Булгаков, Валер. История белорусского национализма. — Вильнюс, 2006.

 

І. Уводзіны

Гэты артыкул планаваўся як звычайная рэцэнзія на кнігу, але ў выніку стаў, таксама, добрай нагодай выказаць пэўна стаўленне да сучаснае інтэлектуальнае сітуацыі. Тэкст Булгакава зручна разглядаць як сімптом. У значнай ступені гэта эпатажная (што асабліва трэба памятаць пры чытанні тэксту) спроба скарачэння генеалогіі ва ўмовах стомы ад нацыянальных міфаў, лёгкага, але ўстойлівага дыскамфорту ад беларускасці. Абавязкова ў спалучэнні са спасылкамі на разнастайных Б. Андэрсана, Э. Саіда ды іншых легітымных і «модных» аўтараў, рэцэпцыя якіх звычайна не крытычная і дастаткова хаатычная. У пэўных асяродках беларускае супольнасці пасля зыходу «нацыянальнай» хвалі 1990-х гг. адчуваецца надыход стадыі стомленасці, асабліва ад нацыянальных «ідэяў», «аўтарытэтаў» і паўстае жаданне іх разбурыць з вышыні ўласнае інтэлектуальнае пазіцыі. Стомленыя ад гісторыі інтэлектуалы хочуць трапіць ва ўтульнае спажывецкае асяроддзе сучаснасці. Нельга сказаць, што тэндэнцыя дамінуе, але на сёння ўжо пашыраная. У прыватнасці можна прыгадаць апошнюю кнігу В. Акудовіча «Код адсутнасці».

Гэтыя працэсы заслугоўваюць больш дэталёвага аналізу, але варта заўважыць, што атака накіраваная не на разбурэнне нейкае ўстойлівае міфалогіі, якая ў Беларусі так і не мае легітымнага статусу, але на асобныя інстытуты, што традыцыйна лічацца асноваю беларускае нацыянальнае ідэнтычнасці: гістарычная навука, гісторыя літаратуры і г. д. Гэта выглядае дастаткова дзіўна ў краіне, дзе няма жорсткае нацыянальнае іерархіі міфаў на ўзроўні масавае свядомасці, існуе некалькі версіяў гісторыі і дзе дэканструкцыяй нацыяналістычнае міфалогіі займаліся не толькі левыя маргіналы (як на Захадзе), але дзяржаўныя структуры і бюракратыя.

Спецыфіка сітуацыі з іерархіямі праяўляецца ў тым, што Булгакаў верыць, што ўкраінскі нацыяналізм з’явіўся пры канцы XVIII ст. («міф» створаны ўкраінскімі гісторыкамі), у той час як для Беларусі ён гэтага не дапускае нават на пачатку ХХ ст. Аўтар «Гісторыі…» можа дазволіць сабе называць «Беларусь» неалагізмам Багушэвіча (с. 214), але пры гэтым для яго натуральна, што Шаўчэнка не прыдумваў слова «Украіна».

Зрэшты, такая стратэгія можа адлюстроўваць палітычны крызіс інтэлектуальнае супольнасці. Дэфіцыт рэальнай улады ў сучаснасці выклікае жаданне прадэманстраваць яе над мінулым. Пры гэтым кожны з такіх крытыкаў звычайна прапаноўвае вельмі ўласную непрактычную міфалогію замест рэканструкцыі мінулага і яго новай інтэрпрэтацыі. Прычынаю да гэтага часта выступае «дыскамфорт ад беларускасці» (у той форме, як яна даступная ў сацыяльным асяродку), хоць фармальна можа быць і іншае ідэалагічнае абгрунтаванне. Мінулае можна ствараць, рэканструяваць, рабіць (пера-) інтэпрэтацыю ці скарачаць — беларускія інтэлектуалы ўзяліся за апошняе.

Кніга Булгакава, падрыхтаваная на аснове кандыдацкай дысертацыі, абароненай у 2005 г. у Кіеве, збольшага трапляе ў тэндэнцыю «скарачэння» і па стылі, і па стратэгіі, таму мэтазгодна разглядаць яе ў больш шырокім кантэксце. Кніга складаецца з невялікіх уводзінаў і трох раздзелаў. Першы раздзел («Нация и национализм: домодерная и модерные парадигмы») мае пераважна тэарэтычны характар і ўводзіць у кантэкст даследавання нацыі і нацыяналізму ў сучаснай гуманістыцы. Другі («Первые националисты») утрымлівае аўтарскі кантэкст польскага і расійскага каланіялізму ў Беларусі. Трэці раздзел прысвечаны Ф. Багушэвічу і разгляду месца яго творчасці ў стварэнні беларускае літаратуры і нацыянальнага руху («Ф. Богушевич и миф белорусского возрождения»). На гэтым гісторыя беларускага нацыяналізму, так і не пачаўшыся, завяршаецца. У канцы кнігі змешчана Заключэнне з выкладаннем асноўных падыходаў да вызначэння прычынаў «запозненага» беларускага нацыяналізму і вельмі эмацыйнае пасляслоўе са складанаю назваю: «Сікавы бурбулік» і «власяковы жужаль»: колониализм и национализм в белорусской истории».

У нашы мэты не ўваходзіць дэталёвы аналіз усіх раздзелаў, тэарэтычную частку мы ўвогуле разглядаць не будзем. Наша мэта — вылучыць і раскласці мадэль беларускага нацыягенэзу, якую прапаноўвае аўтар «Истории белорусского национализма».

Тэкст Булгакава, не зусім цэласны, магчыма, быў напісаны ў розны час і складаецца з розных элементаў, якія часам супярэчаць адзін аднаму. Абгрунтаваныя і паслядоўныя часткі могуць спалучацца з сітуацыйнымі ці эпатажнымі тэзамі без аргументацыі, часам на мяжы карэктнасці ў дачыненні да канкрэтных даследчыкаў. Падаецца, гэта было зроблена, каб штучна надаць тэксту дадатковую радыкальнасць і правакацыйнасць, выкрыць «устойлівыя міфы», устойлівасць і само існаванне якіх шмат у чым ёсць міфалогіяй уласна Булгакава. Акрамя гэтага, назва кнігі не зусім адпавядае зместу, як, дарэчы і значная частка назваў раздзелаў, што было зроблена, відавочна, для большай атракцыйнасці кнігі для шараговага чытача.

Паспрабуем адказаць на пытанне, чаго ў кнізе болей: жадання прэзентаваць уласнае бачанне беларускае гісторыі ці крытыкі сучасных візіяў. Падаецца, што інтэнцыя прадэманстраваць крытычнасць і правакацыйнасць была галоўнаю. Гэта выразна дэманструюць запал і асобныя кантэксты. «Крытыка» праходзіць праз апісанне каланіяльнае сутнасці польскага нацыяналізму 1-й пал. ХІХ ст. (сюды трапляюць і ўсе беларускія польскамоўныя аўтары), праходзіць праз расійскі нацыяналістычны дыскурс, міфы беларускага руху і завяршаюцца крытыкаю сучаснага палітычнага ладу і культурнае сітуацыі ў Беларусі. Для паўнаты сітуацыі не хапае толькі крытыкі глабалізацыі ды ўсясветнае капіталістычнае сістэмы. Кніга сыходзіць з пазіцыяў аўтарытэтнасці тэзаў Э. Саіда, Б. Андэрсана і іншых заходніх аўтараў, пры гэтым без асаблівых агаворак пэўныя асобы мінулага могуць называцца расістамі ці каланізатарамі, нават калі яны адлюстроўвалі агульную візію свайго часу. Сам Булгакаў называе Беларусь тэрыторыяй з «абмежаванымі культурнымі рэсурсамі», «культурна бедную» (с. 186), кажа пра «дэфіцыт гістарычнае традыцыі», у іншым месцы называе тэрмін Беларусь «паразітарным» і т. д. Калі б такія словы сказаў Міцкевіч, Каяловіч ці Лукашэнка, любы інтэлектуал аўтаматычна аднёс бы іх да шэрагаў «расістаў».

Пры выкладанні канкрэтных падзеяў «История белорусского национализма» ўтрымлівае значную колькасць спасылак на канцэпцыі і эмпірычную базу ўкраінскіх і расійскіх аўтараў. Пры гэтым спасылкі на матэрыялы беларускіх даследаванняў дастаткова абмежаваныя і няпоўныя, можна сказаць, мінімальныя, ўлічваючы тэму даследавання.

ІІ. Асноўныя інтэнцыі

Тэкст характарызуе супярэчлівасць першасных інтэнцыяў, што можна лічыць дастаткова пашыранай з’яваю для сучаснага інтэлектуальнага поля Беларусі (магчыма, любога інтэлектуальнага поля ў прынцыпе). Амбітныя беларускія аўтары адначасова спрабуюць быць навукоўцамі, разбуральнікамі/крытыкамі традыцыі, стваральнікамі новых традыцый, палітычнымі апазіцыянерамі і г. д. (Поўны набор адначасовых інтэнцыяў можа быць доўгім.) Пры гэтым прыкладна палова лічыць сябе «першымі і адзінымі» ў пэўнай галіне, сферы думкі, статусе… Часам інтэлектуалы распавядаюць, што менавіта яны прыдумалі гістарычныя міфы і асабліва міф Вялікага Княства Літоўскага, беларускі нацыяналізм, філасофію, аналітыку, мысленне і г. д. Прычым гэтыя «вынаходніцтвы» маюць канкрэтных аўтараў, народжаных ex nihilo, а іх стварэнне адбылося «зусім нядаўна» (звычайна напрыканцы 1980-х ці ў 1990-х гг.). Нават паверхневы погляд на гісторыю ХХ ст. дае магчымасць пабачыць, што гэта не зусім так. Для значнае часткі афіцыйных ідэолагаў беларуская дзяржаўнасць пачынаецца з 1994 г., для значнае часткі беларускіх інтэлектуалаў «культура» прыдумваецца пасля 1988 г. Сітуацыя падаецца дастаткова лагічнаю.

Тэкст Булгакава збольшага адпавядае гэтай тэндэнцыі. Імкненне да «дэканструкцыі» і правакавання спалучаецца з патрабаваннем навуковасці, аб’ектыўнасці і палітычнай крытыкі сучаснага рэжыму, што дае дастаткова дзіўную сумесь. Сама па сабе крытыка і дэканструкцыя беларускасці магла б выглядаць дастаткова легітымна і лагічна (калі пакінуць убаку аксіялагічны бок справы), каб напрыканцы кнігі аўтар не выказваў свайго крытычнага стаўлення да сучаснае культурнае палітыкі, сцвярджаючы, што «перамагчы рэжым можна толькі пераадолеўшы комплекс культурнае непаўнавартасці беларускага народу». Цікава, якім чынам? Праз паўтарэнне з выкарыстаннем новае інтэлектуальнае тэрміналогіі ідэяў пра «прыгнёт літоўскіх феадалаў», «паразітарны характар наймення Беларусь», «хімернасць беларускага нацыяналізму (беларускага руху) не толькі ў ХІХ, але і ХХ стст.», «неразвітасць беларускае нацыі» і г. д. Пры гэтым усіх аўтараў, якія хоць неяк спрычыніліся да апісання Беларусі ХІХ—ХХ стст., характарызаваць расістамі (Каяловіч), каланізатарамі (Міцкевіч, Дунін-Марцінкевіч), дылетантамі (В. Ластоўскі), міфатворцамі (практычна ўсе), параноікамі (Бяссонаў), крывадушнымі маніпулятарамі (Каліноўскі) ці проста наіўнымі людзьмі. Пры такой інтэрпрэтацыі мінулага і сучаснасці афіцыйная культурная палітыка выглядае дастаткова лагічнай, тала таго, такія вывады ў дачыненні да ўласцівасцяў «беларускасці» і яе гісторыі для яе [улады] з’яўляюцца не інтэлектуальным вынаходніцтвам, але аксіёмаю, што і вызнае яе палітычныя і культурныя практыкі. Якія, дарэчы, таксама змагаюцца з комплексамі непаўнавартасці, але некалькі іншымі сродкамі (магчыма, у ХІХ ст. рускія не ўспрымалі беларусаў як «паўнавартых», але затое цяпер мы ў авангардзе).

Усялякая генеалогія «беларускага», у тым ліку і нацыяналізму, максімальна скарачаецца (у найбольш радыкальных заявах да канца 1980-х гг.). Узнікае пытанне, якім чынам «нацыяналізм», прыдуманы купкаю беларускіх інтэлектуалаў у позні савецкі перыяд, можа патрабаваць высокага палітычнага статусу ў параўнанні з савецкай культураю, якая мела прынамсі пэўную культурную практыку. Пасля гэтага патрабаванне павагі, заявы супраць дыскрымінацыі і крытыка палітычнага рэжыму выклікаюць іронію.

Палітычная пазіцыя Саіда, на якога Булгакаў шмат разоў спасылаецца, зразумелая: праз інтэлектуальную дэлегітымацыю Захаду (прызнанне заходняй «веды» каланіяльнай, расісцкай і г. д.) — легітымацыя незаходняе веды і візіі свету. Палітычная пазіцыя Булгакава, сыходзячы з таго, што чыстае навуковае даследаванне, як мне падаецца, не было асноўнай інтэнцыяй тэксту, не зусім зразумелая. Скажам, калі Саід абвяшчае Д. Юма расістам, то зразумела — навошта; калі Булгакаў называе Міцкевіча каланізатарам — не ўсё так відавочна.

Калі ўспрымаць усе пасажы тэксту літаральна і сур’ёзна, то яны здольныя, хутчэй, паглыбіць культурныя комплексы, нібыта разбураючы «нацыяналістычную» міфалогію і не прапаноўваючы ніякае прывабнае альтэрнатыўнае візіі. Яшчэ раз зазначу, што здзіўляе не сама дэканструкцыя «беларускасці», але яе спалучэнне з крытыкаю сучаснага палітычнага і культурнага ладу з пазіцыі «беларускасці», правакацыйнымі і часам абразлівымі заявамі ў адносінах да Беларусі ды розных дзеячаў беларускае культуры. Змагацца з нацыянальнымі міфамі і міфатворчасцю, пераадольваць комплексу культурнае непаўнавартасці, праводзіць даследаванне, не звяртаючы ўвагу ні на першае, ні на другое. Булгакаў у межах свайго тэксту спрабуе адначасова спалучаць першае, другое і трэцяе. З яўнай перавагаю «змагання».

Калі падсумаваць падыход Булгакава, то ён складаецца з «крытыкі» рускага імперыялізму (галоўным чынам у рэчышчы новае ўкраінскае гістарыяграфіі), крытычнага стаўлення да польскасці (практычна цалкам у рамках заходнерусізму і рускага нацыяналізму) і крытыкі класічнае беларускасці (беларускае традыцыі) — у фармаце крытычных інтэлектуалаў з элементамі канцэпцый сучасных заходнерусаў. Канфігурацыя трохі нязвыклая. Усё гэта дапаўняецца апазіцыйным дыскурсам 1990—2000 у яго нацыянальнай (нацыяналістычнай) версіі — з выкрываннем дыктатуры, рэпрэсіяў, дыскрымінацыі і беларускага комплексу непаўнавартасці.

У адным эпатажным фрагменце аўтар вызначае, што беларуская мадэль этнагенезу больш падобная не на суседнія краіны, але Сярэднюю Азію (с. 187). Пры гэтым беларусы супрацьпастаўляюцца «нармальным» нацыям: украінцы, латышы, эстонцы… Сутнасць нацыятворчых працэсаў у рэгіёне Сярэдняе Азіі не раскрываецца, а фраза застаецца формулаю, якая не дазваляе зразумець, наколькі аўтар валодае інфармацыяй па працэсах нацыянальнага будаўніцтва таджыкаў, узбекаў ці кіргізаў (якія дэманстравалі вельмі розныя мадэлі нацыягенезу). Не зусім зразумелае імкненне да арыенталізацыі Беларусі можна назіраць і ў іншых фрагментах. Напрыклад, Булгакаў сцвярджае, што «В’етнам, Беларусь, Верхняя Вольта — тэрміны аднаго ідэалагічнага парадку» (с. 188). Гэта павінна падкрэсліць каланіяльнасць Беларусі, а магчыма, яе аналагічнасць краінам «трэцяга свету». Не будзем тут абмяркоўваць «Беларусь», але варта адзначыць, што «В’етнам» і «Верхняя Вольта» — паняцці вельмі рознага парадку. Апошняя — класічная (каланіяльная) геаграфічная назва, якая прымянялася для адлюстравання зоны з этнічна стракатым насельніцтвам. Першая сканструявана з традыцыйнае саманазвы згуртаванае этнічнае групы «в’ет». Тое, што першапачаткова фармулёўка назвы В’етнам мела знешні характар, які, дарэчы, дастаткова цяжка назваць «каланіяльным», ужо даўно мае не ідэалагічнае, але выключна гістарычнае значэнне.

ІІІ. Каланізатары першай паловы ХІХ ст.

Чаго ад пачатку бракуе аўтару, дык гэта комплекснага разгляду сітуацыі ХІХ ст., асабліва ў кантэксце супрацьстаяння розных палітычных і культурных праектаў ды адсутнасці адзінае ідэнтычнасці ў краі (дакладней, яе глыбокі крызіс). Няма асаблівых падставаў лічыць польскую ідэнтычнасць і тым больш яе палітычны праект ХІХ ст. гамагенным і маналітным. Але Булгакаў апісвае яе менавіта так і інтэрпрэтуе ўсіх беларуска-польскіх аўтараў першай паловы ХІХ ст. менавіта як «каланізатараў», «першых нацыяналістаў»; у сэнсе нацыяналістаў польскіх, усе дзеянні якіх накіраваны на асіміляцыю ды стварэнне культурна і палітычна маналітнае польскае нацыі.

Разгляд аўтарам «польскага кірунку» ў большасці супадае са схемамі заходнерусізму і падаецца максімальна схематычна. Асноўны ўхіл робіцца на польскі «мадэрны» нацыяналізм і фармаванне польскае «мадэрнае» ідэнтычнасці. Ніякіх адносінаў да беларускага нацыяналізму і нацыянальнага руху гэтыя персанажы не маюць. Галоўная іх роля: маргіналізаваць ды пазбавіць сімвалічнага капіталу беларусаў і навязаць уласную гамагенную і агрэсіўную ідэнтычнасць.

Выключаны схематызм, які можна лічыць прамою рэцэпцыяй імперскага дыскурсу другой паловы ХІХ ст., праяўляецца ў настойлівым пастуляванні гамагеннасці польскага нацыянальнага праекту, які не толькі практычна не змяняецца ў часе, але і выступае сапраўднай дэманічнай сілаю. Кожны элемент і кожная ідэя і кніга — усё падпарадкавана стварэнню адзінае і гамагеннае Польшчы.

Польскі нацыянальны праект на пачатку ХІХ ст. падаецца як гамагенны і інтэграваны агульнай палітычнай стратэгіяй, практыкай і логікай, а таксама агульным праектам ідэнтычнасці. Пазіцыя дастаткова сумнеўная нават калі аналізаваць узровень нацыянальнае «тэорыі», не кажучы ўжо пра рэальныя практыкі ідэнтычнасці асобных шляхецкіх і каляшляхецкіх асяродкаў. Для ілюстрацыі таго, што гэта было не зусім так, спашлёмся толькі на выдадзеныя па-беларуску тэксты Бардаха (пра шматузроўневую свядомасць) і Валіцкага (канкурэнцыя трох праектаў Рэчы Паспалітай як нацыі: шматкультурны, уніянісцкі і федэрацыйны), хоць гэты шэраг можна было б значна дапоўніць¹.

Для замацавання ўласнае пазіцыі Булгакаў зазначае, што любыя праявы рэгіяналізму, культывацыя рускай і літоўскай літаратуры не толькі не заахвочваліся, але і «пераследаваліся ў «польскім» асяроддзі» (с. 116). Аднак трэба адзначыць, што частка культурнае эліты свядома працавала ў рэчышчы этнічных культураў, але гэтыя працэсы аўтар цалкам ігнаруе, хоць яны, калі ўзгадаць назву, павінны былі стаць асноўным прадметам даследавання. Адпаведныя практыкі мелі ўстойлівы характар, як і гістарычная памяць. Тым ня менш аўтар спыняецца на разглядзе толькі «тэорыі». Ніводзін з гэтых феноменаў — ні на ўзроўні ідэнтычнасці ні, прынамсі, на ўзроўні акадэмічных практыкаў — вельмі істотны для разумення беларускага этнагензу — не аналізуецца і выціскаецца з кантэксту. Хоць, напэўна, яны маглі б быць асноўным прадметам цікавасці пры разглядзе гісторыі беларускага нацыяналізму.

Агульне кажучы, здабыткам даследавання беларускага нацыяналізму можа быць аналіз адрозненняў і гетэрагеннасці культурнае і палітычнае сітуацыі ХІХ ст., дэталі якой і вызначалі асаблівасці развіцця нацыянальнага руху. «Ідэалагічныя» палякі, палякі метраполіі і «палякі» перыферыі дэманстравалі вельмі розныя падыходы і логіку апазнавання Беларусі, а таксама стаўленне да яе. І гэтыя адрозненні мелі, відавочна, вырашальнае значэнне для старту працэсу беларускага нацыягенезу. Нараджэнне сэнсаў палягае менавіта ў аналітыцы адрознасці, у той час як Булгакаў практычна ўсю інтэлектуальную энергію накіроўвае на даказванне аднолькавасці і тоеснасці. Стаўка на канструяванне штучнае аднастайнасці (тым больш у супрацьвагу фактам) можа ўвесці ў зман, а таксама дэзарыентуе ў часе і прасторы. Напрыклад, стаўленне да беларусаў такіх аўтараў, як Баршчэўскі, Міцкевіч ды Рыпінскі, было дастаткова розным (як і палітычныя вывады, якія з гэтага выцякалі), што відавочна адлюстроўвала падзелы ў шляхецкім польскамоўным асяродку, але ўсяго гэтага аўтар максімальна не заўважае, спрабуе зліць і даказаць неістотнасць адрозненняў. Часам, праўда, аўтар адыходзіць ад пазначанае схемы, у прыватнасці праз пазначэнне фактаў рэгіянальнае «польскасці», супраць якой павінны былі змагацца абстрактныя «польскія нацыяналісты». Напрыклад, «польская шляхта спрабавала стварыць прамежкавую польска-беларускую ідэалогію», але такія вывады не прыводзяць да разгортвання сутнасці гэткай «ідэалогіі», супярэчаць астатнім вывадам тэксту ці проста дапаўняюцца «тэлеалогіяй» кшталту «але на самой справе сапраўднай мэтаю была канчатковая асіміляцыя».

Сам аўтар адзначае феномен разнастайнасці для Багушэвіча (с. 261). Беларускі актывіст канца ХІХ ст. не абавязкова павінен ствараць толькі беларуская школы і весці «беларускае палітычнае жыццё». Пры гэтым ад інтэлектуалаў і палітычных дзеячаў ХІХ ст. (у тым ліку і Каліноўскага) Булгакаў патрабуе абавязковае паслядоўнае і маналітнае ідэнтычнасці, а фіксацыю фактаў неаднароднае ідэнтычнасці называе фальсіфікацыямі. Падвойная культурная лаяльнасць Багушэвіча ўспрымаецца як дадзенасць, а Каліноўскага — як падман. У адной частцы работы (с. 267) Булгакаў пазначае, што «трактоўка Багушэвіча як польскага пісьменніка, які пісаў на палітычную замову, у вышэйшай ступені палітызаваныя», але тэзісы пра польскасць Каліноўскага (пры небагатай колькасці фактаў) лічыць даказанымі.

Паказальным таксама з’яўляецца прызнанне ў духу «левых крытыкаў» пэўных аўтараў расістамі і каланізатарамі толькі на той падставе, што яны казалі пра беднасць глебы і пра галечу беларускага народа як знешнія назіральнікі. Галоўная загана «простага» каланіяльнага аналізу ў тым, што калі нешта вызначаецца як «каланізатар», ён дрэнны ў любым выпадку, а неабходныя факты падганяюцца пад першасную ідэалагічную інтэнцыю. Калі прызнаецца кантраст паміж нацыямі — гэта расізм, калі не прызнаецца — імперыялізм і жаданне знішчыць своеасаблівасць. Умяшанне ў культуру — агрэсія, неўмяшанне — сегрэгацыя ці стварэнне гета, палітыка на захаванне негатыўнага культурнага status quo. Гэтую палітызаваную мадэль актыўна выкарыстоўвае Булгакаў. Тут не дастае паслядоўнасці, што, зрэшты, ўяўляецца характэрным для многіх аналітыкаў каланіяльнасці. Напрыклад, спачатку Булгакаў кажа пра канструяванне польскім нацыяналізмам беларусаў і Беларусі як «іншага», потым пра стратэгію «тоеснасці каланізатара і каланізаванага». І першае, і другое, натуральна, — каланіяльныя стратэгіі, але якім чынам можна канструяваць іншага і адначасова атаесамляць сябе з пэўным народам? Пэўна, можна, але такія мадэлі патрабуюць асцярожнага карыстання. Для сучаснага інтэлектуала дастаткова проста знайсці тлумачальныя тэарэтычныя схемы (і аўтары кшталту Саіда, як і іншыя левыя крытыкі, гэта дазваляюць), але на колькі гэта дазваляе зрабіць крок у разуменне акалічнасцяў беларускага нацыягензу? У выніку любы працэс можна назваць каланіяльным, нават калі ён такім і не быў. Каланіялізм «тутэйшае шляхты» супраць «тутэйшых сялян», палякаў супраць беларусаў, беларусаў супраць тутэйшых, тутэйшых супраць усіх… Напрыклад, зніжэнне стыляў беларускае літаратуры магло ў большай ступені быць вынікам адсутнасці рынку спажывання, а не свядомымі каланіяльнымі практыкамі. Літаратура — інстытуцыя, якая прадугледжвае не чытача, але толькі добрую волю. Што тычыцца «беларускае праблематыкі», яна ўстойліва прысутнічае ў тэкстах мясцовае шляхты, што само па сабе пачало нацыягенез.

Зрэшты, у кнізе ў прынцыпе мала «пазітыўных» ацэнак дзейнасці нацыянальных рухаў. Калі пэўны культурны аўтар ці палітычны дзеяч («паляк» альбо «рускі») дэманструе добрае стаўленне да Беларусі — гэта прыхаваныя тэхналогіі маніпуляцыі, паранойя, наіўнасць і праставатая міфатворчасць. Калі гэты аўтар дэманструе негатыўнае стаўленне — гэта праявы шавінізму ды расізму. Калі аўтар выяўляе абыякавае стаўленне да беларускае праблематыкі, то гэта таксама расісцкая ці каланіяльная тэхналогія, накіраваная на ігнараванне інтарэсаў, прыгнёт ды эксплуатацыю. Цікава, што павінен быў напісаць пра Беларусь выхаваны ў культурных і сацыяльных умовах ХІХ ст. чалавек, каб не быць расістам, параноікам альбо каланізатарам. Кажа пра тое, што беларусы мелі велічнае палітычнае мінулае, — значыць параноік (с. 179), калі звяртаецца да гісторыі ВКЛ — прымітыўны міфолаг, калі скажа, што «зямля гэта бедная, і не мае права на самотнае развіццё», то становіцца расістам (с. 172).

У прынцыпе, самым горшым з пазіцыі каланіяльнае стратэгіі было б прызнанне пэўнага асобнага народу ці этнасу. Маніфестацыя адрознасці пры гэтым з’яўляецца істотнаю, ствараючы ўсе перадумовы самастойнае суб’ектнасці (а значыць і нацыяналізму). У той ці іншай ступені прызнанне адрознасці ёсць легітымацыяй народу (асабліва калі сыходзіць з дэмакратычных пазіцыяў), нават калі гэта адбываецца на ўзроўні вясковае культуры.

Тое, што многія прадстаўнікі «тутэйшай» шляхты былі «польскімі» нацыяналістамі (у разуменні польскасці ХІХ ст.), не мела пад сабою, што яны не былі прыхільнікамі лакальных культурных і гістарычных традыцыяў. Пры гэтым іх цалкам можна лічыць людзьмі, якія правялі значную частку першай фазы беларускага нацыяналізму (акадэмічную ў тэрміналогіі М. Гроха) і забяспечылі аснову нацыяналізму ў будучыні. Аснову тэрміналагічную, эмпірычную, але, што яшчэ больш істотна, паўстанне самой праблематыкі і культурнага вобразу «Беларусі» з пэўным разуменнем яе гісторыі. Пазней гэтая гісторыя магла перапісвацца, але ў любым выпадку яна ўжо была, калі пачынае разгортвацца праект заходнерусізму. Калі б не культурная праца па апазнаванні, зборы інфармацыі і міфалагізацыі беларускай народнай культуры, праведзеная польскамоўнымі інтэлектуаламі 1-й пал. ХІХ ст. (што ўласна і складае першую стадыю мадэрнага паўстання нацыі), нацыягенез беларусаў быў бы іншым, а магчыма, ніколі б не выйшаў на ўзровень палітычнае рэпрэзентацыі.

Лакальная традыцыя. Цяжка адмаўляць, як гэта робіць Булгакаў, наяўнасць лакальнае культурнае і палітычнае традыцыі, якая праяўлялася прынамсі ў спекуляцыях на тэму «Літвы», праўныя інстытуты якой існавалі да 1840-х гадоў. Стаўленне шляхты да лакальнае традыцыі было рознае, частка яе паэтызавала, другая (напэўна, усё-ткі меншасць) шчыра не любіла, пры гэтым дыскусія пра сутнасць «польскасці» і яе структуру не спынялася да аднаўлення польскае дзяржавы ў ХХ ст.

У гэтым кантэксце настойліва сцвярджаецца, што «цяжка сябе ўявіць, што пасля таго, як Рэч Паспалітая стала для літоўскае шляхты гістарычнай айчынаю і аб’ектам палітычнае лаяльнасці, Літва, Вялікае Княства Літоўскае імі працягвалі заставацца» (с. 230). Прыкметаў такой лаяльнасці (якая зусім не выключала спалучэння з лаяльнасцю да Рэчы Паспалітае) фіксавалася дастаткова многа і не толькі ў асобных фразах і культурных творах. Палітычныя структуры, якія па форме і змесце адсылалі да Вялікага Княства Літоўскага, узнікалі ў 1812, 1863—1864 гг. Гэта, магчыма, не так патрыятычныя памкненні, як ўзнаўленне легітымных інстытутаў мінулага, але гэта сведчыць пра наяўнасць традыцыі (прычым у самым дакладным значэнні гэтага слова, таму што інстытуты аднаўляліся менавіта «па традыцыі») палітычнае лаяльнасці не мадэрнай Польшчы, але Рэчы Паспалітай абодвух народаў. Такое сітуацыйнае аднаўленне інстытутаў Вялікага Княства сведчыць не на карысць дамінавання праекту гамагенізацыі і ўніфікацыі. Відавочна, што «машына» польскага нацыяналізму так і не змагла прывіць гамагеннае польскае ідэнтычнасці нават большай частцы шляхты, і гэты працэс так і не быў завершаны на пачатку ХХ ст., калі атрымаў імпульс у новых палітычных варунках.

У адпаведнасці з абранаю схемаю Віленскі універсітэт Булгакаў разглядае як «апірышча польскага нацыяналізму» (с. 113), месца цэментавання нацыянальнае еднасці палякаў. Тут Булгакаў палемізуе з беларускімі гісторыкамі-міфолагамі, якія спрабуюць упісаць універсітэт у кантэкст беларускага нацыягенезу (нібыта першае і другое неспалучальнае). Імкненне давесці менавіта такую тэзу спалучаецца з шматразовым падкрэсліваннем таго факту, што мясцовая шляхта не толькі не мела ніякіх рэгіянальных асаблівасцяў, але як магла змагалася з рознымі праявамі лакальнасці і не мела ніякае памяці пра Вялікае Княства Літоўскае як гістарычную рэальнасць. Для кантрасту прыводзіцца досвед Украіны, дзе мясцовая эліта беражліва захоўвала памяць пра Казаччыну. Прычыны такое дзіўнае гістарычнае амнезіі аўтар не пазначае, а вывады пра адсутнасць рэгіянальнае гістарычнае памяці робяцца для перыяду, калі дзейнічае статут ВКЛ, а выпускнікі Віленскага універсітэту пачынаюць першыя сістэмныя даследаванні гісторыі Вялікага Княства Літоўскага (І. Лялевель, І. Даніловіч), і зноў жа выпускнік Віленскага ўніверсітэту Т. Нарбут стварае першую пралітоўскую версію мінулага ў «Гісторыі літоўскага народу» (т. 1—9, 1835—1841), энергетыка і стыль якой быў вельмі далёкі ад ідэі гамагеннае польскае нацыі. На жаль, увесь гэты масіў тэкстаў і культурныя практыкі аўтар ігнаруе. Дадатковым фактам цікавасці да лакальнага стала польскамоўная этнаграфія, якая таксама была моцна звязаная з універсітэтам.

Прэстыж (сацыяльны капітал). У кантэксце дыскусіі пра «каланізатараў» дастаткова паказальна гучыць тэза пра тое, што дзейнасць польскіх інтэлектуалаў была «накіраваная на пазбаўленне беларускай культуры прэстыжу». Лагічна выглядае пытанне, а ці мела сялянская культура «дакаланіяльных» часоў, скажам, у XVII—XVIII стст., сацыяльны прэстыж? І гэта тычыцца не толькі беларускае культуры, але і «народнае» культуры ў прынцыпе, беларускае ў прыватнасці, да наступлення эпохі рамантызму польскага (польскамоўнага). Ці трэба было рабіць інтэлектуальныя высілкі, каб панізіць статус традыцыйнае сялянскае культуры беларусаў. І тут «арыентальныя» аналогіі выглядаюць вельмі нацягнута. Падаецца, што адбывалася практычна цалкам наадварот, і сам праект рамантызму, як і рамантычная літаратура, этнаграфія і гісторыя, меў вынікам значнае павышэнне сацыяльнага капіталу і легітымацыі «мужыцкае» культуры, якая становіцца ўжо не «мужыцкаю», але «народнаю». Гэта не значыла аўтаматычнага павышэння сацыяльнага статусу саміх «мужыкоў», але тым не менш была істотным зрухам, які закладаў пачаткі нацыягенезу. Як ні разглядаць гэты працэс — з пункту гледжання акадэмічнага ці сацыяльнага гэта было ні што іншае, як павышэнне сімвалічнага капіталу беларускай культуры, што з’яўляецца неабходнай стадыяй нацыягенезу. Ва ўсялякім разе гэта была ўжо рэпрэзентацыя, ад якой адштурхоўваўся не толькі беларускі рух, але і заходнерусізм. Практыкі рамантыкаў 1-й пал. ХІХ стт. па міфалагізацыі і паэтызацыі традыцыйнай культуры беларусаў, нават проста цікавасць да гэтае культуры і пошук у ёй нечага каштоўнага і вартага ўвагі павышала яе сацыяльны і эпістэмалагічны статус.

Працэс гэты быў не лінейным і не аднанакіраваным, але ён тым не менш быў відавочнай гульнёй на павышэнне, наданне ёй хоць і сацыяльна абмежаванага, але легітымнага статусу. І тут дзейнасць этнографаў, гісторыкаў і літаратараў ХІХ ст. на Беларусі збольшага супадала з логікаю працэсу «адкрыцця народу» (Volk). Польская культура не мела патрэбы ў апраўданні сваёй гегемоніі на Беларускіх землях, як сцвярджае аўтар (с. 125), да разгортвання рускага і пазней беларускага праекту, статус гегемона ніхто не ставіў пад сумнеў, успрымаючы як аксіёму. Скажам, калі Булгакаў кажа, што Міцкевіч успрымаў беларусаў як нешта непаўнавартае, але як міфалагічнае (с. 122), то трэба памятаць, што для рамантыка міфалагічнае і непаўнавартае — вельмі розныя катэгорыі. А ці разглядалася якая-небудзь народная культура ў пачатку ХІХ ст. як неміфічная? Зачараваная традыцыя ў сістэме веды выглядала як пэўная перавага і ўласцівасць, дзякуючы якой можна зрабіць «вясковую» культуру легітымнай для культуры «высокай». Пэўная капіталізацыя беларускай народнай культуры польскамоўнымі рамантыкамі (нават калі яе прызнаць абмежаванаю) відавочна спрасціла працэс нацыягенезу і стварыла больш-менш аформлены культурны масіў, якія знаходзіць працяг у іншай гістарычнай эпосе.

У якасці каланіяльнае (рэпрэсіўнае, асіміляцыйнае) практыкі прызнаецца нават той факт, што інтэлектуалы толькі прыблізна вызначалі колькасць беларусаў і месцы іх рассялення. Але для прызнання гэтага факту ў якасці мэтанакіраванай каланіяльнай стратэгіі падставаў няшмат, асабліва калі ўлічыць стан ведаў пра край на пачатку ХІХ ст. Актуальная неабходнасць неяк пазначыць беларусаў колькасна сутыкалася з праблемаю выяўлення этнічнасці пры адсутнасці не толькі перапісаў, але і легітымных крытэрыяў для вылучэння беларусаў з суседніх народаў. Такія больш-менш стабільныя крытэры будуць аформлены толькі ў 2-й пал. ХІХ ст. Для паспяховай асіміляцыі найбольш эфектыўным было б забыць пра існаванне асобнага народу, што дарэчы, радыкальныя польскія нацыяналісты спрабавала зрабіць, але няўдала. Да гэтага шэрагу сумнеўных сцверджанняў можна дадаць наступнае: «свядомай практыкаю польскіх інтэлектуалаў была нявызначаная ацэнка Беларусі і беларусаў (амбівалентнасць з’яўляецца адной з галоўных стадыяў кожнае дыскрымінацыі)» (с. 118). Цікава, якім чынам у такой сітуацыі паняцце Беларусі, якое знаходзілася ў дынаміцы набыцця новых сэнсаў, магло быць канкрэтным. Свядомая практыка аказваецца хутчэй вымушанай. Дарэчы, беларуска-польскія аўтары паступова гэту тэрыторыю ўдакладнялі, у тым ліку і пашыралі яе межы. Пры гэтым адбывалася не так маніпуляванне рознымі назвамі, як селекцыя адэкватнага словаўжывання і таму ўнёсак інтэлектуалаў ХІХ ст. у пашырэнне назвы «Беларусь» значна больш важны, чым расійскае адміністрацыі.

Тут мы зноў маем дастаткова нацягнутае выкарыстанне каланіяльных схемаў у стылі Саіда, якія ніякім чынам не набліжаюць да разумення сутнасці і логікі нацыятворчых працэсаў. На якой падставе можна сцвярджаць, што гэта былі свядомыя практыкі, і навошта для дыскрымінацыі з шырокае этнаграфічнае масы неабходна было ствараць «вобраз Беларусі» (хай сябе і не пэўны). Ды навошта сама дыскрымінацыя, калі «палымяныя нацыяналісты» хацелі стварыць з усіх этнаграфічных групаў былой Рэчы Паспалітай адзіную нацыю.

У іншым месцы Булгакаў паказвае, што польскія інтэлектуалы не прызнавалі суб’ектнасці Беларусі ў актуальнай гісторыі. У той час, як частка іх называла беларускую мову дзяржаўнай мовай ВКЛ, што сучасныя гісторыкі робяць толькі з абмоўкамі. Пры гэтым панарамны разгляд «гісторыі беларускага нацыяналізму» самога аўтара прыводзіць да значна больш жорсткіх вывадаў у сферы суб’ектавасці беларусаў. Практычна ўся гісторыя нацыяналізму ў Беларусі паводле Булгакава выглядае як змаганне паміж польскім і рускім нацыяналізмамі, а старажытная гісторыя — як часы прыгнёту літоўскіх феадалаў. Паўстае пытанне, дзе ў такой схеме «суб’ектнасць» беларусаў, за непрызнанне якой аўтар называе польскамоўных інтэлектуалаў каланізатарамі. Калі паслядоўна прыкладаць схемы і ацэнкі цытатаў польскамоўных аўтараў на ўласныя вывады Булгакава, то параўнанне будзе не на карысць апошняга.

Вобраз Беларусі. Вобраз Беларусі «першыя нацыяналісты» паводле Булгакава склалі рэпрэсіўны. Аўтар зазначае, што быў сфармаваны наратыў, які «апісваў беларусаў як плебейскі этнас (дарэчы, пазней аўтар пачне пісаць, што польскамоўныя літаратары не апазналі беларусаў у якасці этнічнае катэгорыі!). Ён (наратыў) уключаў перакананне, што «няма такога народу, але існуе толькі этнаграфічная маса» (с. 116). Гэты пры тым, што сам аўтар прыводзіць цытаты (якіх магло быць значна болей) аўтараў 1-й пал. ХІХ ст., дзе яны называюць беларусаў менавіта «народам», «адгалінаваннем» і вылучаюць асобную «мову», пры гэтым далёка не заўсёды ў негатыўным кантэксце (хоць аўтар і старанна адбірае менавіта такія цытаты,) і нідзе «этнаграфічнай масаю». Выкарыстанне для гэтага перыяду схемаў інтэгральнага польскага нацыяналізму канца ХІХ — пачатку ХХ стст. выглядае досыць нацягнута.

Найбольш дзіўным з’яўляецца тое, што пасля ўсіх развагаў і цытатаў робіцца дастаткова нечаканы вывад, што ў межах польскамоўнага дыскурсу ХІ стагоддзя: «Беларусь не ўспрымалася як этнічная катэгорыя (!)» (126). Далей Булгакаў зноў кажа, што Беларусь у кантэксце 1-й пал. ХІХ ст. ужывалася як геаграфічнае паняцце і нават «антытэза этнакультурнаму» (с. 127). Гэты пры тым, што практычна ўсе цытаты згадваюць беларусаў як «народ», прадстаўляюць інфармацыю пра беларускую мову (гаворку), тэрыторыю рассялення, звычаі і міфы беларусаў, рэканструююць гісторыю і г. д. Пералічваюцца практычна ўсе класічныя прыкметы этнасу. На якой падставе робіцца такі вывад пра тэрытарыяльны характар вызначэння Беларусі — застаецца невядомым.

Цікава, што з гэтага выходзіць адна з цэнтральных тэзаў кнігі, маўляў беларусаў як этнічную катэгорыю сканструявала расійская адміністрацыя (і/альбо заходнерусы). Тэза, якая не толькі не адпавядае характару апазнавання беларускае сялянскае масы польскамоўнай шляхтаю ды практыкам рамантыкаў ХІХ ст., але радыкальна супярэчыць нават інфармацыі, якую прапаноўвае аўтар. Тое, што многія аўтары недакладна пазначалі як тэрыторыю рассялення беларусаў, тым больш паказвае, што гэтая катэгорыя была для іх этнічная, а не тэрытарыяльная. Улічваючы шматэтнічны склад большай часткі «Беларусі», вызначэнне яе тэрытарыяльнымі катэгорыямі было вельмі складаным (дакладней, немагчымым).

З тэксту цяжка зразумець, якая была роля для Беларусі гэтых «першых нацыяналістаў» (акрамя таго, што яны шчыра маргіналізавалі Беларусь і імкнуліся да яе асіміляцыі). Відавочная толькі іх крытычнасць да гістарычнае і культурнае традыцыі беларусаў. У выніку нам застаецца толькі выкрасліць усю гэтую генерацыю з працэсу беларускага нацыягенезу, а магчыма і беларускае гісторыі.

Калі весці размову пра беларускую ідэю і нацыяналізм у завершанай форме, то «першымі нацыяналістамі» яна не была сфармуляваная, але першы праект ідэнтычнасці быў прапанаваны, і гэта можна фіксаваць дастаткова канкрэтна. Скажам, тэксты Каліноўскага, натуральна, не прэзентуюць праекту суцэльнае беларускае ідэнтычнасці, але і не падпарадкаваныя стратэгіі ўніфікацыі. Збольшага апраўдана лічыць, што ў тэкстах Каліноўскага ўтрымліваюцца пачаткі нацыяналізму: пазначаная суб’ектнасць, прыгнятальнік і неабходнасць вызвалення, пры гэтым на мове суб’екта. Прынамсі дастаткова падобныя схемы, якія стварылі расійскія ўлады (толькі галоўным ворагам выступаюць палякі), Булгакаў інтэрпрэтуе як частку працэсу нацыягенезу.

Вынік працы польскамоўных этнографаў/літаратараў у 1-й пал. ХІХ ст. палягае менавіта ў тым, што беларусы былі прачытаныя ў этнічных катэгорыях і ўпершыню апазнаныя як «іншы» (асобны) народ². З гэтага маглі рабіцца розныя палітычныя і ідэалагічныя вывады, але першаснае (і, трэба сказаць, збольшага адэкватнае) апазнанне было праведзенае.

Калі прытрымлівацца тэрміналогіі і мадэлі М. Гроха, то пры разглядзе дзейнасці польскамоўных аўтараў 1-й пал. ХІХ ст. маем усе падставы бачыць акадэмічную стадыю беларускага нацыяналізму (сама меней — яе першасную кадыфікацыю). Быў сабраны ды кадыфікаваны этнаграфічны матэрыял, прыблізна вызначана тэрыторыя рассялення, адбываліся пошукі адэкватнае назвы, вывучэнне мовы, пазначаныя асноўныя ідэалагемы гісторыі. І галоўнае — адбываецца само апазнанне разнароднае на першы погляд этнічнае масы як беларусаў. Менавіта такім чынам можна вызначыць статус «першых нацыяналістаў». Акадэмічная стадыя не была імі скончаная, а культурная і палітычная не былі распачатыя, але відавочна запачаткаваная традыцыя, якая аказала значны ўплыў на далейшую траекторыю нацыягенэзу беларусаў. Калі б не праца гэтых аўтараў, то Беларусь і беларуская ідэя канца ХІХ ст. выглядалі б зусім па-іншаму.

Польскі палітычны праект (у тым ліку і на землях былога Вялікага Княства) не быў аднародны: ад унітарнае польскае нацыі, да федэрацыі народаў (у тым ліку і беларусаў). Тое самае тычыцца і «ідэнтычнасці» палітычнае і культурнае эліты, якая заставалася гетэрагеннай і шматузроўневай. Уласна гэта і зрабіла акадэмічную стадыю беларускага нацыяналізму магчымаю, хоць ажыццявілі яе яшчэ не ўласна «беларусы».

IV. Каланізатары другой паловы ХІХ ст.

Тэза пра канструяванне «Беларусі» як рэгіёну расійскай адміністрацыяй з’яўляецца адной з цэнтральных у кнізе, але яна, таксама як і апісанне «польскага каланіялізму», значна спрашчае сітуацыю. Можам знайсці многа фактаў, якія дэманструюць, як імперская адміністрацыя адначасова спрабавала зруйнаваць рэгіён Беларусь, не прызнаваць яе як аўтаномнае культурнае поле і зусім не спрыяла пашырэнню гэтае назвы на афіцыйным узроўні. Відавочна, «Беларусь» і «Паўночна-заходні край» як праекты рэгіёнаў канкуравалі, і перавага ў гэтым змаганні (прынамсі на палітычным узроўні) была не на карысць першага. На жаль, розніцу гэтых дзвюх супярэчлівых стратэгіяў аўтар не аналізуе, а ў адпаведнасці з абранай стратэгіяй злівае і атаясамлівае іх.

Напачатку варта адзначыць, што заходнерусізм цытуецца практычна толькі паводле Цвікевіча (пры гэтым інтэрпрэтацыя цытатаў Булгакавым трохі разыходзіцца). Улічваючы тое, што з моманту выдання кнігі прайшло больш за 80 гадоў, такі падыход можа быць даволі хісткім, калі робіцца спроба рэканструкцыі свядомасці аўтараў пазначанага кірунку і выяўленне сістэмы яго поглядаў. Паказальна, што Булгакаў пачынае расповеды пра канструяванне «беларускай нацыі» не з уласна прарускіх дзеячоў Беларусі (актыўнасць якіх можна фіксаваць за 1840-х гг.), але расійскіх адміністратараў, для якіх беларусы на ўзроўні палітыкі і культуры сапраўды сталі адкрыццём 60-х гг. ХІХ ст. Такім чынам, «Беларусь» атрымоўваецца нават не праектам прарускіх «беларусаў».

Збольшага ацэнка ролі захонерусізму і расійскае адміністрацыі не такая радыкальная, як для «першых нацыяналістаў», але пэўныя моманты вартыя ўвагі. Аўтар дастаткова шмат увагі надае непрывабным каланіяльным практыкам Расіі ў адносінах да Беларусі, але пры гэтым спрабуе давесці вялікі ўнёсак імперскае адміністрацыі і навукі ў стварэнне беларускага праекту і беларускага нацыяналізму (у прыватнасці першым нацыяналістам называецца расіст Каяловіч).

Асноўныя ідэі ў адносінах да «другіх каланізатараў» выкладзеныя ў падраздзеле пад назваю «Антипольский переворот 1863 г. Беларусь как угнетенная этническая нация». Як і назва кнігі, назвы падраздзелаў не зусім супадаюць з іх зместам. Пра Беларусь як прыгнечаную этнічную нацыю тут не шмат, галоўным чынам размова пойдзе пра каланіяльнае дамінаванне і пра тое, што такой нацыі не існуе. Зноў жа значна больш увагі будзе нададзена абстрактнай (тэарэтычнай) рабоце расійскай адміністрацыі ды яе вучоным, а не рэальным практыкам у межах самой Беларусі. У аналізе расійскіх каланіяльных стратэгіяў дамінуе тая самая стратэгія — спрашчэнне сітуацыі і прыпісванне ўсім прадстаўнікам кірунку аднолькавых «імперскіх» каланіяльных стратэгіяў. Хоць стаўленне да расійскіх дыскурсаў менш крытычнае, чым да польскамоўных аўтараў, але пры гэтым значная частка заходнерусаў аказалася расістамі.

Як і ў выпадку з «польскімі» аўтарамі, прыводзяцца выключна «негатыўныя» выказванні ў адносінах да Беларусі, якія закліканыя прадэманстраваць «каланіяльныя практыкі». Уласна абсалютна большая частка тэксту прысвечаная менавіта разгляду каланіяльных стратэгіяў і прысутнасці гэтых стратэгіяў у творчасці шэрагу аўтараў, звязаных з Беларуссю. Пры гэтым розныя мясцовыя варыяцыі ідэнтычнасці проста зліваюцца з метраполіяй. Часам падаецца, што гаворка ідзе не пра беларускі нацыяналізм і нават не пра нацыяналізм у Беларусі, але толькі пра імперскую візію Паўночна-Заходняга краю і шэраг адпаведных практыкаў каланізацыі. Фактычна апісваецца вонкавы кантэкст і «імперская тэорыя», якая так і не стала практыкай рэальнасці ў поўнай меры.

«Імперская тэорыя» сутыкалася з разнастайнымі практыкамі яе прымянення і адмаўлення, што спалучалася з рознымі праявамі рэгіяналізму (культурнага нацыяналізму), якія склаў эмпірычную і тэкстуальную аснову беларускага нацыяналізму канца ХІХ ст.

Адной з цэнтральных тэзаў Булгакава з’яўляецца сцвярджэнне, што расійская імперская адміністрацыя разам стварыла «Беларусь» як рэгіён, праект народа і, адпаведна, беларускі нацыяналізм. Тут, дарэчы, расійская імперская ўлада была дастаткова непаслядоўнай, каб аб’явіць яе адзінай стваральніцаю «Беларусі» як імперскага рэгіёну. Беларусь можна назваць «мяккім» імперскім праектам, але відавочна не адзіным. «Беларусь» (як назва і як вобраз) у афіцыйнай імперскай стратэгіі заўсёды канкуравала з палітычна больш адэкватным «Паўночна-заходнім краем», які меў больш легітымны статус (прынамсі на працягу большай часткі гісторыі). Пры гэтым заходнерусы адчувалі сябе ў большай ступені менавіта заходнімі рускімі, жыхарамі Заходняй Расіі, а не «Белоруссии». Непрыманне і дэлегітымацыя назвы «Беларусь» з боку вялікае часткі «імперцаў» была ўстойлівай практыкаю і мела сістэмны характар, што яшчэ раз падкрэслівае неаднастайнасць каланіяльных стратэгіяў. Ужыванне тэрміну «беларусы» і «Беларусь» знаходзіла значную апазіцыю сярод часткі расійскае адміністрацыі і культурных колаў цягам усяго ХІХ і на пачатку ХХ стст., і поўнасць так і не была прынятая. Гучная заява ў фармаце сучаснае рускае імперскае гісторыі «Беларуская нацыянальнасць была вынайдзеная, каб служыць праграме русіфікацыі мас…» (с. 144), так і не стала палітычнай практыкаю, пра гэта Булгакаў, на жаль, не ўзгадвае.

Казаць пра тое, што каланіяльныя практыкі былі накіраваныя на стварэнне рэгіёну менавіта як «Беларусі» (а не «Паўночна-Заходняга краю» ці «Заходняй Расіі») і апазнаванне «беларусаў», а не (заходніх) рускіх, з’яўляецца, напэўна, перабольшваннем. Інтэнцыі імперскай адміністрацыі па стварэнні рэгіёну «Беларусь» былі дастакова слабымі. Ад пачатку гэта часта разглядалася як падстава для магчымага «сепаратызму» і афармлення занадта моцнае рэгіянальнае ідэнтычнасці. І тут «нечаканы» вынік — стварэнне беларускага нацыяналізму, пра які кажа аўтар у адпаведным раздзеле (с. 161—189), — быў зусім не нечаканым для расійскіх уладаў. Можна фіксаваць дастатковую колькасць адпаведных страхаў і прагнозаў на працягу ўсёй 2-й пал. ХІХ ст., што стымулявала дастаткова насцярожанае стаўленне да канцэпту «Беларусь» з боку метраполіі. «Паўночна-заходні край» быў класічным імперскім рэгіёнам, «Беларусь» — пытанне не настолькі адназначнае. Ну і, натуральна, не расійская адміністрацыя і заходнерусы стварылі «Беларусь» як этнічную катэгорыю і тым больш не аформілі канцэпцыю «прыгнечанай нацыі».

Заходнерусізм прапанаваў шэраг навацыяў, у прыватнасці, апісаў Вялікае Княства Літоўскае як (бела)руска-літоўскую дзяржаву, але ні слова Беларусь, ні апазнаванне Беларусі як этнічнае катэгорыі да іх шэрагу не адносіцца. А калі казаць пра канструяванне беларускага «народа» ці «народнасці», то працэс тут быў цалкам гамалагічны практыкам польскамоўных інтэлектуалаў ХІХ ст. Заходнерусізм толькі па-іншаму праінтэрпрэтаваў (даў новыя значэнні) ужо вядомую этнічную масу (народ, народнасць) у русацэнтрычных катэгорыях і, адпаведна, сканструяваў новае бачанне гісторыі, ідэнтычнасці і палітычных перспектываў. Дарэчы, сам аўтар нечакана прызнае той факт, што практыкі «рускіх інтэлектуалаў» значылі «апазнаванне беларусаў як рускага племені, а не адной з этнічных супольнасцяў Рэчы Паспалітай» (с. 162). Паўстае пытанне, хто апазнаваў беларусаў як этнічную супольнасць Рэчы Паспалітай», калі беларусы як этнічная катэгорыя была сканструяваная «рускімі інтэлектуаламі»?

У такім кантэксце тэзу Булгакава, што «беларускі нацыяналізм узнік на наступны дзень, як быў утвораны імперскі рэгіён «Беларусь» (с. 187), трэба разумець як прыгожую метафару. Беларускі нацыяналізм узнік бы раней і быў бы значна мацнейшым, але імперскі рэгіён «Беларусь» як палітычны, адміністрацыйны і культурны факт расійскай адміністрацыяй у ХІХ ст. так і не быў створаны. Калі б гэта адбылося, умовы развіцця беларускай нацыі былі б значна больш спрыяльнымі, але ў выніку беларускі нацыяналізм канца ХІХ ст. выходзіў у значнай ступені з колаў, якія знаходзіліся ў палітычнай і культурнай апазіцыі да імперыі.

Першым беларускім нацыяналістам Булгакаў называе Каяловіча, «чый унёсак у «беларускую ідэю» быў сувымерным, а можа і большым за Дуніна-Марцінкевіча (с. 41). Ягоны ўнёсак галоўным чынам у тым, што ён сканструяваў беларусаў як «прыгнечаную этнічную нацыю» (с. 148), прыгнечаную палякамі. (Размова магла ісці пра «народ», «народнасць» ці «частку рускага народа», але пра нацыю?!). Ужо праз старонку аўтар адзначае, што Каяловіч разглядаў беларусаў як адну з рускіх народнасцяў «адзінага рускага народа». Як гэта спалучаецца з канцэпцыяй беларускай прыгнечанай нацыі — не пазначаецца. Дарэчы, гэта аўтаматычна значыць, што беларускі нацыяналізм узнік у 1860—1880 гг., калі ўжо дзейнічалі першыя нацыяналісты. Але, нягледзячы на гэта, Булгакаў у іншых частках кнігі адносіць яго стварэнне да больш позняга перыяду.

Расія і расійская адміністрацыя сыграла асноўную ролю ў канструяванні Беларусі і «беларускасці» як каланіяльнага ўтварэння. «Прызнанне беларусаў часткаю вялікае расійскае нацыі з асаблівай гаворкаю і культурнымі традыцыямі» мела на ўвазе інстытуцыялізацыю беларускае мовы і традыцыяў, «уводзіны ў нейкую прамежкавую беларускую ідэнтычнасць» (с. 142). Цікава, што значыць «інстытуцыялізацыя беларускай мовы» ў такім кантэксце і ў чым яна праявілася? Асабліва ў сітуацыі, калі расійская адміністрацыя, за эпізадычнымі выключэннямі, зусім не спрыяла яе рэпрэзентацыі на ўзроўні вышэй за этнаграфію. Практычна ўсе літаратурныя тэксты на беларускай мове ХІХ ст. пішуцца ў каталіцкіх колах і лацінкаю, на што расійскай адміністрацыяй уводзіцца адпаведная забарона. Гэта значыць, што як сацыяльна-культурны інстытут яна працуе на ўзроўні «народа», асобных асяродкаў у форме нізкіх жанраў, але дзе яна на ўзроўні адміністрацыі? Нешматлікія заявы асобных расійскіх палітычных і культурных дзеячаў пра магчымае пашырэнне беларускае мовы так і не былі рэалізаваныя.

Уплыў заходнерусізму і, у пэўнай ступені, расійскае адміністрацыі, на беларускі нацыяналізм быў значны, але не вырашальны. Пры гэтым варта было вельмі выразна разрозніваць заходнерусізм і імперскія практыкі каланізацыі, якія далёка не заўсёды знаходзілі паразуменне.

Што тычыцца выніку апазнавання ў Імперыі рэгіёну Беларусь — паўстанне беларускага нацыяналізму, — то ён сапраўды не быў нечаканы. Яго чакалі, прадбачылі і прыкладалі многа сілаў, каб нейтралізаваць «сепаратызм» і адпаведныя «польскія інспірацыі». Дыскусія пра магчымы сепаратызм пачалася ўжо ў 1860-я гг. (у ёй удзельнічаў як крытык і Каяловіч) і не завяршаецца да пачатку ХХ ст. Тое, што Карнілаў (с. 188) у 1864 г. выказваў думку пра малыя перспектывы такога сепаратызму, толькі пацвярджае актуальнасць гэтай праблемы нават у сітуацыі 60-х гг. ХІХ ст. Руская адміністрацыя не сканструявала, але толькі па-новаму праінтэрпрэтавала «беларусаў» і нават у пераінтэрпрэтаваным выглядзе не кантралявала працэс нацыягенезу.

V. Багушэвіч і «чацвёртыя» нацыяналісты

Пры разглядзе падзеяў 1-й пал. ХІХ ст. аўтар адстойвае пазіцыі штучнае гамагеннасці, адмаўляючы магчымасць пераходнае і змяшанае ідэнтычнасці шляхты, яе змену на працягу жыцця (прынамсі нідзе пра гэта не згадвае, калі распавядае пра «польскі каланіяльны праект»). Але гэта не перашкаджае яму прызнаваць пераходную і «крыпта»ідэнтычнасць для Ф. Багушэвіча. І гэта не адзіны прыклад, калі для «пачынальніка беларускае мадэрнае літаратуры» робяцца выключэнні з прапанаваных у папярэдніх частках кнігі мадэляў.

Глава, прысвечаная Багушэвічу (с. 190—269), падаецца найбольш распрацаванаю, але таксама вельмі супярэчліваю і няроўнаю, асабліва калі разглядаць яе не ізалявана, але ў кантэксце ўсяе кнігі. Ф. Багушэвіч, і з гэтым цяжка не пагадзіцца, разглядаецца як цэнтральная постаць мадэрнага беларускага нацыяналізму, постаць, з якой нацыяналізм як кадыфікаваны кірунак пачаўся (тут ужо Каяловіч не згадваецца). Багушэвіч уяўляе з сябе крок ад калоніі да нацыі.

Але першасная інтэнцыя тэксту — усё-ткі крытыка практычна ўсіх папярэдніх падыходаў да творчасці паэта. У значнай ступені з вывадамі аўтара можна пагадзіцца: у прыватнасці, пра навязлівае імкненне звязаць творчасць Багушэвіча з рускімі рэвалюцыйнымі дэмакратамі ці інтэрпрэтацыяй паэта як «сялянскага ўтапічнага сацыяліста», але аўтар кнігі ў сваёй крытычнасці ідзе значна далей. У прыватнасці, сцвярджаючы беспадстаўнасць разумець Багушэвіча як «нацыянальнага прарока», «пісьменніка, які паўплываў на ўсю далейшую беларускую літаратуру», «айца беларускага адраджэння». Свой аналіз Булгакаў падсумоўвае такім чынам: «Гэтыя і іншыя ацэнкі яго творчасці ўсё яшчэ надзяляюцца пэўнай навуковаю бясспрэчнасцю, але за імі стаіць танны пафас і прамыя падтасоўкі» (с. 206).

Але ўжо праз некалькі старонак аўтар неяк мяняе пазіцыю і дэманструе прыкметы таго, што старанна выкрываў. Да гэтага сцвярджалася, што Багушэвіч «не быў першым нацыяналістам» (с. 203). Потым «да Багушэвіча беларускага нацыяналізму, як цэласнага каштоўнаснага светапогляду, а таксама культурнай і палітычнай ідэалогіі не існавала» (с. 269). Паэт становіцца «рашучым нацыяналістам» (с. 210), «ідэолагам культурнага нацыяналізму» (с. 218) і нарэшце, што «Багушэвічу прыходзіцца засвойваць ролю прарока-міфатворцы», які нясе свайму народу міфы (с. 227). На старонцы 203 аўтар сцвярджае, што Багушэвіч не быў антыкаланіяльным барацьбітом, пазней (с. 211—212) мяняе сваё меркаванне і аналізуе паэта як змагара за «вызваленне»: …менавіта Багушэвіч паклаў пачатак дыскусіі ў беларускім кантэксце пра нацыю і адносінах паміж імперыяй і калоніяй, высунуў патрабаванне пра стварэнне альтэрнатыўнага канону і выцясненне ім паноўнага». Такіх супярэчнасцяў у разуменні працэсу фармавання беларускае нацыі ў кнізе дастаткова многа.

Нечакана Булгакаў пачынае крытыкаваць тэзу, што Багушэвіч «з’яўляецца пісьменнікам, якія паўплываў на ўсю беларускую літаратуру». Галоўным чынам гэта робіцца праз цверджанне, што літаратура пачатку ХХ ст. была звязаная з іншай праблематыкаю і моваю. Гэтая крытыка вядзецца дастаткова дзіўным чынам. Сам аўтар прыводзіць выказванні беларускіх літаратараў пачатку ХХ ст., якія сцвярджаюць, што ўплыў Багушэвіча быў на іх вырашальны (Ластоўскі, Гарэцкі). Пра Багушэвіча ведае Карскі. Улічваючы тое, што пасля выхаду зборнікаў Багушэвіча і часам, калі яны сталі культам, прайшло толькі 10—15 гадоў, уплыў абвергнуць дастаткова складана. Калі непасрэдныя першыя чытачы паэзіі сцвярджаюць, што Багушэвіч меў на іх уплыў (жанр, праблематыка, мова і г. д.), то аспрэчванне гэтага факту падаецца дастаткова дзіўным, асабліва такое радыкальнае. Калі існуе пацвярджэнне праз сацыяльную камунікацыю, то тэкстуальнае з’яўляецца не такім істотным. Ды і сам аўтар прызнае, што творам паэта было наканавана стаць «нацыянальным катэхізісам» (с. 235). Ці катэхізіс гэта не тое, што ўплывае на літаратуру?

Гісторыя Беларусі як «культурна беднае» тэрыторыі таксама выглядае ў Булгакава сапраўды дастаткова беднай і пуставатаю, звязанаю галоўным чынам з іншаэтнічным панаваннем і прыгнётам. На думку Булгакава, Беларусь і беларусы (у адрозненне ад Украіны, дзе адчуваўся досвед Казаччыны) не мелі ніякае жывое гістарычнае традыцыі. Такім чынам, галоўная прычына спазнення беларускага нацыягенезу «не матэрыяльная, але ідэйная». «Беларусь мела найменшую гістарычную легітымнасць у рэгіёне» (трэба думаць, меншую, чым славакі ці эстонцы).

Вялікае Княства Літоўскае такой традыцыяй паводле Булгакава быць ніякім чынам не магло. Па-першае, з-за таго, што канчаткова знікла як феномен культуры, палітыкі і памяці. Гэтую думку аўтар праводзіць вельмі настойліва. Тое, што Казаччына была знішчана раней за ВКЛ, яго не бянтэжыць. Па-другое, ВКЛ абсалютна чужая для беларусаў дзяржава. Разглядаючы (фрагментарна) асобныя эпізоды гісторыі Вялікага Княства Літоўскага, Булгакаў, у найлепшых традыцыях русафільскае гістарыяграфіі, прадстаўляе яго сапраўднаю «турмою» беларускага народу. Такім чынам супрацьпастаўляючы сабе традыцыі Багушэвіча. У прыватнасці, атакуючы «нацыяналістычныя міфы», з’яўляецца наступная тэза: «Ужо ў XV—XVI стст. этнічны арэал беларусаў быў пазбаўлены дзяржаўнай традыцыі» (с. 299). (Вільня, натуральна, у этнічны арэал беларусаў не трапляе.) Мала таго, ВКЛ, у найлепшых традыцыях савецкай гістарыяграфіі, выступае выключна рэпрэсіўнай машынай да Беларусі. «Рэжым Лукашэнкі выкарыстоўвае метады (па вынішчэнні гістарычнае памяці), з поспехам апрабаваныя літоўскімі феадаламі» (с. 299). Метады літоўскіх феадалаў, трэба заўважыць, прывялі ў тым ліку і да таго, што літоўскія феадалы забылі ўласную гісторыю і культуру раней за рускіх. Да XV—XVI стст. Булгакаў прывязвае ўсякае падзенне прэстыжу «рускае культуры» ў ВКЛ, а таксама масавую паланізацыю беларускае шляхты яшчэ да Люблінскай уніі. У адным месцы маем такі паказальны пасаж: «[на Беларусі падчас Вялікай айчыннай вайны] немцы маглі сабе дазволіць больш нечалавечыя акцыі, чым, напрыклад, на Ўкраіне. Гэтае цверджанне можа экстрапаляваць і на эпоху рускага, польскага і літоўскага ўладарання (владычества)». Вось такая ў беларусаў невясёлая гісторыя…

Відавочна, Вялікае Княства Літоўскае не можа разглядацца як частка беларускае дзяржаўнае і культурнае традыцыі. Не можа ёй быць і Расійская імперыя (пра Рэч Паспалітую згадваць няма патрэбы), у межах якой Беларусь выступала як поле каланіяльнае барацьбы. Гісторыю да ВКЛ нейкім чынам звязваць з традыцыяй беларускай дзяржаўнасці, як сцвярджае сам аўтар, наіўна. Застаецца БССР і Рэспубліка Беларусь. У такой канфігурацыі палітыка памяці ў сучаснай Беларусі, якую Булгакаў чамусьці крытыкуе, выглядае больш чым лагічнай.

Паводле Булгакава, беларускі нацыяналізм быў хімераю ў ХІХ ст., ён застаўся хімераю і ў 1917 г. З 1917 г. беларусаў у БССР гадавалі не нацыянальныя агітатары, але савецкая ўлада (нацыянал-камуністы і існаванне несавецкае Заходняе Беларусі цалкам ігнаруюцца). Але бальшавікі не дапусцілі фармавання самастойнай беларускай нацыі; і нават савецкую партызанку часоў Другой усясветнай вайны аўтар апісвае як праяву россійскага (савецкага) нацыяналізму (с. 316).

Беларускі нацыяналізм, паводле Булгакава, быў толькі чацвёртым нацыяналізмам, які прыйшоў на тэрыторыю сучаснае Беларусі, — пасля польскага, рускага і ўкраінскага (с. 309). Цікава, ці ведае аўтар, калі на Беларусі з’явіліся першыя ўкраінскія нацыянальныя арганізацыі. Праўда, пры жаданні спіс можна было б дапоўніць яшчэ літоўскім, латвійскім і габрэйскім нацыяналізмам і назваць беларускі нацыяналізм «сёмым». Сем — шчаслівая лічба…

Адзін цікавы парадокс, які ігнаруецца ў такіх развагах. Пазначаная вышэй спроба простага скарачэння беларускае гісторыі і яе культурных падставаў прыводзіць да жадання прыдумаць альтэрнатыўную беларускасць толькі ў мінімальнай, а значыць і маргінальнай колькасці людзей, для астатніх гэта ёсць лагічнай падставаю прыняць іншую «нармальную», небеларускую культуру і ідэнтычнасць.

---

Ад рэдакцыі.

На зычэньне А. Казакевіча адказ Валера Булгакава «Злыя дэманы беларускай гісторыі», падрыхтаваны да публікацыі ў гэтым нумары «ARCHE», будзе апублікаваны ў яго наступным нумары.