Paіyga, Artur. Kołchoz imienia Adama Mickiewicza. Reportaże z Białorusi. Bielsko-Biała: Wydawnictwo Buffi, 2005. — 160 s.

На познанскай прэзэнтацыі «Калгасу імя Адама Міцкевіча» Артур Палыга сказаў, што ягонай марай было б пабачыць беларускі пераклад сваёй кнігі. Таму дазволю пачаць сабе менавіта зь перакладу.

Песьня пра зубра

Беларускія мытнікі ў расшпіленых мундурах, як у сцэне з Паркераўскага «Midnight express», пасьля допыту адабралі ўсе мае фатаграфічныя стужкі, некалькі соцень здымкаў. Канфіскавалі як тавар, які вывозіць зь Беларусі забаронена.

— Гусоўскі. Мікалай Гусоўскі. Ты павінен быў чуць пра яго. Беларус, паэт. Напісаў на лаціне і падараваў папу «Песьню пра зубра». Пісаў пра нас. Бо зубар — гэта быццам бы наш нацыянальны сымбаль. Мы ўсе як зубры, — гаворыць Юля, дзяўчына зь Беларусі.

Нашыўкі з зубрам аздабляюць міліцэйскія мундуры. А Гусоўскі ў польскіх падручніках згадваецца як Міколай Хусовчык, польскі паэт часоў Рэнэсансу.

Гэта цэлы першы разьдзел кніжкі пра наш з вамі родны калгас — Беларусь. Дэбютны літаратурна-дакумэнтальны рэпартаж трыццаціпаругадовага паляніста і журналіста Артура Палыгі.

Зь Бельска-Белай, дзе жыве пісьменьнік, да беларускай мяжы каля 800 км, і гэтая адлегласьць заўважная ўжо ў першых радках кнігі. Бо ўсё тое, што для звыклага беларуса — надзённая рэчаіснасьць, для спадара Палыгі явіцца самай захапляльнай прыгодай. Ва ўводзінах аўтар прызнаецца, што наведваньне Беларусі ў самой Польшчы па сёньняшні дзень лічыцца нетыповым дзівацтвам, якое можа прынесьці адны толькі непрыемнасьці. Каб адсеяць розныя стэрэатыпы, створаныя польскімі СМІ, спадар Палыга самастойна вырушыў у тую краіну-суседку — Рэспубліку Беларусь.

У кнізе не адчуваецца мяжы паміж чытачом і аўтарам, бо працэс мітавынішчэньня адбываецца на вачах аднаго і другога. Спадар Палыга не займае тут пазыцыі гіда, а на працягу ўсяго аповеду пакорна стаіць поруч з чытачом і суперажывае разам зь ім усё ўпершыню. Таму паўстае ўражаньне, што мы не чытаем кнігу ці рэпартаж, а быццам наведваем тыя самыя месцы, у якіх пабываў пісьменьнік. Але ў кнізе ёсьць і карысныя турыстычныя парады. Напрыклад, з мастацкай алегорыі пра машыну часу чытач даведваецца, што, заяжджаючы на тэрыторыю Рэспублікі Беларусі, трэба перавесьці стрэлкі гадзіньніка гадзіну наперад, у паэтычным апісаньні прыдарожных краявідаў знаходзім інфармацыю пра пасты ДАІ, а з паважнага дыялёгу зь беларускай дзяўчынай высьвятляецца, адкуль узялася таямнічая назва Беларусі. Як аказваецца, назву абумовіў ільняны колер доўгіх валасоў беларусак.

У аповедзе пра краіну ўсьцяж пераплятаецца нізкае з высокім, а вясёлае з роспачным. Аўтар зь лёгкасьцю Міцкевіча пераходзіць ад апісаньня прыбіральняў да вельмі сур’ёзных і набалелых беларусам праблемаў. Тое, што спадар Палыга бачыць усё вачыма прышэльца, дазваляе беларусу паглядзець на сябе і навакольле чужым поглядам, без уласьцівага нам празьмернага сантымэнту. Нашыя старыя праблемы паўстаюць у цалкам новым сьвятле. Размова пра «чарнобыльскі рак» ня бачыцца чамусьці такой будзённай, а праблема стаўленьня да інвалідаў — такой нязначнай. Чытаючы, мы можам абурацца разам з аўтарам і зноў і зноў зьдзіўляцца экзальтаванасьці заходніх эўрапейцаў, калі тыя сутыкаюцца зь мясцовымі праблемамі.

Тое ж самае і са стэрэатыпамі. Прапушчаныя праз польскую сьвядомасьць (да прыкладу, што па-беларуску гавораць толькі фанатыкі, ці што нас абкружаюць адны агенты, ці пра брак мацюкоў у беларускай мове), яны прымушаюць у чарговы раз задумацца над імі. У кнізе шмат падобных ілжэсьведчаньняў пра краіну, але ўсе яны неверагодна жывыя, зь імі хочацца палемізаваць, дапаўняць і аспрэчваць. Аўтар прадстаўляе аповеды сваіх суразмоўцаў нам і ніколі не вырашае за нас, даваць ім веры ці не.

Не абмінутая ўвагай і палітыка. Апісаньне кнігарні, дзе можна купіць глянцавага прэзыдэнта ў рамцы, — бадай адзіны момант, калі адчуваецца выразная іронія спадара Палыгі да «białoruskiego dyktatora». Аднак і тут аўтар не губляе сваёй прафэсійнай аб’ектыўнасьці, чэсна прызнае, што ёсьць людзі, якія гэтыя партрэты ахвотна павесілі б у сваіх дамох.

«Калгас імя Адама Міцкевіча» — гэта кніга размоваў з сучаснымі беларусамі, але меней вядомымі і болей забытымі. Кніга пра людзей самых розных прафэсій і заняткаў, бо тут сустракаюцца і ксёндз, і апазыцыянэр, і актор, і праўнік, і нацыяналісты, і руская камуністка, і лярва за 5 даляраў. Хочаш ня хочаш, усе яны частка нас саміх — самаахвярныя і зьдзівачэлыя, адданыя і змарнаваныя, зглумленыя і безыдэйныя. А ўвесь гэты звар’яцелы шэраг заканчваецца, вядома, простым тутэйшым дзядзькам Фёдарам, які быццам для супакаеньня агаломшанага чытача расказвае пра пасаджаны ягоным бацькам дуб і запэўнівае, што той магут перажыў Сталіна, перажыве і Лукашэнку.

Кніга Артура Палыгі перапоўненая слайдамі лёсаў, якія можна дапаўняць і дапаўняць. Беларускі чытач мімаволі думае, што ён сам расказаў бы на месцы таго ці іншага суразмоўцы, як прадставіў бы сваю краіну. Менавіта таму, чытаючы запіскі з падарожжа ў Калгас імя Адама Міцкевіча, хоцькі-няхоцькі пачынаеш адчуваць сябе старшынём гэтага вялізарнага калгасу.

У кніжцы ёсьць таксама некаторыя недахопы. Беларускія назвы і імёны часта трансьлітаруюцца ў польскую мову з памылкамі. Памылка дапушчаная нават у самой «Raspublika Biełaruś».

Кніга падзеленая на дзьве часткі: дзея першай адбываецца збольшага на Магілёўшчыне, другая ёсьць даволі тыповым для польскай інтэлігенцыі, сэнтымэнтальным падарожжам на «byłe Kresy wschodnie» ў ваколіцы Наваградчыны. Адна і другая частка разьлічаныя на дзьве розныя аўдыторыі. Часам ёсьць уражаньне, што лепш іх было б разьяднаць у дзьве розныя кнігі.

Пастанову напісаць водгук на кнігу Артура Палыгі я прыняў адразу пасьля ейнага выхаду ў сьвет у 2005 г. Першыя радкі напісаліся ў дзень, калі адбылася першая прэзэнтацыя з удзелам беларускіх чытачоў у Познані (на пачатку 2006-га). Аднак з-за пастаяннай занятасьці я здолеў закончыць свае зацемкі адно цяпер, у другой палове 2007-га. Баяўся, што за гэты час і кніжка, і рэцэнзія могуць дэактуалізавацца. Аднак нічога падобнага ня сталася. Зь сярэдзіны дзевяностых, калі адбылося першае апісанае падарожжа аўтара ў Беларусь, мінула ўжо амаль звыш дзесяці гадоў, аднак нічога, пра што ідзе мова ў кнізе, за гэты час у Беларусі не памянялася. І цяпер тут адбываюцца незаконныя суды, і цяпер стаяць руіны цэркваў, і цяпер павольна, але бязь лішняга патасу дажывае наш з вамі Калгас.