Уводзіны

У апошніх дасьледаваньнях каляровых рэвалюцыяў у посткамуністычным сьвеце асноўная ўвага надавалася «добрым хлопцам» — рухам і сілам, што выступалі за падзеньне аўтакратыі і дэмакратычныя перамены. Аднак, каб выпрацаваць тэорыю, што супастаўляла б здольнасьць аўтакратычных рэжымаў супраціўляцца дэмакратызацыі, зроблена параўнальна няшмат. Чаму некаторыя аўтакратычныя рэжымы больш устойлівыя да «дэмакратычнай заразы», масавых пратэстаў і міжнароднага ціску, чым іншыя?

У гэтым артыкуле разглядаецца ключавы складнік трываласьці аўтакратызму — здольнасьці дзяржавы да прымусу. Сьпярша мы прааналізуем праблемы, зь якімі зьвязанае ўжываньне прымусу ў аўтакратычных дзяржавах пасьля заканчэньня «халоднае вайны», а таксама аспэкты дзяржаўнае ўлады, што дапамагаюць іх пераадолець. Пасьля мы пакажам, як розная здольнасьць да прымусу ўплывае на верагоднасьць падзеньня аўтакратыі на постсавецкай прасторы.

Па-першае, па заканчэньні «халоднае вайны» значна павялічылася рызыка, зьвязаная з ужываньнем жорсткага прымусу, які ўключае відавочныя акты гвалту супраць добра вядомых асобаў ці вялікіх групаў. Другая, зусім інакшая, праблема датычыць выкарыстаньня слабейшага прымусу, што мае на ўвазе менш заўважныя захады па прыдушэньні апазыцыйнае дзейнасьці (цікаваньне, кароткачасовае затрыманьне, падатковыя праверкі, а таксама агрэсіўнае выкарыстаньне супраць апазыцыі судовых працэсаў па абвінавачаньнях у паклёпе). Жорсткі і слабейшы прымус патрабуюць ад аўтакратыі розных характарыстык. Слабейшы прымус вымагае шырокага ахопу, калі добра навучаны дзяржапарат ахоплівае ці ня ўсё грамадзтва. Жорсткі ж прымус патрабуе моцнай згуртаванасьці, паслухмянасьці ўнутры дзяржапарату. Яе ствараюць альбо ранейшая перамога ў вострым супрацьстаяньні (рэвалюцыя, вайна, супрацьпаўстанчая апэрацыя), альбо сувязі паміж лідэрамі і апаратам прымусу на падставе трывалых этнічных, сваяцкіх ці іншых адносінаў.

Каб зразумець уплыў здольнасьці да прымусу на стабільнасьць аўтакратыі, разгледзім чатыры адрозныя паводле гэтага фактару рэжымы ў краінах былога СССР. Параўнаньне Армэніі, Беларусі, Грузіі і Ўкраіны выяўляе важную ролю здольнасьці да прымусу для захаваньня ўлады аўтакратаў. Армэнія, дзе высокія як ахоп прымусу, так і згуртаванасьць апарату, здолела захаваць стабільнасьць у супрацьстаяньні надзвычай мабілізаванай апазыцыі. (Прэзыдэнт Лявон Тэр-Петрасян сышоў са сваёй пасады на пачатку 1998 г. Аднак яго зьмянілі хаўрусьнікі з самога ўраду. Таму мы адносім Армэнію да стабільных краінаў.) Поўная ёй супрацьлегласьць — Грузія. Маючы надзвычай нізкія ахоп і згуртаванасьць апарату, уладны рэжым быў зрынуты ў выніку досыць нешматлікіх акцыяў пратэсту. Украіна займае прамежкавае становішча. Хоць ва Ўкраіне за Кучмам ахоп грамадзтва прымусовым апаратам быў параўнальна высокім, рэжыму бракавала падмурку для высокае згуртаванасьці, якая дазволіла б яму задушыць буйнамаштабныя пратэсты. Урэшце ў Беларусі надзвычай шырокі ахоп, але толькі сярэдняя згуртаванасьць апарату. Дзяржава мае разгалінаваныя службы бясьпекі і, адрозна ад іншых краінаў, кантралюе больш за 80 % эканомікі. Шырокі ахоп дазволіў Лукашэнку пасьпяхова папярэдзіць зьяўленьне апазыцыі. Разам з тым, як і ва Ўкраіне, падставы для згуртаванасьці апарату параўнальна слабыя. Гэта азначае, што — адрозна ад Армэніі — рэжым у Беларусі, верагодна, падзе, сутыкнуўшыся з сур’ёзным выклікам з боку апазыцыі.

Пабудова аўтакратычнага дому

Каб зразумець, чаму так важна ўважліва дасьледаваць аўтакратычную дзяржаўную ўладу, карысна згадаць эпас пра бітву паміж трыма парсючкамі і ваўком. Паводле нашай рэвізіянісцкай вэрсіі канфлікту, парсючкі ўвасабляюць аўтакратаў, што спрабуюць збудаваць стабільны рэжым. А воўк — дэмакратычныя сілы, якія намагаюцца разбурыць аўтакратычныя дамы. Галоўны ўрок гэтае гісторыі ў тым, што калі аднолькава моцна дзьмуць на дамы з саломы і з гальля, яны разваляцца, але цагляны выстаіць. Інакш кажучы, апазыцыя ў розных краінах сутыкаецца з прынцыпова рознымі задачамі ў залежнасьці ад таго, наколькі магутны аўтакратычны дом. Некаторыя аўтакратычныя рэжымы надзвычай слабыя, іх можа разбурыць нават мінімальны супраціў. Напрыклад, рэжым Эдуарда Шэварднадзэ ў Грузіі, які месяцамі мог не плаціць заробкаў многім паліцыянтам, зрынулі «ўсяго толькі» 20 000—30 000 дэманстрантаў. Падобным чынам, да падзеньня кыргыскага рэжыму ў сакавіку 2005 г. прывялі акцыі пратэсту з удзелам усяго 5000—10 000 чалавек.

Аднак іншыя рэжымы збудаваныя на больш трывалым падмурку. Пры падтрымцы добра фінансаваных дзяржструктураў, магутнага апарату прымусу і/ці згуртаванай партыі ўлады яны альбо выстаялі ў змаганьні з апазыцыяй, альбо здолелі перадухіліць зьяўленьне моцнай апазыцыі. Прыкладам, урад Армэніі, які незадоўга да таго перамог у вайне з Азэрбайджанам, нэўтралізаваў да 200 000 дэманстрантаў, што пратэставалі супраць фальсыфікацыі вынікаў выбараў. У Сэрбіі цягам 90-х гг. існавала высока мабілізаваная апазыцыя Мілошавічу, але падзеньне аўтакратыі адбылося толькі пасьля таго, як магутнасьць дзяржавы і партыі ўлады падарвалі чатыры ваенныя паразы і суворая эканамічная крыза. Апазыцыйны рух у Армэніі быў відавочна мацнейшы, чым у Грузіі і Кыргыстане. Той факт, што зьмена ўлады адбылася ў апошніх выпадках (альбо, як у Сэрбіі, толькі пасьля некалькіх ваенных паразаў запар), дазваляе меркаваць: лёс аўтарытарных рэжымаў залежыць ня толькі ад апазыцыйных сілаў, але і ад трываласьці рэжымаў, якім тыя супрацьстаяць.

Аўтакратыя часьцяком менш сымпатычная і, трэба прызнаць, a priori цяжэй вымяральная, але трываласьць аўтакратычнага дому ня менш, а бадай і больш важная для разуменьня лёсу рэжыму, чым сіла апазыцыі. Гэта, напэўна, асабліва слушна для постсавецкіх краінаў, дзе наагул слабыя апазыцыя і грамадзянская супольнасьць. Сапраўды, выступы супраць дзейнага галавы дзяржавы і колькасьцю ўдзельнікаў, і частатою былі параўнальна сьціплымі — за выняткамі Армэніі сярэдзіны 1990-х і Ўкраіны пачатку 2000-х гг. Апроч таго, падаецца, што мабілізацыя апазыцыі надзіва слаба суадносілася зь нестабільнасьцю аўтакратыі. Таму Армэнія, дзе ўвогуле, здаецца, існавала самая моцная апазыцыя (нават у абсалютных адносінах), захавала стабільнасьць улады. І наадварот, у Грузіі, дзе быў адзін з самых нестабільных постсавецкіх рэжымаў, агульная мабілізацыя апазыцыі была адносна сьціплая. Таму, каб асэнсаваць прычыны паразы аўтакратыі, мы, бясспрэчна, павінны ўлічваць ня толькі сілу апазыцыі (хоць гэта відавочна важны фактар), але і іншыя чыньнікі. Сярод іх — здольнасьць дзяржавы да рэпрэсіяў.

Тыпы прымусу

Як заўважаў Уладзімер Ленін, «рэгулярнае войска і паліцыя — асноўныя інструмэнты дзяржаўнае ўлады». Сапраўды, моц рэпрэсіўнага апарату ўжо даўно робіць самы сур’ёзны ўплыў на лёс улады. У Злучаных Штатах адсутнасьць рэгулярнага войска некаторыя лічаць адной з прычынаў, чаму фэдэралісты ўрэшце ня здолелі рэалізаваць Акт аб падбухторваньні да бунту і задушыць рэспубліканскія хваляваньні пры канцы XVIII ст. Гэтаксама Тэда Скокпал¹, крытыкуючы Барынгтана Мура, даводзіць, што манапольная палітычная ўлада ангельскай манархіі размывалася ня толькі ўздымам камэрцыі, але і адсутнасьцю (адрозна ад кантынэнтальных дзяржаваў) цэнтралізаванага рэгулярнага войска. Пазьней Эва Бэлін² давяла, што моцны і добра фінансаваны апарат органаў бясьпекі мае ключавое значэньне для стабільнасьці аўтакратыі на Блізкім Усходзе; а Лукан Ўэй³ паказаў, што слабасьць кантролю над апаратам прымусу ў некаторых рэгіёнах былога СССР на пачатку 90-х гг. не дазволіла ўсталяваць трывалы недэмакратычны рэжым.

Можна вылучыць два тыпы прымусу — жорсткі і слабейшы. Першы зь іх — гэта відавочны (як на міжнародным, так і на ўнутрыпалітычным узроўні) гвалт супраць вядомых асобаў ці вялікіх групаў. Ён уключае ў сябе масавыя забойствы дэманстрантаў, гвалтоўную ліквідацыю дэмакратычных інстытутаў, а таксама мэтанакіраваныя забойствы добра вядомых апазыцыйных лідэраў. Сярод прыкладаў такога прымусу — расстрэл кітайскіх дэманстрантаў на пляцы Цяньаньмэнь у чэрвені 1989 г.; гвалтоўны разгон расейскага парлямэнту Барысам Ельцыным у 1993 г.; а таксама забойства 500—800 удзельнікаў акцыяў пратэсту ва Ўзбэкістане ў траўні 2005 г. Жорсткі прымус таксама ўключае ў сябе адкрыты крадзеж перамогі на выбарах у апазыцыі, як у Камэруне ў 1991 г., у Армэніі ў 1996 г., у Сэрбіі ў 1997 і 2000 гг., у Замбіі ў 2001 г., у Зымбабвэ ў 2002 г., у Грузіі ў 2003 г., а таксама ва Ўкраіне ў 2004 г. Усе гэтыя дзеяньні належаць да выразна заўважных і адкрыта недэмакратычных захадаў, якія цяжка схаваць і якія абавязкова прыцягваюць увагу і выклікаюць асуджэньне, як унутры краіны, так і на міжнародным узроўні.

Жорсткі прымус стварае для лідэраў рэжыму асаблівую праблему. Па-першае, тыя, хто аддае і выконвае адпаведныя загады, моцна рызыкуюць. Пасьля «халоднае вайны» гэткія дзеяньні могуць прывесьці да буйных выдаткаў у міжнароднай палітыцы — ад дыпляматычнай ізаляцыі, візавых санкцыяў і да міжнароднага трыбуналу (у надзвычайных выпадках). Вінаватыя ў гэтых дзеяньнях напэўна зьведаюць і перасьлед унутры краіны, калі апазыцыя скіне дзейнага кіраўніка дзяржавы. У выніку падвышаецца верагоднасьць ціхага ці адкрытага непадпарадкаваньня лідэрам з боку іхных хаўрусьнікаў ці падначаленых. (Вядома, пэрспэктыва санкцыяў можа адахвоціць і саміх дзяржаўных лідэраў ад гэткіх захадаў.) Па-другое, жорсткі прымус ужываецца ў адказ на сур’ёзны выклік з боку апазыцыі, а значыць, такія захады могуць сьведчыць пра праколы ўлады на ранейшых этапах. Эфэктыўныя аўтакратычныя рэжымы часьцяком ліквідуюць апазыцыю, перш як яна пасьпее настолькі ўмацавацца, каб вымагаць жорсткіх дзеяньняў.

Адзін са сродкаў аслабіць апазыцыю ў корані — слабейшы прымус. Гэта менш заўважныя (але часьцяком надзвычай сыстэматычныя) захады, каб адсочваць і ўдушаць апазыцыйную дзейнасьць. Сярод іх — шырокае віжаваньне за апазыцыяй, кароткачасовыя затрыманьні, цкаваньне апазыцыі і яе спонсараў падатковымі ды іншымі кантрольнымі органамі, судовыя працэсы супраць лідэраў апазыцыі і СМІ па абвінавачваньні ў паклёпе і інш.; зьбіцьцё актывістаў апазыцыі «галаварэзамі ў цывільным», зьвязанымі з уладатрымальнікам; а таксама абмежаваньні пры працаўладкаваньні і ў іншых кар’ерных магчымасьцях для людзей, вядомых сваімі апазыцыйнымі поглядамі. Слабейшы прымус можа таксама ўключаць у сябе дробныя выбарчыя фальсыфікацыі і маніпуляваньне, калі, напрыклад, здымаюць з дыстанцыі ня надта вядомых, але пэрспэктыўных кандыдатаў на мясцовых і парлямэнцкіх выбарах. Слабейшы прымус можа скіроўвацца і на хаўрусьнікаў ці падначаленых аўтакрата. У такім разе мэта цікаваньня і пагрозаў — заахвочваць ляяльнасьць да рэжыму, паслухмянасьць і пільнасьць.

Гэтыя ды іншыя формы слабейшага прымусу паводле азначэньня, хутчэй за ўсё, не прыцягнуць істотнай увагі звонку — за выняткам краінаў з надзвычай шчыльнымі сувязямі з Захадам. Прымус часам апраўдваюць паважнымі з гледзішча міжнароднай супольнасьці прычынамі: напрыклад, барацьбой з карупцыяй ці тэрарызмам. Да таго ж часам складана прасачыць сувязь пэўных рэпрэсіўных дзеяньняў (напрыклад, зьбіцьця) з кіраўніком дзяржавы. Урэшце, асобныя інцыдэнты часьцяком не настолькі сур’ёзныя, каб прыцягнуць істотную ўвагу як у краіне, так і за мяжой.

Слабейшы прымус хоць і прыцягвае параўнальна няшмат увагі, аднак у сукупнасьці гэткія захады часьцяком надзвычай эфэктыўна стрымліваюць апазыцыйную дзейнасьць і «ў корані» душаць актыўнасьць, скіраваную супраць уладаў. У выніку адкрыта супрацьстаяць рэжыму гатовыя толькі самыя зацятыя апазыцыянэры. Іншыя ж хутка навучаюцца не выходзіць за рамкі дазволенага. Там, дзе эфэктыўна ўжываўся слабейшы прымус — у Армэніі пасьля 1998 г., у Беларусі пасьля 1997 г., Малайзіі, Расеі за Пуціным і Зымбабвэ, — уладам супрацьстаяла надзвычай ізаляваная, фрагмэнтаваная і слабая апазыцыя. Дзейснасьць слабейшага прымусу азначае, што ўладатрымальнікам ня трэба зьвяртацца да жорсткага прымусу, які хутчэй прыцягнуў бы непажаданую ўвагу. Падобнаму рэжыму рэдка даводзіцца адкрыта красьці перамогу на выбарах альбо забіваць шмат актывістаў апазыцыі.

Аспэкты здольнасьці да прымусу

Здольнасьць аўтакратаў да жорсткага і слабейшага прымусу зьвязаная з двума рознымі аспэктамі моцы дзяржаўнага апарату: ахопам і згуртаванасьцю. Па-першае, дзейснасьць слабейшага прымусу залежыць ад ахопу дзяржаўным апаратам усёй тэрыторыі краіны і ўсяго грамадзтва. Пры шырокім ахопе, як у Армэніі, Беларусі, Расеі і Ўкраіне, дзяржава мае разьвітыя службы бясьпекі, у т. л. разгалінаваную сетку выведкі, спэцслужбы і ваенізаваныя фармаваньні — іх прысутнасьць адчуваецца па ўсёй краіне. Пры вузкім ахопе, як у Грузіі, лідэры маюць у сваім распараджэньні параўнальна нешматлікія, малааплачваныя і кепска навучаныя сілы бясьпекі.

Ахоп — наўпроставы працяг de facto адвольнай улады дзяржавы над эканомікай. Можна лічыць, што кіраўнік дзяржавы мае вялікую эканамічную ўладу, калі рэсурсы сканцэнтраваныя ў руках дзяржавы і ўрад збольшага адвольна разьмяркоўвае гэтыя рэсурсы. Адвольная эканамічная ўлада дае аўтакратычнаму ўраду магутны сродак, каб забясьпечваць паслушэнства і караць апазыцыю. Калі рашэньні ўраду элемэнтарна могуць сур’ёзна паўплываць на наяўнасьць сродкаў да існаваньня, кар’еру і бізнэс-пэрспэктывы значнае часткі насельніцтва, тады апазыцыйная дзейнасьць ператвараецца ў вельмі рызыкоўную авантуру. Таму ў такіх краінах, як Беларусь, дзе дзяржава кантралюе каля 80 % эканомікі, аўтакраты маюць велізарныя магчымасьці зьнясіліць апазыцыю, перш чым тая здолее ўмацавацца.

Ахоп мае асабліва важнае значэньне для ажыцьцяўленьня слабейшага прымусу. Сыстэматычнае віжаваньне, перасьлед і запалохваньне апанэнтаў вымагаюць інфраструктуры, здольнай накіроўваць, каардынаваць і забясьпечваць дзейнасьць агентаў на ўсёй тэрыторыі краіны. Калі гэткай інфраструктуры няма альбо яна неэфэктыўная, рэжым здольны адсочваць і стрымліваць нізавую апазыцыйную дзейнасьць у найлепшым выпадку спарадычна. Тады апазыцыя часьцяком арганізоўваецца незаўважна для цэнтральнае ўлады.

Згуртаванасьць — гэта ступень падпарадкаваньня ўнутры дзяржапарату. Пры высокай згуртаванасьці лідэр можа разьлічваць, што ягоныя падначаленыя — паліцыя, войска, мясцовыя кіраўнікі, падатковыя і іншыя афіцыйныя дзяржаўныя органы — выканаюць любыя загады. І наадварот, пры слабой згуртаванасьці назіраецца адкрытае ці прыхаванае непадпарадкаваньне падначаленых. У скрайніх выпадках значныя тэрыторыі краіны знаходзяцца пад уладай практычна аўтаномных «удзельных княстваў», амаль цалкам непадкантрольных цэнтру.

Згуртаванасьць мае жыцьцёва важнае значэньне для стабільнасьці аўтакратычнага рэжыму. Каб прымус быў эфэктыўным, падначаленыя ў дзяржаўным апараце мусяць заўсёды выконваць загады начальнікаў. Пры высокай згуртаванасьці ўладатрымальнік можа быць пэўны, што нават вельмі неадназначныя альбо незаконныя загады (напрыклад, страляць у дэманстрантаў, забіць лідэраў апазыцыі альбо скрасьці перамогу на выбарах) на месцах будуць сыстэматычна выконвацца. Кіраўнікі органаў бясьпекі будуць падпарадкоўвацца загадам праводзіць рэпрэсіі, а шараговыя жаўнеры, паліцыянты і чыноўнікі будуць іх выконваць. Пры слабой згуртаванасьці лідэр ня можа быць упэўнены, што гэткім загадам будуць падпарадкоўвацца як высокапастаўленыя кіраўнікі органаў бясьпекі, так і шарагоўцы. Непадпарадкаваньне можа прымаць разнастайныя формы. У скрайніх выпадках вышэйшыя кіраўнікі органаў бясьпекі могуць адкрыта не падпарадкоўвацца загадам прэзыдэнта і нават супрацоўнічаць з апазыцыяй (ці пераходзіць на ейны бок, як, напрыклад, ва Ўкраіне ў 1994 г., калі некаторыя прызначэнцы прэзыдэнта Краўчука на ўсходзе актыўна працавалі супраць ягонага пераабраньня), а шараговыя чыноўнікі альбо жаўнеры могуць масава дэзэртаваць. Больш вытанчаныя формы непадпарадкаваньня — «крыптапалітыкі», як назваў іх Т. Х. Рыгбі, — узяць бюлетэнь, калі чакаюцца гвалтоўныя дзеяньні, абяцаць падпарадкаваньне і не выконваць абяцанага⁴, а таксама наўмысна неэфэктыўна выконваць загады⁵.

Згуртаванасьць асабліва важная ў час крызаў, калі дзейны кіраўнік дзяржавы, каб захаваць уладу, часьцяком мусіць выкарыстоўваць жорсткі прымус. Падобныя акты (напрыклад, расстрэл дэманстрацыяў) — вельмі рызыкоўныя авантуры. Яны могуць выклікаць моцную адмоўную рэакцыю і ў краіне, і за мяжой, а таму часьцяком абвастраюць крызу рэжыму і могуць нават спрыяць яго падзеньню. Афіцыйныя асобы дзяржавы, ад якіх залежыць, ці аддаваць і выконваць загады аб рэпрэсіях, сур’ёзна рызыкуюць, бо калі тыя не дадуць жаданага выніку і рэжым падзе, ім будзе пагражаць пакараньне. Таму жорсткі прымус нясе ў сабе асаблівую пагрозу для каманднай вэртыкалі, а гэта павялічвае верагоднасьць унутранага непадпарадкаваньня. Разлад каманднае структуры прымусу зьнізіў здольнасьць уладатрымальнікаў да жорсткага прымусу ў Расеі ў 1993 г., Грузіі ў 2003 г. і Ўкраіне ў 2004 г. Толькі там, дзе дзяржаўны апарат вызначаецца моцнай згуртаванасьцю (прыкладам, у Армэніі), уладатрымальнік можа ўпэўнена аддаваць загады аб буйнамаштабных рэпрэсіях альбо гвалце.

Слабая згуртаванасьць можа выяўляцца ў своеасаблівай двухроўневай гульні паміж аўтакратам зьверху і агентамі прымусу зьнізу. Аўтакрат можа імкнуцца выкарыстаць жорсткі прымус, каб застацца пры ўладзе. Разам з тым пасьля «халоднае вайны» гэткія лідэры часьцяком спрабуюць пазьбегнуць адказнасьці за гвалтоўныя дзеяньні, баючыся міжнародных санкцыяў. Таму аўтакраты часьцяком вымушаныя аддаваць вусныя каманды, а не пісьмовыя загады, бо адсутнасьць дакумэнтальных пацьверджаньняў можа дазволіць лідэрам сысьці ад адказнасьці. Як казаў аднаму з сваіх падначаленых расейскі прэм’ер-міністар Віктар Чарнамырдзін: «Калі будзе нешта сапраўды важнае, я вам скажу, каб не пісаць». Гэтаксама блізкія дарадцы Барыса Ельцына зазначалі, што словы, сказаныя сам-насам, замянялі напісанае на паперы.

Аднак пры слабой згуртаванасьці жаданьне «вярхоў» унікнуць адкрытае адказнасьці ў вярхох стварае праблемы для нізоў: іхныя начальнікі могуць зрабіць іх крайнімі. Баючыся пакараньня за рашэньні, прынятыя ў вярхох, агенты прымусу часам адмаўляюцца ажыцьцяўляць жорсткія рэпрэсіі, калі аўтакраты не бяруць на сябе адназначную адказнасьць за такія захады. Так, падчас канфлікту паміж Барысам Ельцыным і расейскім Вярхоўным Саветам у 1993 г. міністар абароны Павал Грачоў упарта не аддаваў распараджэньня аб разгоне парлямэнту, пакуль не атрымаў пісьмовага загаду прэзыдэнта. Урэшце Ельцын яго выдаў, аднак гэта ў наш час хутчэй вынятак з правіла. Большасьць лідэраў у падобнай сытуацыі пазьбягае адкрытай адказнасьці за гэткія рызыкоўныя дзеяньні. Тады агенты прымусу выяўляюць адкрытае ці прыхаванае непадпарадкаваньне, і жорсткі прымус не праходзіць. (Магчыма, гатовасьць Ельцына ўзяць на сябе адказнасьць за разгон Вярхоўнага Савету зьвязаная з тым, што буйныя заходнія дзяржавы — і перадусім канцлер Нямеччыны Гельмут Коль — выразна падтрымалі рашэньне Ельцына.)

Згуртаванасьць дзяржапарату залежыць ад некалькіх чыньнікаў. Першы — гэта фінансавы дабрабыт. Калі чыноўнікам ня плацяць заробку, зьмяншаецца верагоднасьць, што яны будуць выконваць загады, асабліва зьвязаныя з сур’ёзнай рызыкай (прыкладам, аб правядзеньні рэпрэсіяў ці крадзяжы галасоў). Таму ў большасьці краінаў Афрыкі і былога СССР па заканчэньні «халоднае вайны» глыбокія фінансавыя крызы сур’ёзна аслабілі дысцыпліну сярод дзяржапарату⁶. У скрайніх выпадках, як у Сэрбіі пры канцы 90-х гг. і ў Грузіі, непадпарадкаваньне слаба фінансаваных альбо неаплачваных органаў бясьпекі пазбаўляла ўладатрымальнікаў магчымасьці задушыць апазыцыйныя акцыі пратэсту. У Грузіі, паводле словаў міністра ўнутраных спраў, паліцыянты ў 2003 г. падчас палітычнае крызы не зьбіраліся чыніць рэпрэсіі, бо яны «на той момант ужо тры месяцы не атрымлівалі заробкаў. Дык нашто ім было падпарадкоўвацца Шэварднадзэ?»

Разам з тым матэрыяльныя рэсурсы ня ёсьць ані нечым неабходным, ані дастатковым, каб забясьпечыць згуртаванасьць. У Армэніі дзяржапарат ня страціў згуртаванасьці, нягледзячы на сур’ёзныя фінансавыя праблемы. Сапраўды, уладатрымальнікі, якія абапіраюцца толькі на матэрыяльнае заахвочваньне, часьцяком найбольш рызыкуюць сутыкнуцца зь непадпарадкаваньнем падчас крызы. Такім чынам, хоць нейкі мінімальны ўзровень фінансавага дабрабыту можа мець істотнае значэньне, найвышэйшую згуртаванасьць мы зазвычай назіраем там, дзе матэрыяльныя выплаты дапоўненыя «яшчэ нечым». Для ажыцьцяўленьня жорсткага прымусу галоўную ролю адыгрываюць нематэрыяльныя сувязі, бо яны часьцяком надаюць падначаленым упэўненасьць, што кіраўніцтва пра іх паклапоціцца, а ня зробіць крайнімі, калі справы пойдуць ня так, як трэба. Моцныя сувязі паміж лідэрам і чынавенствам рэпрэсіўнага апарату даюць магчымасьць абысьціся і без адкрытага пісьмовага загаду, якога патрабаваў Грачоў ад Ельцына. У выніку расьце верагоднасьць, што рэпрэсіўныя дзеяньні будуць мець посьпех.

Існуюць прынамсі чатыры тыпы нематэрыяльных сувязяў, якія спрыяюць большай згуртаванасьці. Першы — асабістыя ці напаўсямейныя сувязі. Як паказалі дасьледаваньні па султанісцкіх і новых спадчынных рэжымах, калі на чале войска, паліцыі, выведкі ды іншых дзяржаўных органаў стаяць сямейнікі ды старыя сябры, гэта часьцяком павышае давер унутры ўладных структураў і зьмяншае верагоднасьць дэзэртэрства эліты. Другая аснова для згуртаванасьці — адзіная этнічная прыналежнасьць. Па-трэцяе, згуртаванасьць узмацняецца, калі дзяржаўныя эліты зьяднаныя супольнай (зазвычай нацыяналістычнай ці рэвалюцыйнай) ідэалёгіяй, як у Малдове і Сэрбіі.

Нарэшце, згуртаванасьць элітаў можа грунтавацца на повязях салідарнасьці, створаных у супольнай узброенай барацьбе, у т. л. у час вайны, рэвалюцыі ці вызвольнага руху. Адносна нядаўняя вайна, рэвалюцыйная ці квазірэвалюцыйная барацьба супраць магутнага праціўніка спрыяе стабільнасьці аўтакратыі, ствараючы як магутны прымусовы апарат, гэтак і згуртаваную, упэўненую ў сваіх сілах эліту, надзеленую «воляй» да выкарыстаньня сілы. У адпаведнасьці з гэтымі ідэямі Марк Томпсан і Эндру Натан даводзяць, што наяўнасьць у Кампартыі Кітаю першага рэвалюцыйнага пакаленьня мела ключавое значэньне, калі прымалася рашэньне аб разгоне дэманстрацыі ў 1989 г. Восем старэйшынаў, сярод якіх вялі рэй дзеячы рэвалюцыйнага пэрыяду, выявіліся вельмі згуртаванай і ўпэўненай у сабе «найвышэйшай інстанцыяй». Яны надалі ўладзе неабходную згуртаванасьць і ўпэўненасьць у сабе, каб ісьці на кароткатэрміновую рызыку дзеля выжываньня рэжыму. І наадварот, як сьцьвярджае Томпсан⁷, у Савецкім Саюзе і краінах Усходняй Эўропы здольнасьць уладаў да ўжываньня сілы ў 1989 г. падрывалася адсутнасьцю «рэвалюцыйнага пакаленьня». У выніку лідэрам часьцяком неставала ўпэўненасьці ў сабе і «волі» рызыкаваць дзеля выжываньня рэжыму.

Розьніца паміж ахопам і згуртаванасьцю дазваляе зразумець, чаму Кучмаў рэжым, што меў добра разгалінаваны апарат прымусу, тым ня менш сутыкнуўся з масавым дэзэртэрствам, калі ўзьнікла неабходнасьць у жорсткім прымусе. Добрае фінансаваньне само па сабе недастатковае, каб стварыць узровень згуртаванасьці, неабходны для выжываньня аўтакратычнага рэжыму падчас крызы. Гэтаксама дадзены падыход выяўляе галоўнае «слабое месца» лукашэнкаўскай улады ў Беларусі. Калі Лукашэнка надзвычай пасьпяхова здолеў не дапусьціць зьяўленьня магутнай апазыцыі праз слабейшы прымус, гэта яшчэ аўтаматычна не азначае, што ён зможа эфэктыўна задзейнічаць жорсткі прымус, калі раптам апазыцыя дасьць рады арганізаваць буйныя і працяглыя дэманстрацыі пратэсту. У такім кантэксьце — і ў гэтым палягае кардынальнае адрозьненьне ад Армэніі — можна чакаць падзеньня рэжыму Лукашэнкі як картачнага дамка.

Каб лепш зразумець, як розная здольнасьць дзяржавы да прымусу ўплывае на супрацьдзеяньне аўтакратаў апазыцыі, разгледзім тры розныя камбінацыі патэнцыялу прымусу (гл. табліцу 1) — нізкі ахоп і нізкая згуртаванасьць (Грузія); высокі ахоп і высокая згуртаванасьць (Армэнія); высокі ахоп і сярэдняя згуртаванасьць (Беларусь і Ўкраіна). (Чацьвертае спалучэньне прадугледжвае нізкую ступень ахопу і высокую ступень згуртаванасьці і можа апісваць тэрарыстычныя групы. Але яны не разглядаюцца ў гэтым артыкуле.) Лёс аўтакратычных рэжымаў у некаторай ступені тлумачыцца іх рознай здольнасьцю да прымусу.

Табліца 1. Здольнасьць да прымусу і стабільнасьць аўтакратыі

	Колькасьць пера­ходаў улады	Ахоп грамадзтва прымусовым апаратам	Згуртаванасьць унутры дзяржапарату
Армэнія (1992—2005 гг.)	0	Сярэдні — высокі	Высокая
Беларусь (1992—2005 гг.)	1	Высокі	Нізкая > сярэдняя
Грузія (1992—2005 гг.)	2	Нізкі	Нізкая
Украіна (1992—2005 гг.)	2	Сярэдні — высокі	Нізкая > сярэдняя
Заўвага: ахоп адлюстроўвае разгалінаванасьць і прафэсіяналізм апарату бясьпекі, а таксама памеры прыватызацыі; згуртаванасьць адлюстроўвае параўнальную частату непадпарадкаваньня да моманту крызы рэжыму з боку апарату органаў бясьпекі ды іншых дзяржаўных чыноўнікаў; а таксама прысутнасьць ці адсутнасьць неграшовых асноваў для згуртаванасьці.

Слабая дзяржава ў Грузіі

Грузія ўяўляе зь сябе прыклад нізкага ахопу і нізкае згуртаванасьці. Абапіраючыся на слабыя і недастаткова фінансаваныя вайсковыя і паліцэйскія сілы, грузінская дзяржава прайграла дзьве вайны з сэпаратысцкімі рэгіёнамі і не магла кантраляваць значныя часткі тэрыторыі. У выніку аўтакратам было вельмі цяжка разьлічваць на прымус, змагаючыся нават з досыць нешматлікай апазыцыяй. Так, у 1991—1992 гг. першага прэзыдэнта Зьвіяда Гамсахурдзія зрынулі некалькі бандаў слаба навучаных баевікоў. Пазьней, у 2003 г., рэжым Эдуарда Шэварднадзэ ня вытрымаў параўнальна невялікіх акцыяў пратэсту, калі органы бясьпекі выракліся ягонага рэжыму.

Слабая дзяржава і правал аўтакратыі за Гамсахурдзія

Надзвычайная варожасьць паміж будаўнікамі расейскай і грузінскай дзяржаў прымусіла Грузію па сутнасьці ствараць свае дзяржаўныя органы прымусу з нуля. Антыасэтынская кампанія першага прэзыдэнта Грузіі прывяла да таго, што намаганьні Грузіі будаваць сваю дзяржаву сутыкнуліся з моцным супрацівам з боку магутных сілаў у Маскве. «Грузінская «армія» … [складалася з] кланавых ваенізаваных фармаваньняў, перш чым прафэсійныя афіцэры арганізавалі адзінае войска»⁸. Шэраг значных сілаў (напрыклад, «Мхедрыёні» Джабы Іясэліяні) ніколі нават намінальна не падпарадкоўваліся Гамсахурдзія. Таму «ўрадавыя сілы былі проста яшчэ адным збройным фармаваньнем, дзе ўсё вырашала добрая воля прыхільнікаў самога Гамсахурдзія»⁹.

Гэтая сытуацыя моцна замінала Гамсахурдзія ўвесьці ў 1991 г. аўтакратычнае кіраваньне. Пасьля правалу савецкага путчу 1991 г. новаўзьніклая апазыцыя Гамсахурдзія арганізавала дэманстрацыі ў Тбілісі. Горад стаў полем бітвы паміж вайсковымі аддзеламі прыхільнікаў і праціўнікаў Гамсахурдзія. Пры канцы 1991 г. Гамсахурдзія паспрабаваў увесьці вайсковае становішча. Аднак зрабіць гэта аказалася амаль немагчыма, і 21 сьнежня сілы былых прыхільнікаў Гамсахурдзія ўвайшлі ў сталіцу. Яны вызвалілі Іясэліяні, які зь лютага знаходзіўся ў турме, і добраахвотнікі «Мхедрыёні» ўзялі Тбілісі. Урэшце 6 студзеня 1992 г. Гамсахурдзія і ягоныя прыхільнікі, выбітыя з бункеру пад будынкам парлямэнту, уцяклі ў Армэнію. Ня маючы добра падрыхтаваных ляяльных вайсковых і паліцэйскіх сілаў, Гамсахурдзія быў зрынуты дэзарганізаванымі ўзброенымі фармаваньнямі ўсяго праз год пасьля прыходу да ўлады.

Слабая дзяржава і слабая аўтакратыя Шэварднадзэ

Эдуард Шэварднадзэ намінальна ўзначаліў краіну ў 1992 г. і заставаўся пры ўладзе, пакуль яго ня вымусілі сысьці з пасады ў 2003 г., пры канцы другога прэзыдэнцкага тэрміну. Хоць Шэварднадзэ дасягнуў куды большага посьпеху ва ўсталяваньні стабільнага рэжыму, чым Гамсахурдзія, аднак ён таксама меў цяжкасьці з ужываньнем жорсткага і слабейшага прымусу дзеля захаваньня ўлады. Таму ягоны рэжым ня вытрымаў параўнальна нешматлікіх акцыяў пратэсту пры канцы 2003 г.

Шэварднадзэ паступова здолеў засяродзіць у сваіх руках кантроль над рознымі незалежнымі фармаваньнямі і аб’яднаць найбольш сур’ёзныя ваенізаваныя сілы ў грузінскае войска — у гэтым кардынальная розьніца між ім і Гамсахурдзія. Да 1995 г. Грузія перастала быць «хаосакратыяй». Тым ня менш, паводле амаль усіх іншых крытэраў грузінская дзяржава заставалася надзвычай слабой. На працягу 1990-х гг. Грузія зьведала неаднаразовыя спробы перавароту і замахі на жыцьцё Шэварднадзэ. Урад ня мог пераадолець велізарнага бюджэтнага дэфіцыту і часьцяком ня сплачваў заробак паліцыянтам у тэрмін. Да таго ж, нягледзячы на малыя памеры краіны, цэнтральная ўлада ў Грузіі мела сур’ёзныя праблемы з кантролем над рэгіёнамі. «Карычневыя раёны» — тэрыторыі, непадкантрольныя цэнтру, — уключалі ў сябе Панкіскую цясьніну ды Аджарыю і ў меншай ступені Кадорскую цясьніну ды Мінгрэлію¹⁰.

Нават пры такой слабой дзяржаве Шэварднадзэ здолеў працяглы час утрымацца ва ўладзе. Ён дасягнуў гэтага, стварыўшы адносна згуртаваную кіроўную партыю — Зьвяз грамадзянаў Грузіі (ЗГГ), якая ў большай ці меншай ступені з 1995 г. кантралявала парлямэнт. Наяўнасьць партыі ў спалучэньні з разьяднанасьцю і слабасьцю апазыцыі дазволіла Шэварднадзэ застацца пры ўладзе да пачатку 2000-х гг. Аднак у 2001—2002 гг. у ЗГГ адбыўся раскол. У 2003 г. былыя хаўрусьнікі — Міхаіл Саакашвілі, Ніно Бурджанадзэ і Зураб Жванія — кінулі выклік сілам, што падтрымлівалі Шэварднадзэ, на парлямэнцкіх выбарах. Маштабныя фальсыфікацыі вынікаў галасаваньня прывялі да таго, што апазыцыя на чале з Саакашвілі заклікала да правядзеньня масавых антыўрадавых дэманстрацыяў.

Іх посьпех прымушае большасьць дасьледнікаў засяродзіцца на ролі «народнае сілы» — і гэты падыход актыўна падтрымліваецца новым рэжымам. Аднак большасьць назіральнікаў на месцы пагаджаюцца, што дэманстрацыі былі «малыя», «нешматлікія». Самы буйны выступ адбыўся 22 лістапада: тады людзі штурмам узялі парлямэнт і прымусілі Шэварднадзэ ўцячы, а потым сысьці ў адстаўку. Паводле большасьці ацэнак, колькасьць удзельнікаў акцыі пратэсту ў той дзень складала «дзясяткі тысячаў»¹¹. Сам Саакашвілі падае лічбу ў 60 000 чалавек (Karumidze and Wertsch, 2005. P. 25), але ёсьць прынамсі адна ацэнка ў сто тысячаў¹².

Якія б лічбы мы ні прымалі, здаецца, што здача парлямэнту і падзеньне рэжыму куды больш абумоўленыя слабасьцю прымусовага апарату, чым маштабамі дэманстрацыяў. Так, Давід Зурабішвілі сьцьвярджае, што апазыцыя змагла захапіць парлямэнт 22 лістапада дзякуючы слабасьці органаў бясьпекі. «Праз тыпова грузінскую нядбайнасьць ніхто не пільнаваў бакавых падыходаў да парлямэнту. Там была толькі паліцыя, але яна не магла спыніць дэманстрантаў. Яна адступілася і прапусьціла людзей». Нежаданьне паліцыі ўмешвацца прынамсі часткова тлумачылася тым, што, паводле словаў кіраўніка Міністэрства ўнутраных спраў, «ім на той час ужо тры месяцы як не плацілі заробку. Дык нашто ім было падпарадкоўвацца Шэварднадзэ?» Уцёкшы з парлямэнту, Шэварднадзэ паспрабаваў увесьці вайсковае становішча — але ў яго нічога не атрымалася. Назаўтра вышэйшыя вайсковыя і паліцэйскія кіраўнікі кінулі Шэварднадзэ, і той мусіў сысьці ў адстаўку. Такім чынам, «рэвалюцыя ружаў» настолькі ж (калі ня больш) абумоўленая слабасьцю дзяржаўнага рэпрэсіўнага апарату, як і мабілізацыяй масаў. Лінкальн Мітчэл даводзіць: «Не было дастаткова моцнага інстытуту, каб абараніць [Шэварднадзэ], калі той сутыкнуўся з даволі нешматлікімі дэманстрацыямі, але зь вельмі рашучымі апазыцыйнымі лідэрамі… Ён зразумеў, што больш не кантралюе войска і сілы бясьпекі. Праліцьця крыві ўдалося пазьбегнуць у асноўным дзякуючы таму, што прэзыдэнт у палітычным пляне быў занадта слабы, каб аддаць адпаведны загад»¹³. Параўноўваючы падзеньне аўтакратыі ў Грузіі з адноснай стабільнасьцю аўтакратыі ў Армэніі, Рычард Грыгарасян даводзіць:

Ключавое адрозьненьне палягае ў моцы дзяржавы, бо на пераходзе ўлады ў Грузіі адбіўся кумулятыўны эфэкт падзеньня дзяржаўнай моцы і пераразьмеркаваньня ўлады ад цэнтральнага ўраду ў Тбілісі да ўсё больш амбітных і ўпартых рэгіёнаў, што стварала вакуўм улады¹⁴.

Моцная дзяржава ў Армэніі

У суседняй Армэніі рэжым выявіўся куды больш стабільным, чым у Грузіі. Хоць краіна перажыла некалькі хваляў буйных выступленьняў апазыцыі, а таксама разбуральную эканамічную блякаду з боку Турцыі і Азэрбайджану, ніводзін з уладатрымальнікаў ня быў адхілены ад улады апанэнтамі. Прэзыдэнт Лявон Тэр-Петрасян сышоў з пасады на пачатку 1998 г. Аднак гэта выпадак унутранай перадачы ўлады, бо яе пераняў Робэрт Качаран, прэм’ер-міністар Тэр-Петрасяна. Важная крыніца стабільнасьці рэжыму — магутны апарат прымусу, створаны ў канцы 1980-х — пачатку 1990-х гг. у выніку канфлікту з Азэрбайджанам.

Армэнія, як і Грузія, перажывае ў 1989—1990 гг. сур’ёзны заняпад цэнтралізаванай сыстэмы дзяржаўнага кантролю. Вайна ў Нагорна-Карабаcкай вобласьці суправаджалася зьяўленьнем ваенізаваных фармаваньняў, непадкантрольных ніводнаму кіраўніку дзяржавы. Аднак, адрозна ад сваіх грузінскіх калегаў, прэзыдэнт Лявон Тэр-Петрасян здолеў падпарадкаваць сабе гэтыя сілы пасьля таго, як адна з груповак атакавала ерэванскую штаб-кватэру кіроўнай партыі — Армянскага нацыянальнага руху (АНР) пры канцы жніўня 1990 г. Далей улада змагла выбудаваць апарат прымусу з высокім узроўнем як згуртаванасьці, так і ахопу. Абапіраючыся на моцнае пачуцьцё нацыянальнага самаўсьведамленьня, войска пры параўнальна добрым фінансаваньні — прынамсі 8—9 % ВУП —надзвычай удала праводзіла мабілізацыю і, як мяркуецца, мае высокі маральны ўзровень. Урэшце, адрозна ад Грузіі, цэнтральны ўрад у Армэніі захаваў цьвёрды кантроль над рэгіянальнымі органамі ўлады. Пасьпяховае дзяржаўнае будаўніцтва ў гэтай краіне часткова тлумачыцца тым, што, у супрацьлегласьць Грузіі, урад Армэніі змог захаваць добрыя стасункі з Расеяй, і тая шмат дапамагла рэспубліцы. У выніку Армэнія перамагла ў вайне за Нагорны Карабаг і захапіла ў 1992—1994 гг. 20 % азэрбайджанскае тэрыторыі.

Вайна паспрыяла стварэньню згуртаванага, магутнага і спрактыкаванага апарату прымусу, які стаўся асноўным інструмэнтам абароны рэжыму ад надзвычай мабілізаванай апазыцыі — адной з наймацнейшых ва ўсім былым Савецкім Саюзе — нават у абсалютных лічбах. Цягам 1990-х гг. апанэнты рэжыму ў Армэніі рэгулярна выводзілі на вуліцы па 50 000—100 000 дэманстрантаў — надзвычай высокі паказьнік для краіны з параўнальна нешматлікім насельніцтвам у 3 млн чалавек. У лютым 1993 г. у дэманстрацыях з патрабаваньнямі адстаўкі Тэр-Петрасяна ўдзельнічала 100 000 чалавек. 50-тысячныя дэманстрацыі адбыліся таксама ў ліпені 1994 г. і чэрвені 1995 г. Напярэдадні прэзыдэнцкіх выбараў 1996 г. апазыцыя аб’ядналася вакол былога міністра абароны Вазгена Манукяна. Сярод апазыцыі партыя Дашнакцуцюн мела разгалінаваную сетку арганізацыяў ва ўсёй краіне. Большасьць назіральнікаў сыходзіцца ў тым, што Манукян выходзіў у другі тур. Аднак улады абвясьцілі, што перамог прэзыдэнт Тэр-Петрасян. У адказ Манукян ачоліў 150—200-тысячную дэманстрацыю, якая сабралася насупраць Цэнтральнага выбарчага камітэту і атакавала парлямэнт.

У супрацьлегласьць грузінскім уладам урад Армэніі здолеў эфэктыўна скарыстацца жорсткім і слабейшым прымусам, каб пераадолець гэты сур’ёзны выклік уладзе Тэр-Петрасяна. На працягу ўсяе крызы войска заставалася адназначна ляяльным прэзыдэнту. Міністар абароны ясна выказаўся на гэты конт: «Нават калі апазыцыя атрымала б 100 % галасоў, ні войска, ні служба нацыянальнай бясьпекі, ні МУС не прызналі б гэткіх палітычных лідэраў»¹⁵. Пры актыўным удзеле самога міністра абароны войска за наступныя два дні здолела хутка абясшкодзіць апазыцыю, заблякаваўшы доступ у сталіцу, арыштаваўшы больш за 250 апазыцыянэраў ва ўсёй Армэніі і закрыўшы ўсе штаб-кватэры апазыцыйнай партыі. Ключавым інструмэнтам рэпрэсіяў быў «Еркьрэпаг» — зьвяз вэтэранаў карабаскае вайны: ён дапамагаў зьбіваць і запалохваць апазыцыйных актывістаў падчас акцыяў пратэсту.

Гэтак жа эфэктыўна дзейнічалі вайсковыя ды паліцэйскія сілы і пры ўдушэньні пратэстаў 2003—2004 гг. Як і ў Грузіі, тыя распачаліся пасьля фальсыфікацыі вынікаў выбараў на пачатку 2003 г. Тады на дэманстрацыі супраць улады Качарана выйшлі ад 25 000 да 100 000 чалавек. У красавіку 2004 г. апазыцыя, спрабуючы паўтарыць посьпех грузінскае «Рэвалюцыі ружаў», зноў арганізавала маштабныя выступленьні, у якіх удзельнічала каля 10—25 тыс. чалавек. Аднак апазыцыя ў Армэніі — адрозна ад Грузіі — сутыкнулася з куды больш эфэктыўным рэпрэсіўным апаратам. У адказ на дэманстрацыі войска правяло ва ўсёй краіне буйнамаштабную і эфэктыўную акцыю па арышце сотняў актывістаў. «Амаль кожны, хто супрацьстаяў рэжыму, быў пад наглядам паліцыі»¹⁶. Да таго ж улады — адрозна ад ураду Кучмы ў 2004 г. — здолелі заблякаваць доступ у сталіцу падчас дэманстрацыяў. Цягам усяго постсавецкага пэрыяду рэжым у Армэніі папярэджваў акцыі пратэсту праз прэвэнтыўныя арышты лідэраў. Такім чынам, важнай крыніцай стабільнасьці рэжыму быў апарат прымусу, які вызначаўся высокай ступеньню ахопу і згуртаванасьці.

Грузія і Армэнія — дзьве скрайнасьці з гледзішча здольнасьці да ажыцьцяўленьня прымусу. Большасьць жа постсавецкіх рэспублік займае прамежкавае становішча. З увагі на багаты досьвед Савецкага Саюзу па частцы буйнамаштабнага цікаваньня, амаль для ўсіх постсавецкіх краінаў характэрная высокая ступень ахопу. Аднак вельмі нямногія рэжымы маюць такога кшталту згуртаваны апарат прымусу, як Армэнія. Так, урады ў Беларусі і Ўкраіне (а таксама Расеі) маюць разгалінаваныя сілавыя структуры, якія ахопліваюць усе асноўныя населеныя пункты і пратачыліся ў многія грамадзкія і прыватныя інстытуцыі (хоць на буйнамаштабную прыватызацыю не пайшла адная толькі Беларусь, што дазволіла Лукашэнку захаваць асабліва шырокі кантроль над эканомікай). Разам з тым аўтакраты ў гэтых краінах не скарысталіся з магутных чыньнікаў згуртаваньня, заснаваных на пасьпяховых ваенных дзеяньнях альбо этнічных, кланавых ці іншых сувязях. У выніку варта чакаць, што гэтыя ўрады будуць адносна эфэктыўна папярэджваць зьяўленьне патэнцыйнае апазыцыі, але выявяць надзвычайную слабасьць перад любой сур’ёзнай акцыяй пратэсту, што вымагае жорсткага прымусу.

Межы апартунізму ва Ўкраіне за Кучмам

Ва Ўкраіне за Кучмам існаваў надзвычай разгалінаваны, добра фінансаваны і навучаны сілавы апарат. Аднак, адрозна ад Армэніі, яму бракавала «яшчэ нечага» — іншага ад грашовай падтрымкі чыньніка згуртаваньня эліты. Пры адсутнасьці якой-кольвечы сур’ёзнай ідэалёгіі, ранейшага досьведу баявых дзеяньняў, моцных этнічных, сваяцкіх ды іншых сувязяў аўтакратычная дзяржава аказалася параўнальна няўстойлівай да дэзэртэрства элітаў і прыхаваных формаў непадпарадкаваньня. Таму хоць дзяржаўны прымусовы апарат і ня зьнік у нікуды, як у Грузіі пры канцы 2003 г., але рэагаваў на сур’ёзную пагрозу з боку апазыцыі ў 2004 г. занадта непасьлядоўна і неэфэктыўна.

Аўтакратычная дзяржава Кучмы: высокая ступень ахопу, сярэдняя згуртаванасьць

Хоць буйнамаштабная прыватызацыя пры канцы 1990-х гг. і абмежавала ўладу дзяржавы над эканомікай, аднак украінская дзяржава за Кучмам захоўвала адносна высокую ступень ахопу. У той час украінскі ўрад «падвысіў колькасьць і памеры невайсковых [паліцэйскіх і г. д.] сілаў настолькі, што яны пераўзыходзілі ўзброеныя сілы»¹⁷. Дзяржаўныя сілавыя органы ўлучалі ў сябе цэлы шэраг адмыслова падрыхтаваных аддзелаў па барацьбе з тэрарызмам, крымінальнымі групоўкамі, а таксама масавымі беспарадкамі. Да таго ж стужкі, абнародаваныя былым целаахоўнікам Міколам Мельнічэнкам пры канцы 2000 г., дазваляюць казаць пра існаваньне велізарнае сеткі назіраньня, якая распаўсюджвалася на мясцовых чыноўнікаў, апазыцыйных лідэраў і дырэктараў прадпрыемстваў ва ўсёй краіне.

За час свайго кіраваньня Кучма задзейнічаў аграмадныя дзяржаўныя сілы, каб арганізоўваць падтрымку сваёй улады, дэмаралізоўваць апазыцыю, а таксама заахвочваць выбарчыя фальсыфікацыі. Падатковыя органы, паліцыя і іншыя дзяржаўныя службы выкарыстоўваліся, каб мэтанакіравана ўжываць закон супраць прадпрымальнікаў, што падтрымлівалі апазыцыю. Настаўнікі і лекары дапамагалі забясьпечваць падтрымку рэжыму, а шпіталі і турмы ператварыліся ў месцы масавых выбарчых фальсыфікацыяў, старанна арганізаваных ды прадуманых. Як відаць з запісаў размоваў афіцыйных прадстаўнікоў Януковіча на прэзыдэнцкіх выбарах 2004 г., тыя плянавалі перамагчы зь перавагай больш за 3 % галасоў. На мясцовым узроўні выпускаліся дакладныя інструкцыі, як і дзе красьці галасы, каб дасягнуць гэтае мэты. У іншых выпадках выдаваліся паралельныя дырэктывы, што мелі на мэце заахвоціць запалохваньне выбарцаў.

Гэтая аўтакратычная сыстэма выключна добра фінансавалася. Так, напрыклад, у 2004 г. адзін дзяржаўны чыноўнік паведаміў, што на кожны выбарчы ўчастак было вылучана па 5000 даляраў, каб заахвоціць удзел у выбарчых фальсыфікацыях. Іншыя крыніцы называюць яшчэ большыя лічбы (Почта Запоріжжя. 2004. 14 сьнежня; Українська правда. 2004. 16 лістапада). Калі дапусьціць, што палова з 33 000 выбарчых участкаў краіны атрымала гэтыя сродкі, дык ураду давялося выдаткаваць 80 млн даляраў толькі на подкуп участковых выбарчых камісіяў. І гэта толькі адзін з мноства артыкулаў выдаткаў у «кампаніі».

Разам з тым дзяржаўны апарат за Кучмам ня меў шчыльна згуртаваных структураў, якія спрыялі б згуртаваньню падчас крызаў. Хоць заўважных выпадкаў адкрытага бунту дзяржаўных чыноўнікаў перад выбарамі 2004 г. не назіралася, аднак і тое «яшчэ нешта», што трымае дзяржаўны апарат разам, амаль адсутнічала. Рэжым Кучмы не абапіраўся ні на якую рэальную ідэалёгію. Яго чыноўнікі ня мелі якіх-кольвечы моцных этнічных, сваяцкіх ці іншых сувязяў, каб «выстаяць» падчас крызы. Урэшце, у дзяржавы не было досьведу перамогі над магутным ворагам ці выйгранае вайны. У выніку вельмі нямногія прадстаўнікі дзяржапарату былі гатовыя да буйнамаштабных, крывавых рэпрэсіяў.

Часткова з гэтае прычыны аўтакратычная ўлада раскалолася і ўрэшце была зрынутая. Першы пракол здарыўся ў дзень галасаваньня. У многіх раёнах краіны спробы фальсыфікацыяў не прайшлі. Гэта прымусіла ўладу перабраць меру ў сапраўды падкантрольных раёнах, так што фальсыфікацыі зрабіліся відавочнымі і неаспрэчнымі. Слабасьць улады найбольш яскрава выявілася ў Заходняй Украіне. Там паліцыя актыўна супрацоўнічала з апазыцыяй пасьля пачатку акцыяў пратэсту. Аналіз дадзеных, зроблены Мягковым ды іншымі¹⁸, дазваляе зрабіць выснову пра нязначныя выбарчыя махінацыі ў Заходняй Украіне на карысьць Юшчанкі.

У іншых раёнах краіны, у тым ліку ў Запарожжы і Харкаве, дзе Юшчанка не карыстаўся такой высокай падтрымкай, кантроль аўтакратычнай улады таксама часткова даў збой. Пры адсутнасьці іншых чыньнікаў згуртаванасьці грашовага заахвочваньня часьцяком недастаткова, каб схіліць чыноўнікаў да супрацы. Так, адна ўдзельніца выбарчай камісіі з Запарожжа напісала, што многія яе каляжанкі вельмі баяліся чыніць фальсыфікацыі, бо «нават за грошы… хто захоча сядзець у турме, каб даць некаторым кандыдатам магчымасьць перамагчы» (Почта Запоріжжя. 2004. 14 сьнежня).

Службы бясьпекі таксама аказаліся ненадзейнымі хаўрусьнікамі рэжыму падчас крызы. У адрозьненьне ад Армэніі, сілавыя структуры не аб’ядноўваў супольны баявы досьвед, які падтрымліваў бы моцны маральны дух. Таму, як адзначыў Тарас Кузё¹⁹, у дні пасьля сфальсыфікаванага другога туру паліцыя, войска і выведныя службы ў масавым парадку пачалі адкрыта рваць з рэжымам. На раньніх стадыях крызы многія кіраўнікі гэтых структураў непрыхавана выказвалі сваё адмоўнае стаўленьне да гвалтоўных захадаў ураду. Празь некалькі дзён пасьля пачатку дэманстрацыяў выведныя службы перадалі апазыцыі запісы перахопленых размоваў штабу Януковіча, якія сьведчылі пра беспасярэднюю датычнасьць кандыдата да фальсыфікацыяў. Некаторыя супрацоўнікі органаў бясьпекі адкрыта ставілі пад пытаньне законнасьць ураду Кучмы. Урэшце спэцслужбы Ўкраіны 28 лістапада, відавочна, не выказаліся супраць разгону дэманстрантаў. Аднак на той момант ужо былі падставы задумвацца, ці выканаюць сілы бясьпекі загад разагнаць удзельнікаў акцыі пратэсту, альбо гэткія дзеяньні выклічуць грамадзянскую вайну.

Ахоп і стабільнасьць рэжыму ў Беларусі

Беларусь — гэта прыклад усё мацнейшай, але яшчэ досыць сярэдняй згуртаванасьці і выключна высокае ступені ахопу. На пачатку 1990-х гг., за прэм’ерам Вячаславам Кебічам, ціхі бунт некаторых падразьдзяленьняў КДБ наўпрост паспрыяў паразе Кебіча і прыходу да ўлады Аляксандра Лукашэнкі. За Лукашэнкам узмацніўся цэнтралізаваны дзяржаўны кантроль. Адначасова ў дзяржаве захаваўся выключна высокі ўзровень ахопу, у т. л. збольшага нязьменныя з савецкага часу службы бясьпекі. Да таго ж рашэньне Лукашэнкі не праводзіць прыватызацыю эканомікі дало ўладзе велізарныя магчымасьці для нэўтралізацыі апазыцыі. У выніку Лукашэнка здолеў лепш за ўсіх іншых лідэраў папярэдзіць зьяўленьне апазыцыі. Тым ня менш, хоць кантроль цэнтру за Лукашэнкам значна мацнейшы, чым за Кебічам, беларускай аўтакратычнай дзяржаве — як і ўкраінскай — верагодна, бракуе іншых чыньнікаў згуртаванасьці.

Беларусь за Кебічам

На пачатку 1990-х гг. у Беларусі назіралася некаторая палітычная канкурэнцыя і палітычная нестабільнасьць — яе кульмінацыяй сталася зьмена ўлады ў 1994 г. Слаба інстытуцыялізаваная дзяржава стварыла своеасаблівы фактычны плюралізм, у якім ніводзін лідэр ня мог заваяваць бясспрэчна дамінантныя пазыцыі.

Першы прэм’ер-міністар незалежнай Беларусі Вячаслаў Кебіч адносна слаба кантраляваў міліцыю і апарат бясьпекі. На пачатку 1990-х гг. прэм’ер-міністар меў справу з параўнальна самастойнай міліцыяй і апаратам КДБ, моцна зьвязаным з Масквой. Увогуле існавала меркаваньне, што хоць Беларусь і незалежная дзяржава, кіраўніка КДБ нельга звольніць бяз згоды Масквы. Да таго ж Кебіч сутыкаўся з праблемамі што да кантролю над рэгіянальнымі органамі ўлады і мясцовымі прадпрыемствамі. Фармальна кіраўнікі рэгіянальных органаў улады да 1994 г. прызначаліся мясцовымі камітэтамі, абранымі насельніцтвам, і прэм’ер-міністр ня мог іх звальняць. Але захоўвалася шырока распаўсюджаная нефармальная практыка папярэдняга ўзгадненьня з прэм’ерам кандыдатураў патэнцыйных кіраўнікоў. Праўда, гэтая нефармальная сыстэма кантролю была адносна слабой і залежала ад добраахвотнага супрацоўніцтва чыноўнікаў ніжэйшых узроўняў.

Слабы дзяржаўны кантроль на пачатку 1990-х гг. наўпрост спрыяў нестабільнасьці. Па-першае, адносная самастойнасьць КДБ беспасярэдне пайшла на карысьць Лукашэнку, тады невядомаму вясковаму дэпутату парлямэнту. КДБ вельмі дапамог Лукашэнку, калі ў 1993 г. яго абралі старшынём парлямэнцкай камісіі па барацьбе з карупцыяй. Паводле некаторых крыніцаў у КДБ, тагачасны кіраўнік гэтае службы забясьпечыў Лукашэнку матэрыяламі, што мелі падарваць рэпутацыю Кебіча²⁰. Часткова дзякуючы гэтаму напярэдадні прэзыдэнцкіх выбараў 1994 г. Лукашэнка набыў шырокую папулярнасьць як змагар з карупцыяй. Хоць на пачатку 1994 г. Кебіч замяніў кіраўнікоў міліцыі і КДБ на сваіх людзей, але тагачасныя чыноўнікі КДБ паведамляюць, што многія афіцэры дзяржбясьпекі працягвалі супрацоўнічаць з Лукашэнкам падчас ягонае кампаніі. Увогуле падтрымка Кебіча з боку КДБ заставалася даволі слабой²¹.

Да таго ж параўнальна слабы цэнтралізаваны дзяржаўны кантроль наўпрост адбіўся на здольнасьці Кебіча выкарыстаць адміністрацыйны рэсурс падчас прэзыдэнцкае кампаніі 1994 г. супраць Лукашэнкі. Вельмі многія мясцовыя кіраўнікі запісаліся ў каманду Кебіча²², але на практыцы часьцяком яго не падтрымлівалі. Напрыклад, намесьнік мэра Гомеля згадвае, што пракебічаўскія ўлёткі, зваленыя ў гарсавеце, так і не распаўсюджваліся, бо чыноўнікі падтрымлівалі Станіслава Шушкевіча²³. Такі слабы фактычны кантроль Кебіча над мясцовымі органамі ўлады спрычыніўся да таго, што, нягледзячы на несумненную абсалютную перавагу прэм’ер-міністра ў рэсурсах, было няшмат зроблена, каб падтрымаць ягоную кандыдатуру.

Беларусь за Лукашэнкам

Урэшце, такія адміністрацыйныя перашкоды на шляху да кантролю за выбарамі наўрад ці былі непераадольнымі. Таму, прыйшоўшы да ўлады, Лукашэнка забясьпечыў сваё аўтакратычнае кіраваньне, паставіўшы адданых яму людзей у КДБ і ўсталяваўшы фармальны — а ня толькі нефармальны — кантроль над мясцовымі і рэгіянальнымі органамі ўлады. Дзеля гэтага Лукашэнка зьмяніў закон, каб мець магчымасьць прызначаць і звальняць мясцовых кіраўнікоў. Пазьней, у 1996 г., ён зьмяніў канстытуцыю, значна пашырыўшы паўнамоцтвы прэзыдэнта. Да таго ж Лукашэнка змог абаперціся на разгалінаваны апарат бясьпекі, які ахоплівае практычна ўсе слаі грамадзтва. Кажуць, што ўлады маюць «сотні тысячаў» інфарматараў практычна ў кожным населеным пункце, каб сачыць за апазыцыяй²⁴. Адначасова, адрозна ад іншых краінаў, Лукашэнка захаваў выключна жорсткі кантроль над эканомікай. Так, ён прыняў рашэньне не праводзіць прыватызацыі. Дзяржава па-ранейшаму кантралюе 80 % эканомікі, а большасьць грамадзянаў працуе на кароткатэрміновых кантрактах. Гэта дае Лукашэнку велізарныя магчымасьці, каб караць апазыцыйных актывістаў на ўсіх узроўнях ва ўсёй краіне. Як адзначыла адна актывістка, «эканоміка вызначае палітыку»²⁵. Адзін камэнтатар заўважыў: «Гэтая кантраляваная дзяржавай карпарацыя, Belarus Inc., — шматлінейны канглямэрат з даходамі каля 25 мільярдаў даляраў ЗША… На яе працуюць больш за чатыры мільёны работнікаў, яна кантралюе сфэру паслугаў, сэктары аховы здароўя і адукацыі». Гэткі кантроль практычна пазбавіў апазыцыю магчымасьці атрымліваць дапамогу ад бізнэсоўцаў. Адзін з назіральнікаў зазначыў, што «ў 2006 г. верагоднасьць далучэньня кагосьці з высокапастаўленых кіраўнікоў эканамічнай сфэры да апазыцыі раўнялася нулю» (Цэнтар палітычнай адукацыі, Менск, 2006). Гэткі шырокі дзяржаўны ахоп даў Лукашэнку велізарныя магчымасьці ўдушаць апазыцыю, перш чым тая зможа набраць сілу. У выніку на пачатку 2006 г. рэжым Лукашэнкі здаваўся адносна моцным.

Разам з тым, беларускай дзяржаве, як і Ўкраіне, нестае магутных чыньнікаў згуртаванасьці, якія дазволілі б рэжыму выстаяць, калі б у нейкі момант слабейшага прымусу аказалася недастаткова і насуперак яму паўстаў бы магутны апазыцыйны рух. Так, дзяржапарат ня мае ідэалёгіі, супольнага вайсковага досьведу альбо пачуцьця сваяцтва, этнічных ці іншых сувязяў, якія змаглі б захаваць адзінства ўлады і перадухіліць дэзэртэрства эліты, калі раптам выявіцца слабасьць рэжыму. Адной з адзнакаў тых цяжкасьцяў, зь якімі можа сутыкнуцца Лукашэнка падчас крызісу, было здарэньне ўвосень 2004 г. пасьля праведзеных з парушэньнямі рэфэрэндуму і парлямэнцкіх выбараў. Тады старшыня КДБ Леанід Ерын сустрэўся з дэманстрантамі, відавочна выявіўшы свае сымпатыі²⁶. Гэта сьведчыла пра слабую згуртаванасьць пры нават адносна нешматлікіх пратэстах. Да таго ж далейшыя сувязі паміж беларускім КДБ і Масквой²⁷ наводзяць на думку, што канфлікт ляяльнасьцяў унутры апарату прымусу можа падарваць уладу Лукашэнкі, калі Расея пачне дзейнічаць супраць беларускага лідэра. Лукашэнка, абапіраючыся ў першую чаргу на слабейшы прымус, пакуль што пасьпяхова захоўвае ўладу. Але калі — як у Румыніі ў сьнежні 1989 г. — створыцца ўражаньне, што рэжым пахіснуўся, вельмі магчымае яго нечаканае падзеньне.

Падзяка

Аўтары дзякуюць Дамініку Арэлю, Полю Д’Аньеры, Люсі Кернэр і Тарасу Кузё за камэнтары наконт ранейшага варыянту.

Пераклаў з ангельскай Сяргей Богдан паводле:
Сommunist and Post-Communist Studies. № 39 (26). P. 387—410.