Пасьля свайго пашырэньня ў траўні 2004 г. Эўрапейскі Зьвяз (ЭЗ) займеў ня толькі новых чальцоў, але і новых суседзяў. Зважаючы на гэта, была распрацаваная Эўрапейская палітыка суседзтва (ЭПС-ENP). Яна павінна стварыць адзіныя рамкі стасункаў паміж Зьвязам і ягонымі суседзямі, каб даць штуршок палітычным і эканамічным рэформам, а таксама разьвіцьцю ды мадэрнізацыі ў краінах-суседзях ЭЗ. Мэта гэтых намаганьняў палягае ў тым, каб стварыць на падставе супольных каштоўнасьцяў і мэтаў вакол ЭЗ прастору дабрабыту, стабільнасьці і бясьпекі.

Асаблівым выпадкам сярод новых суседзяў зьяўляецца Беларусь. Пасьля змадэляванага канстытуцыйнага рэфэрэндуму ў лістападзе 1996 г. стасункі паміж Менскам і Брусэлем значна пагоршыліся. Пры дапамозе рэфэрэндуму прэзыдэнт Лукашэнка істотна пашырыў свае паўнамоцтвы і скасаваў падзел уладаў. З тае пары ён уціскае апазыцыю і грамадзянскую супольнасьць дый абмяжоўвае палітычныя правы беларускіх грамадзянаў. Пра гэта таксама сьведчаць даклады няўрадавай арганізацыі «Freedom House» аб ступені дэмакратычных свабодаў, у якіх Беларусь пасьля 1996 г. ацэньваецца як «несвабодная». Прэзыдэнцкія выбары сакавіка 2006 г., у выніку якіх аўтакратычны прэзыдэнт Лукашэнка быў зноў зацьверджаны на сваёй пасадзе, у чарговы раз не адпавядалі стандартам дэмакратычных выбараў АБСЭ.

Такім чынам, аўтарытарная сыстэма Лукашэнкі ня мае супольнай каштоўнаснай базы з Эўрапейскім зьвязам, таму ў дадзены момант разьвіцьцё партнэрства ў рамках ЭПС немагчымае. У адказ на гэта Эўразьвяз абклаў Беларусь санкцыямі, як то забаронай на выдачу візаў для беларускіх афіцыйных асобаў і блякаваньнем іх рахункаў. Гэтым хутчэй сымбалічным захадам Брусэль супрацьпастаўляе стымулы да супрацы — перадусім прапанову ўключыць Беларусь у ЭПС, што можа пацягнуць і мацнейшую фінансавую падтрымку. Нягледзячы на істотныя намаганьні Зьвязу паспрыяць дэмакратычным зьмяненьням у Беларусі — асабліва пасьля пашырэньня ЭЗ у 2004 г. і апошніх прэзыдэнцкіх выбараў 2006 г. — палітычная сытуацыя ў Беларусі амаль не зьмянілася.

Інтарэсы ЭЗ і прынцыпы яго палітыкі

Пасьля распаду Савецкага Саюзу Эўрапейскі Зьвяз спачатку перасьледаваў мэту падтрымаць Беларусь падчас палітычнай і эканамічнай трансфармацыі ў рамках «Пагадненьня аб партнэрстве і супрацоўніцтве», а таксама «Часовага пагадненьня аб гандлі і гандлёвых пытаньнях». Аўтарытарная сыстэма Лукашэнкі ня мае супольнай каштоўнаснай базы з Эўрапейскім зьвязам.Аднак пасьля парлямэнцкіх выбараў 1996 г. ЭЗ скасаваў названыя пагадненьні. З таго часу асновай беларускай палітыкі ЭЗ зьяўляюцца рэкамэндацыі Рады Эўропы ад верасьня 1997 г. У гэтым дакумэнце Рада выказвае сваё жаданьне, «каб Беларусь заняла сваё месца сярод эўрапейскіх дэмакратыяў». Гэтая часта ўжываная фармулёўка ўказвае на дэмакратызацыю Беларусі як на істотную мэту Зьвязу. Перш за ўсё, павінен быць пакладзены канец пастаяннаму парушэньню правоў чалавека. Аднак з мэтай дэмакратызацыі зьвязаныя таксама і эканамічныя інтарэсы ды інтарэсы ў галіне палітыкі бясьпекі. У прыватнасьці, ЭЗ падкрэсьлівае значэньне Беларусі як важнага злучва паміж ЭЗ і Расеяй, перадусім з гледзішча транзыту нафты і газу, дый робіць акцэнт на тым, што дэмакратычная Беларусь важная для стабільнасьці рэгіёну. Аднак да канца 1990-х гг. Беларусь ня грала вялікае ролі ў замежных зносінах ЭЗ. Толькі на канцавым этапе пашырэньня ЭЗ на ўсход меркаваньне ў Брусэлі пачало мяняцца. З таго часу, як Беларусь зьяўляецца беспасярэднім суседам ЭЗ, расьце ўсьведамленьне праблемнасьці сытуацыі ў Беларусі і магчымасьцяў уплыву на яе з боку Зьвязу.

Прымаючы Эўрапейскую палітыку суседзтва, Брусэль чакаў паляпшэньня стасункаў зь менскім рэжымам. Аднак ужо ў першым дакумэнце па ЭПС стала ясным, што ЭЗ ня будзе фармаваць сваю беларускую палітыку ў рамках ЭПС да тае пары, пакуль ня будзе існаваць супольнае каштоўнаснае базы. Таму Беларусь можа толькі тады паступова ўзяць удзел у ЭПС, калі ў краіне адбудуцца свабодныя і сумленныя выбары. Аднак прастора для манэўру ў Эўрапейскага Зьвязу абмежаваная згаданымі Рэкамэндацыямі. У прыватнасьці Рада Эўропы падкрэсьліла:

У стасунках паміж Эўрапейскім Зьвязам і Беларусяй ня можа быць дасягнута прагрэсу, пакуль Беларусь са свайго боку ня будзе мацней паважаць правы чалавека і асноўныя свабоды, а таксама пільнавацца ўласьцівых дэмакратычнай праўнай дзяржаве канстытуцыйных прынцыпаў.

Адпаведна, кантакты з рэжымам Лукашэнкі абмежаваныя да мінімуму.

Прастора для манэўра ЭЗ

ЭЗ выкарыстоўвае ў сваёй беларускай палітыцы тры падыходы. Па-першае, ён стварае стымулы, прапануючы Беларусі супрацоўніцтва. Па-другое, уводзіць санкцыі супраць беларускіх афіцыйных асобаў. Па-трэцяе, ЭЗ усё больш засяроджваецца на судзейнічаньні грамадзянскай супольнасьці, каб наблізіць дэмакратычныя зьмяненьні ў Беларусі. Аднак у рамках усіх трох падыходаў ЭЗ не клапоціцца ў дастатковай меры пра каардынацыю сваіх дзеяньняў зь іншымі акторамі.

Стымулы да супрацоўніцтва

Адной з найважнейшых прапановаў ЭЗ Беларусі ёсьць абяцаньне ўключыць краіну ў рамкі Эўрапейскай палітыкі суседзтва, калі тая выканае пэўныя ўмовы — правядзе свабодныя і справядлівыя выбары, абароніць правы чалавека і дасьць гарантыю свабоды друку. Гэта зьвязана зь лепшым — але не свабодным — доступам да ўнутранага рынку ЭЗ і большай фінансавай падтрымкай. Аднак гэтыя стымулы супрацоўніцтва занадта слабыя, бо Беларусь ужо мае доступ да вялікага расейскага рынку і перажывае магутны эканамічны рост. У прыватнасьці, валавы ўнутраны прадукт (ВУП) паміж 1995 і 2005 гг. больш чым падвоіўся. Сярэднегадавыя паказьнікі росту за гэты час дасягнулі 6,6 %, а ў 2006 г. — нават 10 %. Адначасова моцна зьнізіўся ровень беднасьці, а няроўнасьць даходаў насельніцтва засталася памяркоўнай.

На гэтай эканамічнай стабільнасьці грунтуецца і той посьпех, якім карыстаецца прэзыдэнт Лукашэнка сярод шырокіх слаёў насельніцтва. Да таго ж, насельніцтва ўспрымае крызіс ва Ўкраіне пасьля Памаранчавай рэвалюцыі як прыклад, што адпалохвае ад радыкальных пераменаў і заходняе арыентацыі. Таму для рэжыму Лукашэнкі стымулы ЭЗ застаюцца непрымальнымі, што прадэманстравалі, між іншым, і змадэляваныя выбары сакавіка 2006 г., а пасьля яшчэ і мясцовыя выбары ў студзені 2007 г. Гэтыя выбары паказалі, што Лукашэнка не гатовы паставіць пад пагрозу сваё панаваньне, каб узамен пакласьці канец ізаляцыі дый атрымаць ад Захаду большую фінансавую дапамогу.

Тым ня менш, важна рэклямаваць перавагі цясьнейшага супрацоўніцтва. Заганы самаізаляцыі трэба растлумачыць перш за ўсё насельніцтву. Да таго ж, зважаючы на магчымую зьмену рэжыму, уключэньне Беларусі ў ЭПС павінна ня толькі дэкляравацца, але і рыхтавацца. Каб не кампрамэтаваць уласныя дэмакратычныя каштоўнасьці, ЭЗ не павінен парушаць дзейных з 1997 г. абмежаваньняў, але ўсё ж узмоцнена шукаць кантакту з крытычна настроенымі вышэйшымі чыноўнікамі. Яны павінны быць лепш паінфармаваныя пра магчымасьці, якія дасьць супрацоўніцтва. Апазыцыя таксама ўмацуецца, калі яна зможа абаперціся на абяцаньне ЭЗ падтрымаць Беларусь і ўключыць яе ў ЭПС. Мала таго, яна павінна мець магчымасьць прадставіць насельніцтву дакладны сцэнар, паводле якога зьмена рэжыму і паварот да Захаду прынясуць не нестабільнасьць, як многія баяцца, але падвышэньне жыцьцёвага стандарту. Група прыватных прадпрымальнікаў і бізнэсоўцаў, якая павольна расьце, бачыць перавагу ў збліжэньні з ЭЗ, бо гэта прывядзе да спрашчэньня гандлю, прыцягненьня інвэстыцыяў і падвышэньня праўнай бясьпекі.

Гэткія стымулы да супрацоўніцтва маглі б стаць больш дзейснымі ў будучыні. Ужо ў 2005 г. ЭЗ стаў найважнейшым экспартным партнэрам Беларусі. Акурат з-за зьменаў у эканамічным супрацоўніцтве паміж Беларусяй і Расеяй гэта можа мець асаблівае значэньне: са студзеня 2007 г. Беларусь мусіць плаціць значна большыя грошы за імпартаваныя нафту і газ з Расеі. З гэтага часу Расея спаганяе экспартнае мыта на пастаўкі нафты ў Беларусь, тады як цана на газ падвысілася больш чым удвая. Цэны на газ да 2011 г. паступова падвысяцца да роўню эўрапейскіх рынкаў. Істотнае падвышэньне цэнаў у наступныя гады можа аказваць значнае адмоўнае ўзьдзеяньне на беларускую эканоміку¹. Падвышэньне цэнаў, магчыма, прадэманструе Лукашэнку, што Расея больш не гатовая падтрымліваць Беларусь у ранейшай меры. Гэты фактар уяўляе асаблівую пагрозу для самое асновы Лукашэнкавай улады, бо той абапіраецца ў значнай ступені на эканамічны посьпех краіны. Выхадам з гэтае залежнасьці было б мацнейшае эканамічнае і палітычнае супрацоўніцтва з ЭЗ. Тады эўразьвязаўскія стымулы таксама набылі б больш вагі і маглі б рабіць большы ўплыў на менскі рэжым.

Санкцыі

Побач са стымуламі ЭЗ выкарыстоўвае таксама санкцыі, каб падштурхнуць рэжым Лукашэнкі да дэмакратычных рэформаў. Першыя санкцыі Брусэль увёў у 1997 г., пасьля таго, як Лукашэнка быў зьмяніў беларускую Канстытуцыю праз рэфэрэндум, прызнаны міжнароднай супольнасьцю нелегітымным. З-за неаднаразовых парушэньняў абавязаньняў, прынятых Беларусяй як чальцом АБСЭ, ЭЗ у лістападзе 2002 г. увёў забарону на выдачу візаў Лукашэнку і сямі высокапастаўленым беларускім чыноўнікам. Аднак яна была скасаваная пасьля паўторнага адкрыцьця ў Менску Бюро АБСЭ ў 2003 г. Парлямэнцкія выбары пры канцы 2004 г., якія суправаджаліся парушэньнямі правоў чалавека і несумленнымі выбарчымі практыкамі, зноўку падштурхнулі Раду Эўропы да абвяшчэньня забароны на ўезд Лукашэнкі і высокапастаўленых чыноўнікаў ягонага апарату, а таксама абмежаваньня афіцыйных кантактаў. Нарэшце пасьля выбараў у сакавіку 2006 г. ЭЗ зацьвердзіў сьпіс зь імёнамі больш чым 30 палітыкаў і высокапастаўленых чыноўнікаў — сярод іх Лукашэнкі, — у дачыненьні да якіх уводзілася забарона на выдачу візаў і замарожваліся іх рахункі.

Эканамічныя санкцыі выклікаюць рознагалосьсі сярод дзяржаваў ЭЗ. Праціўнікі санкцыяў падкрэсьліваюць, што яны ў першую чаргу закрануць беларускае насельніцтва. Да таго ж эканамічныя санкцыі паставілі б пад пагрозу цяперашняе супрацоўніцтва ў непалітычных галінах, што аслабіла б эўрапейскі ўплыў на грамадзянскую супольнасьць. Тым ня менш, ЭЗ прыняў рашэньне часова скасаваць з 21 чэрвеня 2007 г. дзеяньне «Агульнае сыстэмы мытных прэфэрэнцыяў» для Беларусі з-за неаднаразовых парушэньняў гэтай дзяржавай нормаў Міжнароднай арганізацыі працы. Застаецца пачакаць, ці будзе дзейсным гэты крок (адначасова існуе вялікая небясьпека таго, што ў выніку яго пад пагрозай апынецца непалітычнае супрацоўніцтва).

Больш шматабяцальнай выглядае забарона на выдачу візаў і блякаваньне рахункаў беларускіх чыноўнікаў. Гэткія санкцыі больш мэтаскіраваныя і маюць сымбалічную сілу, бо паказваюць, што ЭЗ ня будзе цярпець масавых зьнявагаў сваіх каштоўнасьцяў з боку беларускага рэжыму. У якасьці ўдалага ўзору ранейшае палітыкі санкцыяў можа быць прыведзенае паўторнае адкрыцьцё Бюро АБСЭ ў Менску ў 2003 г., якому папярэднічала забарона на выдачу візаў. Нават калі давесьці існаваньне простай узаемасувязі немагчыма, тым ня менш, трэба прызнаць, што забарона на выдачу візаў была прынамсі адной з падставаў для дазволу на паўторнае адкрыцьцё бюро. Аднак і гэтыя санкцыі выклікаюць рознагалосьсі. Па-першае, многія назіральнікі мяркуюць, што ў сьпісе тых, каму забаронена выдаваць візы, знаходзяцца таксама асобы, зь якімі можна было б адносна плённа супрацоўнічаць і якія, калі зьявіцца на тое магчымасьць, таксама выступілі б з крытыкай рэжыму². Па-другое, існуюць сумневы, ці сапраўды санкцыі закранаюць названых людзей. Замарожваньне рахункаў па-за сваім сымбалічным характарам ня мела практычнага эфэкту, бо ЭЗ за месяц да яго абвясьціў пра гэты захад. У тых, каго гэта магло патэнцыйна закрануць, заставалася досыць часу, каб перавесьці грошы ў банкі іншых краінаў.

Калі ацэньваць эфэктыўнасьць стымулаў да супрацоўніцтва і санкцыяў, што мелі месца дагэтуль, на падставе мэтаў, названых самім ЭЗ — а менавіта ператварыць Беларусь у доўгатэрміновай пэрспэктыве ў дэмакратычнага, стабільнага, надзейнага і заможнага партнэра, — вынік іх будзе несуцяшальны. Ад моманту разгортваньня ЭПС, нягледзячы на мэтаскіраваныя санкцыі, Беларусь не пайшла шляхам дэмакратычнай трансфармацыі. Наадварот, дэмакратычныя элемэнты сыстэматычна аслабляліся, а аўтарытарны рэжым Лукашэнкі з 1996 дый пасьля 2004 гг. кансалідаваўся. Калі разглядаць стабільнасьць і дабрабыт, дык яны забясьпечаныя толькі таму, што рэжым ставіць знак роўнасьці паміж стабільнасьцю і ўціскам любой апазыцыі, а адносным эканамічным дабрабытам ён у значнай ступені абавязаны расейскім субсыдыям. У эканамічным дачыненьні ўражаньне пра стабільнасьць даволі падманлівае і ёй моцна пагражаюць эканамічныя страты і скарачэньне маскоўскіх субсыдыяў. Гэтаксама і з гледзішча прадказальнасьці (Verlasslichkeit) немагчыма выявіць пазытыўных зрухаў. Шматвэктарная палітыка Лукашэнкі прынцыпова не зьмянілася, і яна прадказальная, відаць, толькі ў тым, што курсы на збліжэньне і ізаляцыю ў ёй пастаянна зьмяняюць адзін аднаго.

Судзейнічаньне грамадзянскай супольнасьці

На фоне сьціплых дагэтуль вынікаў палітыкі бізуна і перніка, а таксама разуменьня таго, што палітычныя ператварэньні ў доўгатэрміновай пэрспэктыве могуць быць ажыцьцёўленыя толькі самім насельніцтвам, асаблівае значэньне набывае судзейнічаньне грамадзянскай супольнасьці. З аднаго боку, шляхам падтрымкі апазыцыйных сілаў яно павінна зрабіць магчымым эвалюцыйную трансфармацыю Беларусі ў адкрытую дэмакратычную дзяржаву. Зь іншага боку, яно накіраванае на тое, каб напрацаваць палітычны, эканамічны і грамадзкі патэнцыял для таго часу, які прыйдзе пасьля магчымай зьмены рэжыму.

Для судзейнічаньня дзяржавам па-за сваімі межамі ЭЗ мае розныя магчымасьці. Ён ажыцьцяўляе цэлы шэраг разнастайных праграмаў судзейнічаньня, як то TACIS³, у рамках якіх, нягледзячы на перапыненьне ў 1997 г. «Пагадненьня аб партнэрстве і супрацоўніцтве», у Беларусь таксама паступаюць грошы. Так, у 1991—2004 гг. ЭЗ выдзеліў краіне каля 222 млн эўра, якія, аднак, ужо даўно ідуць на карысьць ня толькі грамадзянскай супольнасьці. Да таго ж 12 млн эўра, канкрэтна прызначаныя для гэтае мэты на 2005—2006 гг., маглі быць выкарыстаныя толькі ва ўзгадненьні зь беларускімі ўладамі.

Такім чынам, асноўная праблема ЭЗ у рамках судзейнічаньня грамадзянскай супольнасьці палягае ў тым, што, нягледзячы на мноства праграмаў, бракуе магчымасьцяў для супрацоўніцтва з грамадзянскай супольнасьцю ў Беларусі ў абыход рэжыму. Толькі эўрапейскія грошы з праграмаў «Эўрапейскай ініцыятывы па дэмакратыі і правах чалавека» (European Initiative for Democracy and Human Rights — EIDHR) і «Бюджэтнай лінія дэцэнтралізаванага супрацоўніцтва» (Decentralized Cooperation Budget Line — DC) можна выкарыстоўваць дзеля падтрымкі грамадзянскай супольнасьці незалежна ад рэжыму ў Менску. Аднак аб’ём абедзьвюх праграмаў сягае толькі 2 млн эўра. У дадатак цэлы шэраг іншых чыньнікаў таксама замінае эфэктыўнаму выкарыстаньню наяўных сродкаў: так, напрыклад, часавы прагал паміж падачай заявак і рэалізацыяй праектаў, абраных для падтрымкі, у EIDHR занадта доўгі, а сродкі цяжка даступныя, асабліва для драбнейшых актораў з асяродку грамадзянскае супольнасьці. З аднаго боку, гэта зьвязана з тым, што працэдуры падачы заявак і абавязак складаньня справаздачаў вельмі складаныя, бо вымагаюць экспэртных ведаў пра мэханізм працы органаў Эўрапейскага Зьвязу. Зь іншага боку, атрымліваюць фінансаваньне толькі большыя ідэі на суму больш як 300 000 эўра.

Гэтыя заганы ў дзейнасьці па падтрымцы дэмакратычных пераменаў здаюцца яшчэ больш сур’ёзнымі, калі ўявіць сабе становішча няўрадавых арганізацыяў (НУА) у Беларусі. З 2001 г. рэжым Лукашэнкі ажыцьцяўляе сыстэматычны ўціск актораў грамадзянскае супольнасьці. Дзяржаўныя органы ўзялі пад кантроль існуючыя НУА, прымусова распускаючы іх альбо чынячы такі ціск, што тыя «добраахвотна» спынялі сваю дзейнасьць. З увядзеньнем у кастрычніку 2004 г. новае працэдуры рэгістрацыі значна ўскладнілася само заснаваньне НУА. Сюды трэба дадаць тое, што беларускім НУА не дазволена бяз згоды рэжыму атрымліваць тэхнічную ці фінансавую падтрымку з-за мяжы.

У зьвязку з гэтымі праблемамі паўстае пытаньне аб альтэрнатывах. Адным з мажлівых выйсьцяў было б заснаваньне эўрапейскага фонду, упаўнаважанага вылучаць сродкі тым акторам, якія, паводле беларускага права, дзейнічаюць нелегальна, напрыклад, незарэгістраваным НУА. Ідэя стварэньня гэтага новага інструмэнту эўрапейскае замежнае палітыкі пачала абмяркоўвацца пасьля адпаведнай польскай ініцыятывы ў 2004 г., але дагэтуль рэалізаваць яе не атрымалася. Такі фонд павінен хутка і небюракратычна вылучаць сродкі акторам грамадзянскай супольнасьці, у тым ліку ў невялікім аб’ёме і незалежна ад наяўнасьці згоды дзяржаўных установаў. Цяпер абмяркоўваецца стварэньне «Эўрапейскага фонду дэмакратыі» («European Foundation for Democracy»). Адпаведная прапанова была распрацаваная Дэмакратычным камітэтам (Democracy Caucus) Эўрапейскага парлямэнту ў сакавіку 2006 г.

Яшчэ адзін сродак, прыдатны для адкрыцьця Беларусі для Эўропы, палягае ў тым, каб стварыць магчымасьці для кантакту беларускага насельніцтва з Эўропай. Да таго ж трэба падумаць пра прыняцьце рашэньня, якое згладзіла б для беларускіх грамадзянаў наступствы ад падвышэньня цэнаў на шэнгенскія візы з 35 да 60 эўра са студзеня 2007 г. Апроч таго, дэмакратычныя сілы ў Беларусі можа ўмацаваць адмыслова распрацаваная праграма стыпэндыяў на падтрымку студэнтаў і навукоўцаў, якія сутыкаюцца з палітычна матываваным перасьледам у сваім навучаньні ці навуковай працы.

Яшчэ ЭЗ фінансуе трансьляцыю тэле- і радыёпраграмы «Акно ў Эўропу», вяшчаньне якой пачалося ў лютым 2006 г. Аднагадзінная перадача штодня на расейскай і беларускай мовах апавядае пра палітычныя, эканамічныя і культурныя навіны з ЭЗ і Беларусі. А раз рэжым Лукашэнкі базуецца таксама і на задушэньні СМІ ды выкарыстаньні іх дзеля ўласных прапагандысцкіх мэтаў, ЭЗ імкнецца падтрымліваць мэдыяплюралізм у Беларусі, процідзейнічаць пашыранаму беларускімі СМІ адмоўнаму вобразу Зьвязу дый тлумачыць насельніцтву краіны цану ізаляцыі, на якую з уласнага жаданьня ідзе рэжым. Наступным праектам падтрымкі грамадзянскай супольнасьці зьяўляецца ўнёсак Зьвязу памерам 600 000 эўра ў фінансаваньне Эўрапейскага гуманітарнага ўнівэрсытэту ў Вільні.

Намагаючыся спрыяць дэмакратычным зьмяненьням у Беларусі, ЭЗ павінен таксама працягваць падтрымку апазыцыйных палітыкаў. Каб падвысіць іхны статус і ўмацаваць іх пазыцыі адносна Лукашэнкі, ён мае рабіць нешта большае, чым проста арганізоўваць іх візыты. Апазыцыйныя сілы можна задзейнічаць у распрацоўцы «Ценявога пляну дзеяньняў» дзеля канкрэтных мэтаў рэфармаваньня⁴. Цэнтральным элемэнтам ЭПС зьяўляецца прыняцьце пасьля заключэньня «Пагадненьня аб партнэрстве і супрацоўніцтве» пляну дзеяньняў у выніку перамоваў з адпаведным урадам. У ім вызначаюцца канкрэтныя для дадзенай краіны мэты рэфармаваньня, пра рэалізацыю якіх паведамляецца ў штогадовых справаздачах аб дасягнутым прагрэсе. Пакуль Беларусь кіруецца аўтарытарнымі мэтадамі, ЭЗ выключае магчымасьць супольнай распрацоўкі пляну дзеяньняў. Аднак калі б плян дзеяньняў быў распрацаваны пры супрацоўніцтве з дэмакратычнымі сіламі ў Беларусі, дык гэта стварыла б шэраг перавагаў. Па-першае, былі б паглыбленыя кантакты паміж ЭЗ і беларускай апазыцыяй. Па-другое, у распараджэньні апазыцыі аказалася б «дарожная мапа» для яе далейшае ўнутрыпалітычнае дзейнасьці супраць Лукашэнкі, якая ў той самы час утрымлівала б і эўрапейскія ўяўленьні пра рэформы ў Беларусі.

Каб беларускія партнэры разьвіліся ў самастойныя і эфэктыўныя апазыцыйныя групы, ЭЗ павінен ажыцьцявіць шэраг далейшых мэтаскіраваных захадаў. Напрыклад, зьмест праграмаў ЭЗ павінен быць мацней прывязаны да патрэбаў беларускага насельніцтва, што таксама процідзейнічала б працэсу адчужэньня паміж апазыцыяй і насельніцтвам. Апроч таго, павінны быць створаныя магчымасьці доступу да фінансавых сродкаў дзеля як мага большае колькасьці актораў, каб зьняць вастрыню ў барацьбе за ўладу паміж апазыцыйнымі групоўкамі ды зрабіць больш цяжкай справай мэтаскіраваную нэўтралізацыю рэжымам апазыцыйных сілаў.

У судзейнічаньні грамадзянскай супольнасьці побач зь дзейнасьцю ЭЗ вялікую ролю грае і палітыка яго чальцоў. Варта згадаць нямецкую «Праграму дапамогі Беларусі» («Forderprogramm Belarus»), што фінансуе праекты, напрыклад, у галінах адукацыі і экалёгіі. Падобную падтрымку аказваюць таксама і іншыя дзяржавы ЭЗ. Асаблівую зацікаўленасьць ва ўстойлівым дэмакратычным разьвіцьці маюць Польшча і Літва. Як беспасярэднія суседзі яны цесна зьвязаныя зь Беларусяй ды добра абазнаныя ў гісторыі ды культуры краіны.

Пасьля пашырэньня на ўсход экспэртны патэнцыял ЭЗ па Беларусі павялічыўся. Дзеля яго лепшага выкарыстаньня неабходная больш дасканалая ўзаемная каардынацыя дзейнасьці дзяржаваў-чальцоў ЭЗ. Варта было б падумаць і пра стварэньне Стратэгічнай групы ЭЗ па Беларусі, якая магла б каардынаваць і супольна кіраваць ужо наяўнымі праектамі.

Каардынацыя дзеяньняў ЭЗ з трэцімі акторамі

Эўрапейскі Зьвяз павінен прыкладаць свае намаганьні па дэмакратызацыі Беларусі не сваімі высілкамі, але аб’ядноўваць сілы ды прыцягваць іншыя заходнія дзяржавы, а таксама міжнародныя арганізацыі. Неабходна зважаць і на цесныя стасункі паміж Расеяй і Беларусяй.

Ужо пасьля беларускіх прэзыдэнцкіх выбараў у сакавіку 2006 г. ЭЗ скаардынаваў свае санкцыі зь іншымі дзяржавамі. Швайцарыя, Ліхтэнштэйн і ЗША на працягу аднаго месяца пасьля ўвядзеньня санкцыяў ЭЗ супраць Беларусі 18 траўня 2006 г. увялі падобныя ж санкцыі, выразна спаслаўшыся на рашэньне ЭЗ, што папярэднічала ім. Нават калі эфэктыўнасьць гэтых санкцыяў мае абмежаваны характар, тым ня менш, яны нясуць палітычны сыгнал. Ён тым мацнейшы, чым больш дзяржаваў далучаюцца да санкцыяў. Каардынацыя заходняй палітыкі павінна і надалей адбывацца ў такіх міжнародных інстытуцыях, як Рада Эўропы і АБСЭ. Абедзьве арганізацыі ўжо даўно інтэнсіўна займаюцца Беларусяй і ўключаюць краіны, што ўваходзяць у ЭЗ, зь іншымі зацікаўленымі дзяржавамі. Апроч таго, АБСЭ ў выглядзе свайго варшаўскага «Бюро па дэмакратычных інстытуцыях і правах чалавека» мае ў сваім распараджэньні ўстанову, чые першачарговыя заданьні палягаюць у маніторынгу правоў чалавека і назіраньні за выбарамі. У рамках АБСЭ да таго ж магчыма абысьці блякаваньне кантактаў паміж высокапастаўленымі чыноўнікамі ЭЗ і Беларусі дый спрыяць на нефармальнай падставе абмену паміж беларускімі і эўрапейскімі парлямэнтарамі.

Не ў апошнюю чаргу акурат Рада Эўропы і АБСЭ даюць магчымасьці для падрабязнага абмеркаваньня беларускае тэмы з Расеяй. Хоць расейска-беларускія стасункі не пазбаўленыя напружанасьці і былі асабліва абцяжараныя ў мінулыя месяцы спрэчкамі за нафту і газ, Беларусь дагэтуль можа разьлічваць на апеку з боку Расеі ў такіх міжнародных установах, як АБСЭ ці Рада Эўропы⁵.

Высновы

Асноўная задача эўрапейскае палітыкі ў дачыненьні да Беларусі палягае ў тым, каб мэтаскіравана спрыяць дэмакратыі, вяршэнству права і захаваньню правоў чалавека ў Беларусі. Аднак дагэтуль у ЭЗ была толькі абмежаваная прастора для манэўра.

Санкцыі нясуць выразныя палітычныя сыгналы, аднак іх не хапае, каб выклікаць палітычныя зьмяненьні ў Беларусі. Таму яны маюць сэнс толькі тады, калі яны мэтаскіравана ўводзяцца супраць тых чыноўнікаў, пра якіх даведзена, што яны актыўна ўдзельнічалі ў парушэньні правоў чалавека. Адначасова павінны захоўвацца прапановы аб супрацоўніцтве, на якія рэжым Лукашэнкі пакуль не пагадзіўся, каб прадэманстраваць апазыцыі, крытычна настроеным чыноўнікам і насельніцтву альтэрнатывы самаізаляцыі. Стымулы да супрацоўніцтва змогуць быць дзейсным сродкам у будучыні, не ў апошнюю чаргу таму, што энэргетычны канфлікт з Расеяй меў паказаць Лукашэнку, што ўрад Пуціна больш не гатовы падтрымліваць Беларусь у тых самых маштабах, што і раней. І калі падаражаньне расейскіх энэрганосьбітаў будзе мець прагназаваныя адмоўныя наступствы для беларускай эканомікі, дык гэта будзе ўяўляць зь сябе беспасярэднюю пагрозу для асновы Лукашэнкавай улады, бо яна абапіраецца, у прыватнасьці, і на эканамічныя посьпехі краіны. Выйсьцем з гэтае сытуацыі для Беларусі была б мацнейшая эканамічная і палітычная супраца з ЭЗ, які да таго ж у апошнія гады ператварыўся ў самы вялікі рынак збыту беларускай прадукцыі.

У Брусэлі зьяўляюцца прыкметы зьмяненьня стаўленьня ў дачыненьні да беларускай намэнклятуры⁶. Хоць дагэтуль афіцыйныя кантакты былі абмежаваныя да мінімуму, цяпер разглядаюцца захады, каб як мага расшырыць афіцыйныя кантакты, пазьбягаючы пры тым кампрамэтацыі ЭЗ. І з тае прычыны, што самаізаляцыю нельга пераадолець праз ізаляцыю звонку, а дэмакратычны прарыў ва Ўкраіне быў дасягнуты сіламі не адной толькі грамадзянскай супольнасьці, гэта трэба вітаць. Таму ЭЗ павінен сур’ёзна разгледзець беларускую прапанову Эўрапейскай камісіі аб адкрыцьці афіцыйнага прадстаўніцтва ў Менску. Простыя кантакты, якія стануць магчымымі дзякуючы гэтаму, маглі б ня толькі дапамагчы ў перадачы ведаў і каштоўнасьцяў, але і ў ідэнтыфікацыі крытычна настроеных чыноўнікаў. Гэтыя сустрэчы і кантакты трэба заахвочваць і надалей, каб выкарыстоўваць падчас супольнай распрацоўкі «Ценявога пляну дзеяньняў».

Але ні ў якім разе нельга пагарджаць найважнейшай задачай эўрапейскае палітыкі — спрыяньнем плюралістычнай і дэмакратычнай грамадзянскай супольнасьці. У грамадзтве, дзе сродкі масавай інфармацыі зьяўляюцца неаддзельнай часткай апарату дзяржаўнай палітыкі рэпрэсіяў і дэзынфармацыі, дэмакратычны прарыў магчымы толькі праз мэтаскіраванае пашырэньне незалежнай інфармацыі і альтэрнатыўнае асьвятленьне падзеяў. Пры гэтым асабліва важна зьняць фінансавыя перашкоды пры выдачы візаў для беларускіх прыватных асобаў і студэнтаў, каб спрасьціць асабістыя кантакты паміж грамадзтвамі. Да таго ж спрыяньне беларускай грамадзянскай супольнасьці павінна мець больш дэцэнтралізаваны характар, каб забясьпечыць адчувальную прысутнасьць грамадзянскай апазыцыі па ўсёй тэрыторыі краіны, а ня толькі ў Менску⁷.

Пры ўсіх гэтых намаганьнях нельга забывацца, што структуры грамадзянскай супольнасьці ў Беларусі існуюць у варунках абмежаваньняў і юрыдычнай сваволі. Таму гэтым структурам належыць дапамагаць і ў абыход афіцыйных беларускіх органаў, хоць ім паводле прэзыдэнцкага дэкрэту ў жніўні 2005 г. было забаронена атрымліваць такую дапамогу. Стварэньне структуры накшталт «Эўрапейскага фонду дэмакратыі» ўяўляе зь сябе надзвычай апраўданы крок, што дапоўніць цяперашнія інструмэнты падтрымкі. Іх, аднак, належыць удасканаліць у інтарэсах іх большае эфэктыўнасьці, пры тым трэба спрасьціць ды зрабіць больш гнуткім доступ да фінансавай дапамогі, якую трэба аказваць і праектам меншага аб’ёму.

Каардынацыя палітыкі ЭЗ з заходнімі партнэрамі ажыцьцяўляецца ўсё больш пасьпяхова, і павінна працягвацца як на двухбаковым узроўні, так і ў рамках Рады Эўропы ды АБСЭ. Пры гэтым варта зважаць на тое, што абедзьве гэтыя інстытуцыі маюць іншыя прасторы для манэўра, чым ЭЗ. Рэкамэндуецца актыўна выкарыстоўваць гэтыя палітычныя форумы, дзякуючы дзейнасьці якіх раней ужо ўдавалася забясьпечыць шлях недэмакратычных краінаў у Эўрапейскі зьвяз, бо гэта дазваляе абыходзіць глыбокія франты супрацьстаяньня паміж ЭЗ і Беларусяй.

Супрацоўніцтва з Расеяй ёсьць яшчэ адным падыходам дзеля пашырэньня эўрапейскае прасторы для манэўра. Аднак невядома, наколькі Эўрапейскі зьвяз можа разьлічваць на такое супрацоўніцтва.

Дзеля каардынацыі гэтых падыходаў рэкамэндуецца стварыць інстытуты, якія праводзілі б палітыку ЭЗ да Беларусі. Так, напрыклад, пры Ўпаўнаважаным ЭЗ па замежных дачыненьнях Хаўеру Саляну мог бы быць створаны кантактны аддзел па Беларусі. У той самы час прызначэньне спэцыяльнага ўпаўнаважанага магло б ураўнаважыць рэзкае абмежаваньне афіцыйных кантактаў. Эўразьвяз павінен адмовіцца ад завядзёнкі актывізоўваць сваю дзейнасьць толькі цягам кароткага часу перад выбарамі, падчас выбараў і кароткі час пасьля выбараў у Беларусі. Калі ён распрацуе больш пасьлядоўную беларускую палітыку, тады і Беларусь здолее заняць сваё месца сярод эўрапейскіх дэмакратыяў.

Пераклаў зь нямецкай Сяргей Богдан паводле: Hausotter, T.; Niemann, A.; Schratz, A. Die Belarus-Politik der Europaischen Union. Handlungsspielrдume und Politikoptionen // OSTEUROPA. 57. Jg., 7/2007. S. 57—69.