Муракамі, квіток на цягнік Менск‑Беласток (усё гэта згадваецца ў нізцы вершаў Зьм. Вішнёва, зьмешчанай у № 3 «Тэкстаў»)?

«Тактыка і стратэгія...» заканчваецца наступнымі словамі: «Галоўнае — пакінуць атаясьняць літаратуру выключна з паліграфіяй... Літаратура ёсьць наборам ня твораў, а творчых практыкаў маўленьня, пісьма і чытаньня. Яна шырэйшая за літары і пунктуацыйныя знакі». Са злавеснай іроніі лёсу, і кніга «Цела і тэкст», і артыкул «Тактыка і стратэгія...» надрукаваны звычайным спосабам на звычайнай паперы звычайнымі літарамі, хоць сам аўтар прапаноўваў скласьці альфабэт з пахаў ці, прыкладам, зьмяшчаць тэксты на блянках афіцыйных даведак і пасьведчаньняў.

«Літаратурна‑мастацкі праект» «Тэксты» (галоўны рэдактар — Зьм. Вішнёў) выходзіць рэдка і нерэгулярна, перадрукоўвае старыя, амаль дзесяцігадовай даўніны, артыкулы (сюды належыць і разгледжаная «Тактыка і стратэгія…»⁴), зьмяшчае ў якасьці арыгінальных тэкстаў прадмовы да так і ня выдадзеных зборнікаў і анталёгій («Забіваньне казла», надрукаваны пад псэўданімам «Нехта з тутэйшых», і «Алібі» Валянціна Акудовіча) альбо перадрукоўвае з Інтэрнэту вядомыя «посты» («Невялікае пра вялікіх» Адама Глёбуса).

Нехта скажа, што гэта файна, бо «Тэксты» — постмадэрнісцкі праект, а я скажу, што ў аўтараў выданьня няма новых ідэй, а ў самога часопіса, у выходных дадзеных якога пазначана, што «рэдакцыя не нясе адказнасьці за выкладзеныя ў аўтарскіх тэкстах факты», — годнасьці. Мо некалі ў стваральнікаў альманаху і было шчырае жаданьне ўтварыць выбух у літаратурна‑мастацкай прасторы, але трэці нумар «Тэкстаў» ужо выглядае як банальная, мэханічная адпрацоўка выдзеленых на праект грошай.