— Вашая журналісцкая і літаратурная дзейнасць пачыналася за межамі Беларусі — на Кузбасе. Тут вы пачалі працаваць у газетах, на радыё, зрабілі першыя спробы ў літаратуры. Чаму Вы ўсё ж вярнуліся на радзіму?

— Як на сённяшняе маё разуменне, вярнуў мяне на радзіму не сапсаваны і не зусім яшчэ ў нас збыты інстынкт роднай хаты. Растлумачыць, што гэта такое, цяжка. Хто ці што гоніць хатняга ката на схоне яго дзён у лясныя нетры, з якіх ён некалі выйшаў, з якімі па чужой волі ці сваёй ахвоце назаўжды развітаўся? Які сум, які ўспамін, якая ласка вядуць і кіруюць ім? Якое апошняе замілаванне адчувае звер у сваім звярыным, часцей за ўсё напаўгалодным і халодным былым існаванні?

Мы, беларусы, пры ўсёй прагнасці адкрыцця невядомых даляглядаў усё ж вельмі хатнія людзі, альбо жывёлы. І ў гэтым наша шчасце і няшчасце, бяда і багацце, таму што ў пераважнай большасці захавалі ў сабе звера, тое, што нішчыцца сёння ў чалавеку. І не толькі сёння — на працягу многіх, многіх даўгіх стагоддзяў так званай тэхнагеннай цывілізацыі, яе жорсткай абыякавасці і бязлітаснасці да асобы. Толькі, на вялікі жаль, якраз на гэтым, на вернасці самім сабе, на запаведнай тэрыторыі нашай духоўнай Атлантыды нас кожны раз і на кожным нашым кроку цікуюць, ставяць капканы і пасткі, — палююць, нішчаць і забіваюць. З-за нашай празмернай сялянскай, мужыцкай даверлівасці і дасціпнасці. Мы пакутнікі і закладнікі ўласнага дамарошчанага і заскарузлага самападману, нашых пракаветных балот з іх спавівальнай багнай і дрыгвой, нязбытай памяццю пра нашы лясы і воды — пра мора Герадота, ад якога не можа пазбавіцца наша застыглая самасвядомасць.

Вось гэтая неасэнсаваная самасвядомасць і вяла мяне да бацькаўшчыны. Самападман маёй вечнасці і вечнасці маіх продкаў, утульнасці саманадзейна пакінутых могілак. Сум па тым, чаго ўжо не было і не магло быць. Па небыццю. Сум чужога сібірскага быцця-небыцця, у якое я кінуўся насуперак усім і ўсяму, у тым ліку і сваёй будучыні, пацягнуў, павёў мяне ў небыццё, сваё, роднае. Наканаванае.

Жыццё маё на той час было падзелена амаль роўна на сібірскае, кузбасаўскае і паляшуцкае, беларускае. Шаснаццаць гадоў туды, шаснаццаць — сюды. І як той казаў, што рыба ў нерат — ні назад, ні наперад. Бываючы ў Маскве, я спецыяльна наведваў Кіеўскі і Беларускі вакзалы, каб дыхнуць там водарам беларушчыны — малака, яблык, грыба і ягады, гаворкі, пахам сялянскіх, вясковых мужыцкіх кухваек і жаночых плюшавых жакетак. Амаль кожнае лета нават падчас навучання ў кемераўскім горна-прамысловым вучылішчы і індустрыяльным тэхнікуме, кінуўшы-рынуўшы ўсё, я зрываўся і літаральна ўцякаў на Палессе, дзе ўсё было так сугучна і мілагучна мне, ад назваў вёсак, якія я праязджаў ці праходзіў пешкі: Антонаўка, Анісавічы, Рудня, Гута і нават Блудзім з Сярылаўкай, да парослых травой забыцця равоў, акопаў і траншэяў партызанскіх бароў і дуброў, дзе так дабрача ў пасляваенны час раслі мае баравікі. Баравікі на матчынай і бацькавай крыві. Я дняваў і начаваў у лесе, у грыбах, багульніку і сярод ягад-буякоў — па-мясцоваму дурніцы. Пракапаўшы высахлае балотца да жоўценькага жвіру-донейка, піў саладжавую рудзенькую ваду стагоддзяў.

Усё гэта, зразумела, без патэтыкі, узнёслых слоў і неасэнсавана, як неасэнсавана з першага дня нараджэння прыпадаем мы ўсе да матуліных цыцак і смокчам малако. І таму ў мяне не было пытання, куды падацца, дзе прыстаць пасля заканчэння Літаратурнага інстытуту імя М. Горкага ў Маскве. У адрынутае мною ж мінулае, туды, дзе мяне ніхто не чакаў. Хоць, трэба дадаць, на той час я ўжо меў такі-сякі літаратурны багаж. Дыпломная аповесць «Високосный год» была з ухваленнем, з абвешчаннем у «Литературнай газете» як з’ява, прынятая ў часопісе «Новый мир», лепшым і самым чытаным часопісе Савецкага Саюзу, створаным тады А. Твардоўскім. Дарэчы, амаль нашым земляком, смаленчуком, які, паводле сведчання ягоных знаёмых, да канца свайго веку так і не пазбавіўся беларускага акцэнту.

— З кім і ў каго Вы вучыліся ў маскоўскім Літаратурным інстытуце? Што запомнілася з тых гадоў?

— У Літаратурны інстытут на самым пачатку я быў залічаны ў семінар Ёгана Себасцьяна Баха. Так жартам звалі аднаго са старэйшых савецкіх пісьменнікаў, крытыка і публіцыста, зноў жа нашага земляка, Ісбаха. Але вучыцца ў яго мне не давялося. Ён толькі пагадзіўся быць маім настаўнікам і адразу ж пайшоў на пенсію.

Потым былі іншыя настаўнікі, кіраўнікі семінараў: Б. М. Зубавін — на той час галоўны рэдактар часопіса «Наш современник», А. Я. Барабаш — намеснік галоўнага рэдактара «Литературнай газеты», а далей — загадчык сектара прозы ЦК КПСС, дырэктар інстытуту сусветнай літаратуры...

Апошняму я асабліва ўдзячны за тое, што ён не толькі навучаў мяне, а прымушаў, як пісаў незабыўны Казьма Пруткоў, «зреть в корень». Што, на маю думку, не проста пісаць, а рваць гужы і даваць у хамут — такі, нягледзячы на час і афіцыйныя пасады Барабаша, быў тады стыль сапраўднай публіцыстычнай журналістыкі, стыль лепшай газеты інтэлігенцыі «Литературки»: адчуваць час і бачыць грамадскае значэнне таго, пра што пішаш. Думаць перад аркушам паперы. Здаецца, пропісь. Але, на вялікі жаль, гэтых пропісяў так нестае сёння ні нашай журналістыцы, ні прыгожаму пісьменству, за якім няма ні Бога, ні д’ябла — адно бесіянства на ўзроўні жывёльнай крымінальна-дэманічнай жуйкі. Бясконцыя і крывавыя хлопчыкі ў вачах.

Увогуле трэба адзначыць, што я трапіў у Літынстытут падчас так званай хрушчоўскай адлігі, хоць ужо і на сыходзе яе, у кастрычніцка-лістападаўскі ледастаў. Але на той час у мастацтве было яшчэ і даволі цёпленька. І сам я быў схільны не так да літаратурнага навучання, як да яго багемна-бунтоўнага нігілізму, беспадстаўнага і бязглуздага, як гэта і бывае з невукамі пралетарска-сялянскага паходжання ды ў дадатак завочніцкага кшталту. Адным словам, РАППавец.

І сёння я схіляю галаву, прашу прабачэння і нізка кланяюся ўсім сваім выкладчыкам і настаўнікам, бо разумею, што мала на свеце чаго больш пачварнага і брыдкага, чым самаўпэўненасць упёртага ў невуцтва шкаляра ад сахі і станка. А нашы настаўнікі неяк цярпелі і мірыліся з нашым невуцтвам. І гэта сусветна вядомыя прафесары і аўтары шматлікіх падручнікаў і манаграфій: Артамонаў, Дыннік, Яромін, Сідорын, Тахо-Годзі, якія ведалі ў твар Маякоўскага, Ясеніна, філосафа Лосева.

Толькі калі мы іх асабліва ўжо дапякалі, з дакорам і не без пагарды кідалі: дарэмна вы лічыце, што на пісьменніка вучаць. Мы вучым вас зусім іншаму — думаць. Думайце ж, пакуль магчыма. Вось чаму мы вас вучым, не абнюхваючы. За нас, за нашы душы змагаліся, нас вучылі не толькі ў аўдыторыях, на семінарах, але і на шматлікіх вечарынах, сустрэчах з сусветна вядомымі дзеячамі навукі і мастацтва — Ахмадулінай, Вазнясенскім, Раждзественскім, Салаухіным, падчас наведвання Трацякоўкі, Пушкінскага музея мастацтваў, прагляду кінастужак Феліні і Антаніёні. Да нас з пільнасцю прыглядваўся французскі філосаф і пісьменнік Жан Поль Сартр:

— Чаму вы пайшлі менавіта ў пісьменнікі?

— Я — дык каб дзевачкі любілі, бо, бачыце, вельмі ж няўклюдны. — Шчыра адказваў яму студэнт тады, паэт Барыс Прымераў.

— Як вы пішаце? — не без намёка пыталіся мы ў Юрыя Казакова, — паступова ці запоямі?

— Я ўсё раблю запоямі, — адказваў той...

У Барыса Пастэрнака пыталіся, як і чаму ён напісаў «Доктора Живаго», чаму надрукаваў яго за мяжой.

— Думаў, што цяпер ужо дазволена і можна. Адліга, свабода.

Ад нас, студэнтаў, не хаваліся. Сыходзіў на нішто шчыры час праўды. Праўды і адказнасці за літаратуру — культуру і мастацтва. Час яшчэ бясплатнага атрымання адукацыі — той жа культуры, шчырасці непаўторных урокаў балявання інтэлекту, за якім праглядваў ужо сённяшні жорсткі і злосны выскал нашай сучаснасці. Сучаснасці Данцовых, Дашкавых, Паляковых, Марыніных, Робскі ды інш і інш. Імя ім легіён.

Наш інстытуцкі выпуск, наколькі я ведаю, не даў літаратуры значных пісьменніцкіх імёнаў. Усё больш шырока вядомыя пісьменнікі ў вузкіх перыферыйных колах. Але быў, быў сярод нас любы мне чалавек, начальнік участка бурыльна-выбуховых, работ адной з шахт Кузбасу Віктар Чугуноў, каля якога многія з нас і кучкаваліся. Яшчэ ў студэнцтве некалькі яго жорсткіх апавяданняў друкаваліся ў часопісе «Молодая гвардия», былі перакладзеныя на замежныя мовы. Але ён трагічна загінуў, толькі-толькі набраўшы вышыні.

З пэўнай нацяжкай да нашага завочніцкага асяродку можна было б аднесці і Мікалая Рубцова. Але хоць лёс яго ў нечым падобны на лёс Віктара Чугунова, ён усё ж паспеў адбыцца, і вельмі яскрава. Мы толькі сустракаліся з ім у інстытутскіх аўдыторыях і інтэрнаце. Не аднойчы сядзелі за сяброўскім сталом. Але яго як і не было паміж нас. Ён ужо тады жыў у зусім іншым вымярэнні, непадуладным ні часу, ні людзям. Быў, браў чарку, гаварыў, маўчаў. Адсутна, высока, строга, як гэта і належыць у сапраўднасці непаглынальнай і неразменнай асобе ў мітуслівым бытаванні.

— Як Вас сустрэў літаратурны Мінск, калі Вы пераехалі ў сталіцу Беларусі?

— Аніяк... У сувязі з гэтым дазволь прыгадаць міф, байку, плётку, праўду, хто ведае? Як аднойчы Сцяпан Гаўрусёў сустрэў Мінск у асобе Івана Шамякіна.

Іван Пятровіч павінен быў сустрэць у мінскім аэрапорце нейкую прадстаўнічую, мо нават і замежную дэлегацыю. Сустрэць мо нават і не як старшыня Саюзу пісьменнікаў Беларусі, а прэзідыуму Вярхоўнага Савету БССР. Здарылася так, што рэйс самалёта з той дэлегацыяй перанеслі, пусцілі рэйс пазнейшы. І вось самалёт прызямліўся, падагналі трап, заслалі дыванамі. Адчыняецца люк самалёта, грымяць фанфары, і на дывановую дарожку ступае Сцяпан Гаўрусёў. Няцямна азіраецца, аглушаны і аслеплены бляскам медных труб аркестра. Бачыць недзе ўнізе Івана Пятровіча Шамякіна з хлебам і соллю на вышытым нацыянальнымі ўзорамі рушніку. Гаўрусёў спачатку разгублена, а потым з годнасцю ўскідвае ўгару рукі і кідаецца насустрач Шамякіну:

— Іване, адкуль ты ведаў, што я лячу гэтым самалётам...

Дык вось такой урачыстай сустрэчы мяне не было. Як не было і ніякай іншай. Я сціпленька прыкаціў у горад Мінск на гружоным нейкім грувасткім металам абкураным і зачуханым МАЗе. Трошкі вясёленькі, трошкі разгублены. Хвараваты, бо пачынаў дарогу ў сталіцу з прыдарожнай калінкавіцкай чайханы. Кіроўца МАЗа, мой дваюродны брат, у той шафёрскай забягалаўцы ўзяў, як тады было заведзена ў яго браціі, два куфлі піва з прычэпам. Прычэп — паўлітра гарэлкі-сучка. Дваюродны брат быў пад два метры ростам і кілаграмаў пад сто жывой вагі. І ў тым, і ў другім я яму саступаў, як і ва ўменні піць ярша. Але даехалі мы добра. Я нават крыху папрактыкаваўся ў кіраванні МАЗам на «бабруйцы».

Гэта была мая апошняя светлая гадзіна перад тым, як пачаць пакарэнне сталіцы, другая ўжо спроба стаць яе жыхаром. Першая закончылася год таму ганебнымі уцёкамі. Такімі паспешлівымі, што нават і чамадан не паспеў прыхапіць. Яго дасылалі мне ў Кемерава родзічы поштай. Я недзе з месяц, будучы ў адпачынку, так і не здолеў стаць мінчуком. Бадзяўся па рэдакцыях, але нідзе мяне не хацелі. Нідзе не было вакансій, а мо і былі, да рылам я не выходзіў — чалавек з вуліцы. Хоць «Знамя юности» і надрукавала некалькі маіх нарысаў. Адзін з іх памятаецца і сёння: «Дом без фундамента», пра тое, як недзе ў мястэчку вырашылі пабудаваць ні больш ні менш як хмарачос. Вырашылі, але не ведалі, з чаго пачаць. Пачалі адразу з даху, страхі — смешна, але ж ці не нагадвае гэта сённяшнюю сітуацыю з намерам будоўлі беларускай АЭС? З гэтай нагоды я так просценька і назваў свой нарыс — «Дом без фундамента». Адказны сакратар «Знамёнки» Сямён Рубін доўга і так, і сяк круціў і вярцеў мой опус і ўсё муляўся. Нарэшце сказаў:

— Тут нечага не хапае?

— Чаго ж? — спытаўся я.

Сямён схапіў чырвоны аловак і паставіў пад загалоўкам маленькі-маленькі пытальнік:

— Во, цяпер усё на месцы. А месца ў нас у газеце няма, нават пазаштатнікі гадамі ў чарзе стаяць.

Стаяць у чарзе пазаштатнікаў я быў нязгодны. Папрасіў аванс пад нарыс і адбыў у сваю Сібірыю. Цяпер жа, перад другой спробай, я, ужо вучоны, зрабіў у Маскве такія-сякія захады ў вялікім і малым ЦК на плошчы Нагіна. Я ўсё ж быў тады лаўрэатам радыёстанцыі «Юность», вопыт работы маладзёжнай праграмы на кемераўскім радыё вывучаўся і распаўсюджваўся па ўсім Саюзе. Прыглядалася да мяне наконт сабкорства і «Комсомольская правда» — толькі за Уральскім храбтом. Мне ж трэба было зусім у процілеглы бок. У ЦК камсамолу і жонка-журналіст нечага важыла, дала наменклатурны старт некалькім сакратарам Кемераўскага абкаму камсамолу, утварыўшы так званыя «цеха плодородия без корпусов» пры Кемераўскім хімкамбінаце — Усесаюзная ініцыятыва і вопыт. Крыху таксама спадзяваўся на былога настаўніка, тады, як казаў, загадчыка сектара прозы ЦК КПСС Ю. Я. Барабаша. Хоць ён мяне адразу ж паставіў на месца: «Не думаеш жа ты, што я буду непакоіць з-за цябе Танка ці Шамякіна». І я, зразумела, не думаў, але ж, але ж...

Не ведаю, што спрацавала. Але на сустрэчы ў ЦК ЛКСМБ мне прапанавалі адразу дзве пасады: літрабом у «Зорьку» ці «Чырвоную змену». Спачатку я выбраў «Зорьку». Ды перагаварыўшы з былым кемераўцам, маім папярэднікам на гэтай пасадзе, пачуўшы яго палымянае «не і не!», я ўцякаў з «Зорьки» самалётам. «Там такая рэдактарка, такая рэдактарка...»

Рэдактарка была сапраўды такая: як гаварылі ў наш час, член партыі з васемнаццаці гадоў і з васемнаццатага года. Імпэтная і ярасная ветэранка, бальшавічка і партызанка.

Я выбраў «Чырвонку». І гэта было наканаванне, лёс і жыццё. Абраў «Чырвонку», хоць амаль што не валодаў ужо беларускай мовай. Ішоў да яе праз пагарду калег, машыністак... Да ўсяго далучалася і падазронасць да мяне супрацоўнікаў: як жа, рука ў ЦК, у Маскве рука, друкуецца ў «Новом мире». Добра калі проста жыд, брат дык у яго дакладна жыд. А ён самае малое прэтэндуе на рэдактара газеты. Гэтае: брат у ЦК КПСС, бацька з маткай жыды, адчувалася і ў калідорах СПБ. Такое не аднойчы пераказвалі мне «сябры» і сябры.

Але ж у Саюз мяне прынялі пры адным толькі голасе супраць. Сёння я ведаю той голас і шчыра прызнаюся — не крыўдую. У кожнага чалавека павінны быць зайздроснікі і нават ворагі. Гэта, што ні кажы, прызнанне. Прынялі, хоць я туды і не прасіўся, дарогі нават не ведаў, па часопіснай публікацыі, без кніжкі. Пазваніў сам Іван Паўлавіч Мележ. Ён жа і спатыкнуўся на прыёмнай камісіі, зачытваючы выпіску з маёй працоўнай кніжкі. Па ёй мяркуючы, у мяне быў толькі месяц падземнага шахцёрскага стажу, што, пэўна, бянтэжыла Івана Паўлавіча.

Таму я сёння, цяпер, адчуваю сорам перад ім. Стаж мой падземны быў куды большы. Але да заканчэння горна-індустрыяльнага тэхнікуму я ні на адной з шахт, на якіх даводзілася рабіць, не браў працоўнай кніжкі: неагляднасць і разгільдзяйства дзетдомаўскага, амаль цыганскага стану жыцця. Навошта мне гэтыя кніжкі, стаж я сабе яшчэ, уга, які зараблю. А рабіў я на шахтах амаль усіх гарадоў вугальнага Кузбасу.

Мне б падняцца і патлумачыць усё гэта Івану Паўлавічу. Але жаба заела, гонар не дазволіў апраўдвацца нават перад Мележам. Тым больш перад Мележам, маім земляком па дзетдому. Верце ці не верце мне, людзі, апраўдвацца ні перад кім не буду. Натура. Натура, на якой усе ваду возяць. Незабыўныя пракаветныя памяць і, хоць маленькі, гонар, гонар багны і дрыгвы. Ні перад кім не вініўся і вініцца не збіраюся, хоць незбыўна і пакутліва нашу гэта адчуванне віны ў сабе.

— Што з сябе ўяўляў часопіс «Нёман» за савецкім часам, у якім Вы доўгі час працавалі?

— У «Нёмане» я не так і доўга працаваў. Хоць мне самому з пазіцый перажытага, набытага і страчанага здаецца той час зацяглым. Я хутка збег з часопіса на «вольны хлеб». Але то быў для мяне вельмі плённы час. Я нібыта працягваў ужо на практыцы вучобу ў літынстытуце. Набліжаўся да сапраўднага стаўлення да літаратуры, набываў вопыт сур’ёзнага рэдагавання. І тут павінен адзначыць сваіх настаўнікаў тае пары. Па-першае, гэта, вядома ж, Уладзімір Кудзінаў і Уладзімір Жыжэнка. Здаецца, дзве вельмі сціплыя постаці ў беларускай літаратуры. Але без іх сёння яна не мела б таго, што мае цяпер: ні рускага, ні беларускага.

Кудзінаў і Жыжэнка — гэта былі дзве процілегласці, два Уладзіміры, знітаваныя ў тое, што звалася тады прозай часопіса «Нёман». Адзін імпульсіўны, рухомы і няўрымслівы, скоры на слова, падтрымку і развіццё якой бы там ні было думкі — гэта Жыжэнка. Другі — Кудзінаў — задумлівы і не хапатлівы. Але абодва яны былі вельмі глыбокімі, эрудыраванымі і інтэлігентнымі. Я сказаў бы, цярплівымі і нават з’едлівымі рэдактарамі, абодва былі адданыя і рускаму, і беларускаму слову.

Я ўжо нічога не хачу казаць пра галоўнага рэдактара часопіса нашага славутага драматурга Андрэя Ягоравіча Макаёнка і ягонага намесніка празаіка Георгія Лявонцьевіча Папова, які, па сутнасці, і цягнуў на сабе часопіс, выконваў усю чарговую і часам не вельмі ўдзячную і бачную работу, маючы бездакорны густ, нюх, калі хочаце, на сапраўднае і непадробнае пісьменства, з замілаваннем адносячыся да яго. Андрэй Ягоравіч як галоўны ў часопісе быў зусім іншага характару, з налётам нейкай цыганскай энергіі і абаяльнасці, што і асвячала часопіс. Ён з’яўляўся на ім, як сонейка ці месяц, і таксама ж знікаў, пакідаючы пасля сябе след бліскучай каметы.

Вось такое спалучэнне двух Уладзіміраў, Макаёнка і Папова, дазволіла перыферыйнаму часопісу тае пары супернічаць з найлепшымі маскоўскімі часопісамі. Тыраж «Нёмана» падымаўся да ста пяцідзесяці тысяч накладу і нязменна рос, што дало падставы нашаму выдатнаму сёння, а тады зусім маладому крытыку на адным з пісьменніцкіх сходаў абвясціць пра існаванне «Нёманскай» школы прозы. І я рады, што першая мая публікацыя — дзетдомаўскія навелы — адбылася ўсё ж у «Нёмане» з лёгкай рукі Уладзіміра Кудзінава.

Першапачаткова рускамоўны часопіс «Нёман» ствараўся як альманах для найлепшых твораў беларускай прозы. Гэта была адна канцэпцыя часопіса. Другая, больш позняя і, на маю думку, больш сталая — скіраваная схільнасць часопіса да элітарнай як беларускай перакладной, так і арыгінальнай рускай літаратуры, што судзейнічала з’яўленню ў «Нёмане» шэдэўра сусветнай прозы — «Восені патрыярха» Маркеса. Упершыню ў савецкай краіне, у перакладзе з іспанскай Валянціна Тараса і Карласа Шэрмана. Не будзем забывацца, што гэта быў час крамлёўскіх партыйных патрыярхаў. І адсюль зразумела, якое незадавальненне гэта ў іх выклікала і якія потым былі наступствы такой смеласці.

Трэба адзначыць, што адначасова з элітарнасцю прозы часопіс пільна прыглядаўся і да маладых аўтараў, якія спрабавалі свае сілы спачатку на рускай, зразумела чаму, мове, але потым пераходзілі на мову матчыну. І тут дастаткова прыгадаць адно імя: Кастусь Тарасаў. А іх было процьма.

Ішоў час, змяняліся галоўныя рэдактары і канцэпцыі часопіса. Пакуль яго не давялі да ручкі. Да стану сённяшніх дзён, пагалоўнай адсутнасці духоўнасці і культуры, сумлення і пісьменнасці, знішчэння якога б там ні было рэдагавання на Беларусі, элементарнай граматнасці. Але я выказваюся пра час мінулы, пару росквіту «Нёмана», спадзеючыся на яго будучыню.

— Як Вы ставіцеся да праблемы мовы ў нашай літаратуры? Ці можна залічваць у беларускую літаратуру творы расейскамоўных пісьменнікаў, якія жывуць і працуюць у Беларусі?

— Праблема... Праблема, створаная праблемным народам і ўзроўнем духоўнасці і культуры яго правадыроў. Гэта сёння так званы ў Еўропе дый у сусвеце вечны беларускі айчынны наш жыд. Пакаранне і пракляцце народа, які, здаецца, набыў краіну і яе незалежнасць, але пры гэтым згубіў, праглынуў язык, мову. На імгненне толькі зіхатліва прабліснулі нам са скарбніц стагоддзяў наш герб Пагоні і наш бел-чырвона-белы сцяг, і адразу ж усё знікла, як мроевы сярэднявечны прывід. Усё ці не назаўсёды страчана намі — мінулае і будучае. І здань меднага вершніка Пятра Першага і вялікага распачала сваю пагоню, пагнала нас у северо-западный край. Пагнала, нацкаваная і абуджаная нашымі ж дабрадзеямі. І нечакана знікла, растварылася ў шызафрэніі хваравітых мрояў, за якімі пасталі ўжо новыя цені — жоўтыя і чорныя, кітайскія ды афрыканскія. Сон розуму, вядома, нараджае пачвар. Нашы пачвары сёння паўсюдна палююць за намі, распачаўшы сучасную пагоню за беларусам.

І што тут можна дадаць? Толькі сцяць зубы, скласці на грудзях крыж-накрыж рукі ці абаперціся на кавеньку — любімая, па ўсім, поза нашага генія Янкі Купалы — і ўтаропіцца ў неабсяжныя далягляды. І працягваць свой пакутлівы шлях на Галгофу. Несці свой крыж, думаць пра тое, што ў свой час і камяні на беларускай зямлі прарастаюць. Пераўтвараюцца ў крыжы і падымаюцца з бездані стагоддзяў, як гэта сёння адбываецца на Палессі — радзіме Кірылы Тураўскага, і на Віцебшчыне — бацькаўшчыне Ефрасінні Полацкай. Існуе ўсё ж вечны нагляд і суд над кожным з нас. Ёсць ён, вечны судзія, і воздастся каждому по его деяниям.

Што ж тычыцца рускамоўных пісьменнікаў, якія жывуць і працуюць на Беларусі, то куды іх дзець? І ў сувязі з гэтым мне ўзгадваецца прытча ці байка, пачутая ўпершыню ад узгаданага вышэй тут Уладзіміра Жыжэнкі. Сняданак у хаце мнагадзетнай сям’і. За сталом столькі дзятвы, што і кату недзе ўшчаміцца. І, зазірнуўшы ў хату, сусед дзівіцца: «Гэта ж колькі дзяцей, пералічыць нават немагчыма». На што бацька і гаспадар адказвае: «Пакажы, пакажы, каторы лішні — адразу ж выкіну».

Няма нікога лішняга і за нашым літаратурным сталом, не толькі рускамоўнага на Беларусі пісьменніка, але і пісьменніка, які ў нас піша на мове яўрэйскай ці ідыш, польскай ці татарскай мовах. Няма, і грэх каго-небудзь выкідваць, абыходзіць ці забывацца і цурацца. Толькі шматгалоссе і стварае хор, літаратуру. Скажу больш, я чую беларускае слоўца ў творах такіх далёкіх ад нас і розных творцаў, як М. Шолахаў, В. Распуцін, В. Бялоў. Гэта і дае спадзеў, што яно захаваецца на зямлі. І вернецца, вернецца, калі ўжо не да нас, да нашых нашчадкаў, каля самой труны, але дагоніць іх і на нейкае імгненне прымусіць адкласці паміранне. Паўстаць з дамавіны. Што ж тычыцца распаўсюджанага апошнім часам моўнага нацыянальнага выгараджвання — на самай справе ці не спробы захавання расавай чысціні — нешта мяне ў гэтай пазіцыі вельмі і вельмі насцярожвае. Іменна на гэтым у свой час аглушальна спатыкнуўся і праваліўся БНФ. І куды падзець тыя дваццаць ці колькі працэнтаў народу, якія, згодна з перапісам, лічаць сябе так званымі «інш. нац.». Як быць, куды падзець практычна ўсё насельніцтва Беларусі, якое размаўляе па-расейску ці на трасянцы — проста выкінуць, ці ўперціся, засляпіцца і гаварыць, што яно не існуе?..

Я сам хадзіў у скуры нацмена на роднай зямлі, пачынаючы пісаць на рускай мове. Паверце, гэта нават не крыўдна — проста не па-людску. У большасці рускамоўнай літаратуры на Беларусі ёсць усё ж маленькая адметнасць — яна беларуская паводле духу, ладу. Па-расейску ў свой час пачынаў пісаць У. Някляеў. І на яго тыя ж расейцы наракалі: нешта не па-руску гучыць. І яшчэ, як быць, куды нам падзець хаця б аднаго Алеся Адамовіча?.. Сапраўдны літаратар і інтэлігент на Беларусі, на якой бы мове ён ні пісаў, чуе голас краіны, у якой жыве, павінен чуць, інакш яго існаванне немагчыма. Гэта проста не пісьменнік і не чалавек, ці глухі і няшчасны чалавек, і яго таксама трэба шкадаваць, а не адмаўляць яму ў існаванні.

— Вашыя «экалагічныя» раманы, асабліва пасля Чарнобылю і нядаўніх экалагічных катастрофаў на Полаччыне, робяцца сёння актуальнымі як ніколі, але крытыка пра іх чамусьці не згадвае, раманы гэтыя не перавыдаюцца. Чаму?

— Спытайцеся пра што-небудзь іншае. Хто сёння, апроч выбітных нябожчыкаў, якія не паспелі выказацца пра сучасную ўладу, выдаецца ці перавыдаецца. Бяру на сябе смеласць сказаць: наша літаратура, беларуская сапраўдная кніга амаль цалкам некрафільская. У пераважнасці мы спажываем толькі створанае нябожчыкамі, мінуўшчынай. Не ведаю пра будучыню, але маё і тваё пакаленне не мае сучаснасці. Сённяшні дзень згублены, страчаны намі, і не толькі ў адным прыгожым пісьменстве, але ўвогуле ў нашай культуры, у нашым духоўным набытку, інтэлекце. Ён толькі мільгаціць у глыбі нашых беларускіх нетраў і рудаў.

Асабіста пра сябе магу сказаць, што больш за дзесяцігоддзе таму, прысутнічаючы на абароне адной з кандыдацкіх дысертацый па маіх кніжках, даведаўся — мне давяральна пасведчылі — што толькі па маіх творах ужо абаронена больш за паўсотні кандыдатаў і дактароў навук. Думаю, колькасць іх сёння пераваліла ўжо і за сотню. Вось такая чытальнасць і шырокая вядомасць усіх беларускіх сучасных аўтараў, як казаў ужо, у вузкіх нашых колах.

— Вас па-ранейшаму працягваюць друкаваць у Маскве, напрыклад, часопіс «Дружба народов». Ці можа афіцыйны Мінск уплываць на падобныя публікацыі? За савецкім часам, наколькі я разумею, Мінск усё ж вызначаў: каго і як друкаваць у Маскве.

— Усё гэта так і не так. Праўда, але не ўся. Афіцыйны Мінск за савецкім часам сапраўды ўплываў на маскоўскія выданні і публікацыі. Але толькі часткова, ускосна. Ён уплываў на наменклатурныя творы, творы наменклатурных аўтараў. Але ж заўсёды быў і будзе так званы стыхійны «самотёк». Такім стыхійным самацёкам дасягнула «Нового мира» і мая першая аповесць.

Такім жа шляхам па працярэбленай ужо дарозе ішлі і ўсе мае іншыя рэчы ў маскоўскія часопісы: «Дружба народов», «Знамя», «Юность». Мо ў Беларусі і спахапіліся, але ўжо было позна. Літаратура не здольная існаваць ці не існаваць на загад. Гэта прыгавораная ўжо да памірання з цягам часу літаратура. Заўсёды, нягледзячы на якую заўгодна кан’юнктуру і ўладу, ёсць сумленныя людзі, адданыя служэнню вялікаму мастацтву.

Я кажу пра гэта таму, што ведаю: некалькі гадоў таму рэдакцыя часопіса «Дружба народов» рабіла спробу выпусціць спецыяльны беларускі нумар свайго часопіса. І тут Мінск і Масква не сышліся са спісам аўтараў. Ідэолагі Мінска рэкамендавалі сваіх. Масква не пагадзілася. Таму што зноў жа, сыходзячы з міфа ці праўды пра Івана Шамякіна, калі яму ў свой час прапанавалі ўзначаліць новы, існуючы, пэўна, сёння Саюз беларускіх пісьменнікаў, ён патрабаваў спіс яго чальцоў, а прачытаўшы яго, мовіў: «А-а, ды тут жа пісьменнікаў няма». Так што пры ўсіх абставінах не будзем забывацца пра талент і праўду. Не будзем забывацца пра вечнае, выказанае ў свой час ці не самім А. Т. Твардоўскім: «Талантам надо помогать, бездарности пробьются сами». Б’юцца і прабіваюцца, лезуць нахрапам і нахабствам сваёй бездарнасці, творчай імпатэнцыі. Гэта таксама было і будзе ва ўсе часы, эпохі і пры ўсіх уладах.

— Вы не пайшлі ў жорсткія апазіцыйныя публіцысты, як, напрыклад, Бураўкін, або Гілевіч. Вы не сталі актывістам якойсьці палітычнай партыі. Дык чаму няма кніг? Вы не хавалі сваіх поглядаў, але крытычных поглядаў на цяперашнюю ўладу шмат хто не хавае. Чаму вашыя кнігі не выходзяць у мінскіх дзяржаўных выдавецтвах? Можа, вы нават і не прапаноўваеце рукапісы?

— Гэта для мне адно з кшталту тых вечных і балючых пытанняў, якое задаецца пры кожнай сустрэчы хворага з доктарам: «Так, на што скардзіцеся?». Я звычайна адказваю: «На слабую галоўку, на бацьку з маці». — «Ну, тут мы вам нічым дапамагчы не здольныя». Нічым не здольныя дапамагчы сабе і самі, як не здольныя адказаць на ўсе гэтыя пытанні. Скора буду спраўляць дзесяцігадовы юбілей, як ляжаць у выдавецтве «Мастацкая літаратура» мой новы раман «Бунт незапатрабаванага праху» і дзве аповесці: «Прахожы» і «І нікога побач, хто ўбачыў бы мой страх». Рукапіс адрэдагаваны Л. Драньком-Майсюком і, паводле ягонага водгуку, гэта найлепшае, што яму даводзілася тады чытаць. Творы прайшлі апрабаванне ў выданнях маскоўскіх часопісаў. Аповесць «Прахожы» перакладзеная і апублікаваная ў балгарскім часопісе.

Ляжаць мёртвым грузам, я ўжо ні на што не спадзяюся, ні на каго не наракаю і не крыўдую. Нават выказаў шчырыя спачуванні дырэктару «Мастацкай літаратуры», што яго выдавецтва не можа выдаць маёй кнігі. Спачуванні сапраўды шчырыя. Змаўчаў і сцярпеў абразу і істэрыю галоўнага рэдактара выдавецтва Віктара Праўдзіна, калі я толькі заікнуўся пра рукапіс, пажадаўшы нават не надрукаваць яго, а проста забраць. Лаянка заўжды вісне не толькі на плоце, але і на плячах. Таго, хто лаецца. Тут кожнаму з нас адно толькі можна сказаць і на адно і тое ж паскардзіцца: на галоўку і бацьку з маці.

Але гэта зусім не талстоўскае непротивление злу насилием і не біблейская ўсёдаравальнасць. А тое, што завецца паче гордости. Такі не толькі мой, а ў нечым, на маю думку, і наш агульны беларускі гонар: не унижайся и никогда ничего не проси. Запавет нашых забытых продкаў, самой нашай занядбанай і бясконца гвалтаванай зямлі, яе вод, лясоў, прытоенай да пары да часу ў балотах дрыгвы і багны. А як вядома, іменна ў ціхім балоце ўсе чэрці водзяцца.

Вось так, спавядаючы такую веру і надзею, жыву і я. Пакутліва жыву, нічога не скажаш, правільна, няправільна — гэта ўжо зусім іншая справа. Справа меры сумлення і гонару кожнага. Таму лішні раз нідзе і не вытыркаюся, не пнуся ў змагары і не лезу ў аратары і трыбуны. Ну, не трыбун я. Дай мне Божа здароўя і моцы па сваім здольнасцям і не губляючы годнасці рабіць тое, на што здатны. А сёння мне ўвогуле трэба думаць ужо не пра тое, як жыць, а як пражыў.

Таму мне і претят жорсткая апазіцыйнасць і які-небудзь экстрэмізм паводзін. Таму я не ўступаю ні ў якія палітычныя аб’яднанні і партыі. Хопіць, у адной пабыў, ніхто мяне туды не цягнуў, пайшоў самахоць. Сёння, перабіраючы сваё жыццё, узгадваючы мінулае і бягучае, я ўсё больш схіляюся да высноў, што любое дысідэнцтва больш прывабнае здалёку толькі, збоку, а сам-насам з ім — выграбная яма якой бы там ні было палітыкі і позы. Як у наш час гаварылі, начинается с идеалов, а заканчивается под одеялом.

Мне больш даспадобы спакойнае і працавітае сібірскае дысідэнцтва шасцідзесятых гадоў, якое я добра зведаў і адчуў у геолагаразведцы. Калі Сібір была яшчэ поўная самадастатковага народу. Народ той ішоў у тайгу ціха, без комсомольских соплей и воплей, дысідэнцкага: карету мне, карету. В деревню или к тетке в глушь, в Саратов. Па сваёй волі і ахвоце — не па этапе. Бо адчувалі часовасць адлігі і неправеднасць улады, што толькі абуджалі стыхійную пратэстнасць іх душ і пакідалі незапатрабаваным інтэлект. А як сведчылі філосафы тае пары, якраз тады на захадзе над усім, асабліва над інстынктамі, браў верх іменна інтэлект. Як жа ўсё пераменліва на свеце, пра інтэлект сёння ўжо ніхто і думаць не думае. Ён амаль цалкам вынішчаны дваццаць першым стагоддзем, рублёўска-блядскімі інстынктамі маскоўскага разліву...

Недзе там у сталіцах кіпелі страсці і мітынгі, ствараўся самвыдат. А ў таёжнай глыбі сібірскіх руд ішло звычайнае жыццё і праца пратэстава сышоўшых туды інтэлектуалаў, абраўшых непрытульнасць і стваральнае отшельничество, іменна стваральнае, бо, як казаў тое, калі не блытаю, Янка Купала: за праўду мала стаяць, за яе трэба пасядзець. На мой розум, дык гэта — папрацаваць. Увогуле, працаваць, рупіць і дбаць рукамі і галавой. Любая праўда без працы розуму, сэрца, а таксама ж рук нявартая і меднага грошыка. А плённая і стваральная яна толькі тады, калі гэта праца робіцца без паказухі і жадання ўхвалы, у табе самім, у тваёй існасці. Хоць у нечым гэта і шлях у нікуды, які на той час паламаў мноства лёсаў, паклаў пачатак новай пародзе людзей шасцідзесятых — бічам і бамжам. Але яны, павер мне, не самыя апошнія людзі на нашай зямлі. Можаш і мяне далучыць да іх. Бо кожны пратэст — унутранае отшельничество — павінен быць стваральным.

Вось так стваральна працуюць згодна са сваім унутраным зместам Ніл Гілевіч і Генадзь Бураўкін. Зусім не на разбурэнне нашай сучаснасці, якой бы горкай і агіднай яна ні была — на пабудову. Пабудову і стварэнне нашай будучыні. Вяртанне нашай забытай і неўпрыкмет збытай, згвалтаванай і ўкрадзенай будучыні. Бо ўсё ж чалавек створаны не для войнаў, не для экстрэмальнасці пратэсту — а дзеля працягу жыцця на нашым шарыку, дзяцей, унукаў і праўнукаў. Роду свайго. І гэта адзінае, што без падману высакародна. Якая за гэта ўдзячнасць, якая адзнака — справа пятая. Перш-наперш чалавек павінен быць чысты перад самім сабой, у сваёй рабоце і сваіх думках.

— Чаму ніхто з беларускіх літаратараў старэйшага пакаленьня так і не напісаў раману пра найноўшы час? Ці такому раману яшчэ трэба «высьпець»?

— Па-першае, што разумець, што адносіць да паняцця літаратараў старэйшага пакалення. Усе беларускія пісьменнікі, хто пайшоў і працягвае бічаваць, жывыя яшчэ і сёння, адчыталіся перад сваім часам, сваёй айчынай, народам і эпохай. Даволі ж толькі ўзгадаць тых жа Быкава, Брыля, Мележа ці Макаёнка. На памяць прыходзіць выказванне Ніла Гілевіча пра тое, што любая краіна, маючы толькі аднаго пісьменніка ўзроўню Янкі Брыля, павінна была б ганарыцца сваёй літаратурай. Не абсеўкі ў поле, на ніве беларускага пісьменства і Ніл Гілевіч, Генадзь Бураўкін, Алесь Жук, Анатоль Кудравец, Віктар Карамазаў. Што тычыцца найноўшага пакалення, што ідзе толькі на змену аксакалам, то гаварыць пра іх яшчэ рана. Не раманы іх не выспелі — не выспеў яшчэ сам наш час, час настолькі цьмяны і няцямны, няўпэўнены яшчэ нават у самім сабе, у тым — ёсць ён ці толькі сніцца і мроіцца, нараджаючы больш пачвар, чым стваральнікаў. Час вялікага страху і разгубленасці, бездапаможнасці і нават немагчымасці нараджэння высокіх ідэалаў і якой бы то ні было духоўнасці і культуры. Адно толькі развітанне з матчынай мовай чаго варта. Гэта трэба яшчэ не адно пакаленне одуму і асэнсавання. Хай выспявае час, і з тым-сім з ягоных стваральнікаў ці згубцаў разбярэцца, тады і з’явяцца вартыя яго творы і творцы. Толькі невядома, на якой з моваў. Апяюць, у нас усё апяваюць, а цяпер дэманізуюць ці перфаманяць — д’ябалізуюць.

— Ці сочыце Вы за сучаснай беларускай літаратурай? Ці адзначылі для сябе нейкія поспехі, новыя імёны?

— На гэта пытанне я ўжо, здаецца, адказаў. Сачыць за літаратурай так сістэмна, як гэта рабіў той жа Янка Брыль, як гэта робіць Ніл Гілевіч, не маю магчымасці. Культура, даследаванне пісьменнікамі літаратуры, на вялікі жаль, знікае, разам з культурай увогуле. Тое, што перападае мне чытаць у творах пачынаючых сёння аўтараў, магу вельмі суб’ектыўна ахарактарызаваць як літаратуру разгубленага і нават страчанага пакалення: бясконцыя асфальтавыя фэнтэзі на гарадскія і сэксуальныя тэмы, не маючыя ні пад пазногцямі, ні на сэрцы і крошкі глебы, зямлі.

Выключэнне — рэчы, што друкуюцца сёння ў адзіным, лічы, добра вядомым мне гераічным і вартым звацца подвижническим часопісе «Дзеяслоў». Мы ці, скажу толькі пра сябе, я інфармацыйна ізаляваны як ад літаратуры сусвету, так і нашай уласнай літаратуры. Дзікунства, але інфармацыйны бум абыходзіць бокам усе нашы СМІ. Яны толькі дзяржаўныя, аднакарытныя і пустапарожнія. Пуста на тэлеэкранах, пуста ў газетах, і на сэрцы і ў галаве пуста. Беларускае слова пазбаўлена сэнсу, розум пазбаўляецца напружання і думкі, сэнсу працаваць і працягвацца. І гэта вельмі прыкра і горка. Мы гінем як культурны адукаваны народ, нацыя. Амаль усе, і жук, і жаба, не навучыўшыся элементарна пісаць, грамаце, адразу ж кінуліся ўвекавечваць сябе ў адрынутым ужо светам андэрграўндзе, постмадэрнізме, перформансе. Не пазіраючы, што самі якраз і з’яўляюцца толькі прадуктам гэтага даволі смуроднага перформанса. Каб жа ўсё гэта ды рабілі яны на тых жа гандураскіх ці кітайскіх мовах. Дык не, не. Нехта ж іх падахвочвае і падымае...

І таму хвала і хвала хоць і слабенькім, кволым парасткам свабодных выданняў, гераічным высілкам твайго часопіса і таго ж «Дзеяслова», што не даюць зачэзнуць нашаму прыгожаму і вялікаму, з вялікімі набыткамі пісьменству.

Малюся і прашу прабачэння за горыч, кволасць і роспач думак і разваг. За імі я такі ўжо, як сёння ёсць.

Гутарыў Алесь Аркуш.