Вольга Абрамава

Гледзячы ў якіх крытэрах ацэньваць. Калі ацэньваць паводле геаграфічнага — вядома, зьяўляецца. Калі вы будзеце ацэньваць паводле старадаўняй гісторыі і таго ўнёску, які зрабіла Беларусь, — дык, безумоўна, зьяўляецца. Калі разглядаць з пункту гледжаньня эўрабюракратыі, то не, не зьяўляецца. Калі з пункту гледжаньня даміноўнай грамадзкай думкі, якая сфармаваная ў эўрапейскіх краінах, то, безумоўна, не зьяўляецца. Я думаю, ня ўсё так трагічна, як бачыць адзін бок, і ня ўсё так цудоўна, як бачыць другі. Я заўсёды кажу так (асабліва калі кантактую з заходнімі партнэрамі): паспрабуйце ўявіць краіну, у якой ня ўсё так добра, як пішуць дзяржаўныя газэты, і ня ўсё так дрэнна, як пішуць недзяржаўныя, — і вы атрымаеце той вынік, які ёсьць. Гэты рух ня статыка, а дынаміка, наперакор таму, што гавораць пра застой!

Паспрабуйце ўжыць такую сыстэму каардынатаў. Я не скажу, што яна мая сыстэма каардынатаў, але яна мае права на існаваньне. Праўды не бывае адной. У мяне філязофская адукацыя, і гэта дазваляе мне ўспрымаць шмат якія рэчы больш стрымана, чым успрымаюць людзі, якія хацелі б атрымаць усё адразу і цяпер — і ў палітыцы, і ў эканоміцы. Калі перафразаваць вядомага клясычнага героя, дык я скажу так: я згодная ўзяць часткамі.

Сьвятлана Алексіевіч

Гэта яшчэ не Эўропа, гэта дэфармаваная постсавецкая прастора з масай розных праблемаў. Ідэі пра тое, якой мае быць гэтая прастора, эўрапейскія ідэі, сфармуляваныя невялікай часткай інтэлігенцыі, але яны не адчутыя да канца народам.

Мы яшчэ вельмі разгрупаваная нацыя. Я напалавіну ўкраінка. І калі я бываю ва ўкраінскім сяле, то я адчуваю, што гэта ўсё ж вельмі цэльная нацыя, адзіная. А ў нас ва ўсходняй частцы ў вёсцы больш адчуваецца Расея, у заходняй — Польшча...

Мы яшчэ нават не пачалі ісьці ў бок Эўропы — мы ўсё яшчэ топчамся ў старым сацыялістычным часе. Магчыма, гэта ня так і дрэнна, таму што мы ня трапілі ў найдзічэйшы капіталізм, да якога прыйшла Расея.

Яўген Бабосаў

Беларусь і геаграфічна, і геапалітычна, і ў цывілізацыйным сэнсе, і ў культурным зьяўляецца часткай Эўропы. Дарэчы, ня самая ўскраіна, як некаторыя лічаць. І ніякая ня «чорная дзірка», як некаторыя гавораць. Беларусь — гэта Беларусь! Гэта нармальная краіна, якая мае сталыя традыцыі, якая мае сваю нацыянальную культуру, якая мае свае базавыя беларускія каштоўнасьці: талерантнасьць, добрасумленнасьць, добразычлівасьць, памяркоўнасьць, працавітасьць. Гэта каштоўнасьці народу, які захоўваў сваю незалежнасьць ад усялякіх нашэсьцяў і далучэньняў да Польшчы, Літвы ці Расеі. Вось гэтыя беларускія каштоўнасьці, традыцыйныя, якія ідуць з часу Эўфрасіньні Полацкай і Кірылы Тураўскага, робяць Беларусь Беларусьсю, апрача таго, што яна геаграфічна належыць да Эўропы. Таму што і Эўфрасіньня Полацкая, і Кірыла Тураўскі — асобы эўрапейскага ўзроўню. Я ўжо не гавару пра Вялікае Княства Літоўскае, пра Статут, які быў напісаны на беларускай мове. Гэта тое, што цэмэнтавала ў духоўным сэнсе Эўропу. І ў варыянце Эўфрасіньні Полацкай, Кірылы Тураўскага, Літоўскага статуту і Полацкага княства — гэта якраз узровень X—XI стагодзьдзяў, калі Беларусь была Беларусьсю, і была ў Эўропе, і адыгрывала зусім не апошнюю ролю. Я ня думаю, што яна моцна саступала Германіі, якая была моцна раздробленая. Ня думаю, што яна саступала Францыі. Можа, у Францыі была трохі іншая культура, але ў той час усё было нармальна.

Іншая рэч, што Беларусь апынулася спачатку пад уладай Польшчы, потым Расеі, і тут была нейкая пагарда да беларускай мовы, беларускай нацыянальнай культуры, тут не было ўнівэрсытэтаў, апроч Віленскага. У гэтым сэнсе Беларусь пацярпела. Але не таму, што яна не хацела, — проста не было сацыяльна‑эканамічных умоваў для таго, каб Беларусь стварала ўнівэрсытэт накшталт Сарбоны ці ангельскага Кембрыджу. А Францыск Скарына? А Сымон Будны? Гэта ж людзі эўрапейскага ўзроўню!

Значыць, Беларусь была, будзе і застаецца Эўропай! І нікуды ёй не падзецца з Эўропы. І нікуды яна не павінна дзявацца.

Наконт усходніх межаў Эўропы па граніцы Эўрасаюзу гавораць члены Эўрасаюзу. Але справа ў тым, што Эўрасаюз мае тэндэнцыю разьвівацца. І калі Расея ўступіць у Эўрасаюз, дык і Беларусь рана ці позна туды ўступіць. Куды ж яна дзенецца? Калі Ўкраіна будзе, дапусьцім, і Расея, і Літва, і Латвія, і Эстонія, і Польшча, куды Беларусь падзенецца? Нікуды не падзенецца, яна будзе часткай Эўрасаюзу.

Яна звычайная эўрапейская краіна, ня горшая за іншых. Я шмат у якіх краінах быў, у эўрапейскіх — амаль ва ўсіх. Беларусь нічым не саступае ні Славеніі, ні Славакіі, ні Чэхіі... Такім буйным, як Германія ці Францыя, — можа быць. А такім, дзе прыкладна дзесяць мільёнаў насельніцтва, — нічым. Абсалютна! У некаторых адносінах, можа, нават лепшая! Ёй ні ў якую Эўропу лезьці ня трэба. Яна — у Эўропе! Некаторым эўрапейскім краінам, накшталт Вугоршчыны, накшталт Баўгарыі, яшчэ вучыцца і вучыцца ў нас. Я ведаю гэтыя краіны ў сэнсе культурным, у сэнсе цывілізацыйным, у сэнсе навукі, у сэнсе звычайных штодзённых паводзінаў. Цяпер паказваюць паводку ў Румыніі — як яны жывуць?! У нас так жылі дваццаць гадоў таму ці пятнаццаць, калі быў развал...

Што трэба рабіць Беларусі? Ёй трэба заставацца сабой, разьвіваць свае нацыянальныя традыцыі, даць шырокую прастору беларускай мове (большую, чым у нас цяпер ёсьць!), большую — нацыянальнай культуры, такім велічыням, як Быкаў, да якога ў нас па‑ўсякаму ставяцца, той самы Рыгор Барадулін, якога я выдатна ведаю (мы зь ім на «ты» даўно, вучыліся разам, на цаліну езьдзілі). Вось такіх людзей трэба падтрымліваць і падтрымліваць усімі сіламі. І ствараць умовы, каб прыток маладых быў. Прытоку маладых вось такога ўзроўню я пакуль ня бачу, на жаль. Што трэба рабіць Беларусі? Рабіць так, каб таленавітыя маладыя людзі не зьяжджалі ў Эўропу — тую, Заходнюю, — а заставаліся тут і служылі свайму народу.

Анжаліка Борыс

У нейкім сэнсе часткай Эўропы зьяўляюцца нават ЗША ці, напрыклад, Аўстралія. Гэта значыць тэрыторыі, што былі калянізаваныя эўрапейцамі і прынялі за аснову сваёй ідэнтычнасьці эўрапейскую сыстэму каштоўнасьцяў. Беларусь як супольнасьць людзей, што лічаць сябе нашчадкамі жыхароў, напрыклад, Вялікага Княства Літоўскага, безумоўна зьяўляецца часткай Эўропы. Калі ж лічыць, што сапраўдная гісторыя Беларусі пачалася толькі пасьля (і дзякуючы) бальшавіцкай рэвалюцыі 1917 году, то прыналежнасьць да Эўропы выглядае ўжо больш сумнеўна. У гэтым выпадку Беларусь хутчэй можна вызначыць як ацалелы абломак экспэрымэнту ў стварэньні супольнасьці савецкіх людзей. Каб не зрабіцца, але застацца часткай Эўропы, беларускаму грамадзтву варта зноў усьвядоміць, што яно Эўропы не пакідала. Інакш кажучы — адмовіцца ад савецкай самаідэнтыфікацыі.

Ірына Бугрова

Складанае пытаньне. Калі разумець Эўропу ў першую чаргу як самаідэнтыфікацыю, як разуменьне «я належу да гэтай тэрыторыі», то я не магу сказаць, што ў беларусаў існуе выразная эўрапейская ідэнтычнасьць, выразнае ўсьведамленьне: я эўрапеец. Вы калі‑небудзь чулі, каб беларус сказаў: «Я эўрапеец»? Вельмі рэдка. А ад іншых народаў можна гэта чуць, яны гавораць: «Мы эўрапейцы, і таму...» Ёсьць вядомыя дасьледаваньні «Эўрабаромэтру», дзе жыхароў розных дзяржаваў параўноўваюць, у каго большы ўзровень ідэнтычнасьці: скажам, італьянцы — большыя эўрапейцы, чым французы. Існуе чатыры шкалы вымярэньня, «Эўрабаромэтар» у гэтых адносінах вельмі добры спэцыфічны інструмэнт, які можа зьмерыць дынаміку руху людзей да большай эўрапейскай ідэнтычнасьці, ці да новай хвалі нацыяналізму, ці да кансалідацыі ўнутры дзяржавы, унутры нацыі.

Мне здаецца, у Беларусі цяпер вельмі складаны пэрыяд. Ён і пачаўся ж вельмі складана... Наагул, ідэнтычнасьць беларусаў — вельмі складаны працэс. З 1995 году яна нашмат больш супярэчлівая і зь вельмі значнымі нэгатыўнымі момантамі — нават на ўзроўні адсутнасьці ідэнтыфікацыі, на ўзроўні ідэнтыфікацыйнага вакуўму. У нас быў час, калі людзі не маглі зразумець, дзе яны жывуць: гаворка ішла пра саюз Расеі і Беларусі, у мінулым у іх быў Саюз ССР, наперадзе ў іх — як бы няма Беларусі, але яна ўсё‑такі ёсьць, таму што прымушаюць падпарадкоўвацца законам. Да таго ж, разьвіваецца эўрапейскі складнік. Нарэшце, быў праект грамадзянства БНР.

Я помню, быў поўны irreal house, маленькая шыза, таму што ідэнтычнасьць была нейкая «завернутая». Таму, вядома, была і палярызацыя, і групы розныя, якія спрабавалі кансалідавацца паводле прыналежнасьці менавіта да гэтых падзелаў.

Мне сёньня цяжка сказаць, наколькі Беларусь пераадолела гэтыя лініі, наколькі выраўнаваўся працэс, ці ідзе кансалідацыя ўнутры дзяржавы на ўзроўні нацыі (гэта значыць, спачатку дзяржаўная ідэнтычнасьць, потым нацыянальная). Але гэты працэс ёсьць, прычым ён выразны. Нейкія лініі нацыянальнай ідэнтычнасьці вызначаюцца.

І вось тут ужо, мы бачым, адбываецца ідэнтыфікацыя Беларусі дзяржавы, якая будзе вызначацца: ці яна больш эўрапейская, ці прарасейская. Куды больш цікавыя і выразныя пазыцыі!

У гэтым пляне я магу сказаць, што няма сёньня відавочнага адказу, які мы б адчулі адзіна праўдзівым. Беларусь, безумоўна, да Эўропы належыць. Але ў тым выглядзе, у якім яна цяпер ёсьць, яе прыналежнасьць падаецца, як казаў Эрыксан, супярэчлівай. Гэта як дуэль. Мы належым да Эўропы, але мы там не сядзім. Мы хочам быць эўрапейцамі, але нас не пускаюць. Нейкія нашыя правы ці гатоўнасьць узяць на сябе адказнасьць за тое, што ёсьць... Таму я, хутчэй за ўсё, падзяліла б насельніцтва Беларусі на нейкія групы, якія больш гатовыя ўспрымаць сябе эўрапейцамі, і групы, якія ня тое каб цягнуліся да саюзу Расеі зь Беларусьсю, а проста — не гатовыя. Для іх ня важная гэтая ідэнтычнасьць, для іх важная іншая. Для іх не прыярытэтная нацыянальная ідэнтычнасьць ці эўрапейская. Гэтыя людзі здавольваюцца тым, што яны, скажам, магілёўскія, віцебскія ці нават полацкія. Гэта зямляцкія варыянты лякальнай ідэнтычнасьці. Я дасьледавала вялікі масіў матэрыялаў на гэтую тэму: у людзей лякальная ідэнтычнасьць была і застаецца важкім элемэнтам.

У сучаснай лякальнай ідэнтычнасьці мы вельмі часта бачым эканамічны элемэнт: рэгіянальны, прасунуты, глябалісцкі. У беларусаў глябалісцкі элемэнт пакуль толькі‑толькі зьяўляецца. Яны застаюцца патрыярхальнымі, з патрыярхальнымі вытокамі, каранямі, ранейшай прыналежнасьцю. Дрэнна гэта ці добра? Я ніколі ня стаўлю ні плюсоў, ні мінусаў. Я проста кажу, што гэта натуральны працэс. Для мяне Беларусь як краіна сёньня не гатова нармальна і гарманічна ўвайсьці ў глябальны сьвет. У ёй існуе лякальная ідэнтычнасьць, якую можна характарызаваць як рэгіянальную.

Належым мы Эўропе ці не? Думаю, так. Але ўсё гэта беларускі чалавек адчувае не празь дзяржаўную палітыку, а праз штодзённае жыцьцё. Вось такая сытуацыя!

Генадзь Бураўкін

Безумоўна, Беларусь ёсьць эўрапейскай. Іншая гаворка, калі мы вылучаем нейкія глыбінныя, глыбокія працэсы — і калі мы маем на ўвазе палітычную, эканамічную і культурную рэальнасьць тут. На жаль, супадзеньня няма. Але тое, што Беларусь — частка Эўропы ці, скажам так, жаданьне быць часткаю Эўропы ў найбольш адукаваным і найбольш дэмакратычным асяродку, адчуваньне сябе часткаю Эўропы, — для мяне бясспрэчна. Калі на тое пайшло, якое ў Беларусі найбольшае веданьне культуры і палітычнай гісторыі? Амэрыканскай? Не. Азіяцкай? Не. Эўрапейскае веданьне! Мы найбольш ведаем тое, што зьвязана з Францыяй, Італіяй, я ўжо не кажу пра блізкіх да нас — Расею, Польшчу. І нас, хоць і недастаткова (гэта вялікая наша бяда. Можа быць, адна з самых сур’ёзных) нас ведаюць у сьвеце, але перш за ўсё ў Эўропе. Паверце мне, нават з майго невялікага дыпляматычнага досьведу ведаю, што гэта так. Эўропа найбольш мае ўяўленьне. І, калі браць па‑глыбіннаму, тое, што адбываецца з намі сёньня, усё‑ткі ў Эўропе мы часьцей за ўсё знаходзім разуменьне тых працэсаў, якія ў нас адбываюцца. Хаця палітычна часам Амэрыка здаецца больш гатовая падтрымаць памкненьні нашых дэмакратычных колаў, чым некаторыя эўрапейскія краіны, эўрапейскія дзяржавы. Але я лічу, што і сёньня адчуваньне еднасьці з Эўропай (можа быць, пакуль што схаванае ў глыбінях недзе, не падтрыманае яшчэ афіцыйнымі структурамі, чынавенствам нашым) ёсьць. Ад таго, відаць, і нашы дэмакратычныя колы, дэмакратычныя арганізацыі і дэмакратычныя палітычныя партыі адкрыта зарыентаваныя на Эўропу.

Я б не казаў, што Эўропа канчаецца на мяжы Эўразьвязу. Эўразьвяз — гэта структура. Палітычная, міждзяржаўная структура. А калі я гавару пра Эўропу, для мяне Эўропа — перш за ўсё цывілізацыйная еднасьць. І ў гэтай еднасьці, даволі шырокай (і гэта шчасьце, што яна шырокая, ня вузенькая, бо гэта азначае і большы патэнцыял, большыя магчымасьці), унутры могуць быць розныя працэсы. Успомнім эўрапейскую гісторыю. То Рым выходзіў на першае месца, то Францыя, то вельмі сур’ёзна пра сябе заявіла руская культура. Таму ўнутры гэтай прасторы могуць быць нейкія зьмены. Наша Беларусь, на жаль, можа быць, ня самая прыкметная на гэтай прасторы — яна можа ці то аддаляцца, ці то набліжацца, ці то (ня дай Бог!) зусім на пэрыфэрыі аказвацца.

Алесь Бяляцкі

Безумоўна! Я абсалютна ў гэтым перакананы: з усімі вывертамі і постсавецкім сьцёбам (інакш гэтую беларускую ўладу цяжка назваць. У нас адбываецца пэўны постсавецкі палітычны сьцёб), я лічу, мы на сёньняшні дзень ёсьць абсалютна арганічнай часткай эўрапейскай культурна‑гістарычнай прасторы. У нас ёсьць нейкія адставаньні, нейкія выхады наперад. Як гэта ні дзіўна гучыць, але яны былі: і ў юрыдычнай думцы, і ў думцы культурніцкай (перакладніцкай — Біблія Скарыны)... Я ўжо ня буду казаць пра ролю ў геапалітычных працэсах, якую адыгрывала Вялікае Княства Літоўскае, — гэта ўсё было. Але я ўпэўнены, што гэта ўсё яшчэ наперадзе. На самай справе, яно ёсьць і сёньня, проста з ходу цяжка вызначыць... Я ня думаў над гэтым: не мая гэта задача — сядзець і шукаць, што ёсьць у Беларусі самага лепшага. Можа быць, у нас самая лепшая гарэлка на сёньняшні дзень, якой больш нідзе няма ў Эўропе, я ня ведаю. Гэта ня ёсьць задачай культуролягаў — сядзець і думаць, чым мы можам пахваліцца на сёньняшні дзень.

Нягледзячы на пэўныя адхіленьні ў гістарычным працэсе, як бы там ні было, гэты кавалак тэрыторыі заўсёды быў у эўрапейскім кантэксьце. І гэта самае дзіўнае! Нават у час камунізму, брэжнявізму і г. д. усё адно асноўная база, асноўная «матрыца», у якой разьвіваўся народ і разьвівалася сытуацыя на гэтых землях, ня моцна адстала ад агульнаэўрапейскай супольнасьці. На сёньняшні дзень дастаткова зьмяніць грамадзка‑палітычную сытуацыю ў Беларусі, і я ўпэўнены, што паводле эканамічных фармальных парамэтраў празь пятнаццаць гадоў мы будзем адпавядаць усім эўрапейскім стандартам. У мэнтальных рэчах, у звычках, ува ўзроўні масавай культуры мы, можа быць, трошкі пазьней дагонім: трэба, каб прамінулі два пакаленьні. Але для гісторыі народу, для гісторыі нацыі, для таго, адкуль мы бярэм свой пачатак, гэта — нішто, кропля ў моры.

Таму гэтыя адрозьненьні настолькі малыя, і транспарэнтнасьць, якая існуе на сёньняшні дзень, настолькі сама празь сябе магутная, настолькі шмат «капіляраў», якія «прабіваюць» мяжу паміж Берасьцем і Эўрапейскім Зьвязам, Горадняй і Эўрапейскім Зьвязам, што няма ніякіх шанцаў пабудаваць тут штосьці такое, што пайшло б нейкім іншым шляхам у параўнаньні з тым, якім цяпер ідзе Эўропа.

Наконт геаграфічнага панятку Эўропы, ад якога варта было б адштурхоўвацца. У нас няма такой праблемы, як у краінаў, якія фармальна адносяцца да Эўропы — маю на ўвазе Азэрбайджан, Грузію, Армэнію, — але ў якіх мэнтальных праблемаў значна болей. У першую чаргу гэта тычыцца Азэрбайджану, які ёсьць мусульманскай краінай на 90%. Фактычна, яны адносяцца геаграфічна да эўрапейскай часткі цывілізацыі, але рэальна настолькі моцны ўплыў іхнага турэцка‑іранскага «падчарэўя» (і далейшых краінаў: Іраку, Сырыі), што гэты працэс на сёньняшні дзень у іх нявырашаны. У іх яшчэ бліжэйшым аднаму‑двум‑тром пакаленьням яшчэ трэба будзе вызначацца, якім шляхам яны пойдуць. Для нас такога пытаньня няма. Што мы можам? Нават нягледзячы на самыя неверагодныя ўяўленьні і гіпотэзы пра зьнішчэньне беларускай незалежнасьці, пра інкарпарацыю Беларусі ў Расею і г. д. — у гэтых праектаў гістарычна, паводле лёгікі разьвіцьця падзеяў, проста няма ніякіх шанцаў, каб яны зьдзейсьніліся і далі нейкі плён. Таму ў нас сытуацыя ў гэтым пляне, я б сказаў, вельмі «льготная» і камфортная ў параўнаньні з тымі краінамі, якія будзе яшчэ дастаткова доўгі час трэсьці.

І ў параўнаньні з Расеяй, урэшце. Прыкладна пару тыдняў таму ў нас была гаворка зь вядомым расейскім праваабаронцам Сяргеем Кавалёвым, які напалову беларус — па бацьку. Бацька яго родам з Рагачоўшчыны, але сам Кавалёў ужо выхаваўся ў расейскай культуры. Аднак ёсьць у яго пэўныя рысы беларускай мэнтальнасьці. Ён казаў так: «Я абсалютна выразна разумею сытуацыю, якая складаецца на сёньняшні дзень у Расеі (Ён меў на ўвазе сытуацыю культурную і сытуацыю эўрапейскай арыентацыі — як яны любяць дзяліць на заходнікаў і славянафілаў. — А. Б.). І тое, чым я займаюся, яно збудзецца — праз сто гадоў. Я ў гэтым абсалютна перакананы». Так сказаў Сяргей Адамавіч Кавалёў.

Калі перафразаваць ягоныя словы, дык тое, дзеля чаго мы працуем, збудзецца не праз сто, а праз дваццаць гадоў. Ну, каб ужо канчаткова гэты працэс «вяртаньня блуднага сына» ў эўрапейскую супольнасьць скончыўся — хай сорак гадоў. Гэта і ёсьць тым тэрмінам, празь які мы здолеем, думаю, усё паставіць на свае месцы.

Аляксандар Вайтовіч

Эўропа, з аднаго боку, — гэта геаграфічнае паняцьце. З другога ж, несумненна, сёньня яна ўспрымаецца як супольнасьць, заснаваная на агульных каштоўнасьцях. І ў вялікай ступені гэта абумоўлена тым, што цяпер большасьць краінаў Эўропы аб’яднаныя ў Эўрапейскі Саюз. Гэта палітычны і эканамічны саюз, у яго падмурку ляжаць агульныя цывілізацыйныя каштоўнасьці.

На жаль, у цяперашні пэрыяд сваёй гісторыі Беларусь толькі геаграфічна зьяўляецца часткай Эўропы. Існая ўлада ізалюе яе ад агульнага цывілізацыйнага разьвіцьця. І робіцца гэта з той мэтай, каб задаволіць непераадольную прагу дыктатара да пажыцьцёвага кіраваньня краінай. Такая палітыка ўладаў вельмі небясьпечная і шкодная для Беларусі. Яна адмоўна ўплывае на наша эканамічнае разьвіцьцё, тоіць у сабе пагрозу нестабільнасьці, катастрофы і абвалу. Гістарычных прыкладаў‑аналёгіяў шмат: Савецкі Саюз, Кітай у пэрыяд «культурнай рэвалюцыі» і інш.

Андрэй Вардамацкі

Пакуль што пра Беларусь як частку Эўропы можна гаварыць толькі ў чыста геаграфічным сэнсе. Але разам з тым можна ўпэўнена казаць, што эўрапейскі патэнцыял Рэспублікі Беларусь большы, чым у каго‑небудзь з нашых суседзяў — былых рэспублік СССР. Ён большы, чым ва Ўкраіны, у пэўным сэнсе, можа, большы, чым у балтыйскіх краінаў. Я маю на ўвазе інфраструктуру, кампактнасьць краіны і, як вынік адсюль, кіраванасьць краіны, я маю на ўвазе ўзровень адукаванасьці, кваліфікаванасьці і таго, што называецца skills насельніцтва. Насельніцтва Рэспублікі Беларусь — адно з самых адукаваных, я б сказаў — самае адукаванае на тэрыторыі колішняга Савецкага Саюзу пасьля Масквы і Ленінграду (калі разумець іх як тэрытарыяльна‑адміністрацыйныя адзінкі). І гэтаму ёсьць свае аб’ектыўныя прычыны, якія заключаюцца ў тым, што Беларусь была завяршальным зьвяном, зборачным цэхам усесаюзнага канвэеру. А менавіта гэтыя вытворчасьці маюць на ўвазе найбольшы ўзровень кваліфікаванасьці прадукцыйных сілаў, чалавечага рэсурсу.

Магчымыя рэформы ў Рэспубліцы Беларусь адбудуцца вельмі хутка, таму што краіна, як я гаварыў, кампактная, кіраваная. Параўноўваючы з Украінай, можна сказаць: у Беларусі існуе адна, а ня дзьве мэнтальныя краіны, як там. У гэтым сэнсе можна гаварыць пра вельмі вялікі эўрапейскі патэнцыял Беларусі.

Талерантнасьць, якую я назваў як адну з базавых эўрапейскіх каштоўнасьцяў, зьяўляецца і адной з базавых каштоўнасьцяў нацыянальнага беларускага характару. Іншая рэч, што цяпер гэтая талерантнасьць нацыянальнага характару беларусаў знаходзіцца ў стане нейкага свайго іншабыцьця, якое можна ахарактарызаваць словам «канфармізм». Вось такое праяўленьне: талерантнасьць не як цярпімасьць, адкрытасьць да іншых сьветапоглядаў, іншых каштоўнасных структураў, арыентацыяў па палітычных кірунках, арыентацыяў, а талерантнасьць як канфармізм.

Вінцук Вячорка

Бясспрэчна, Беларусь была, ёсьць і будзе Эўропаю ў абодвух згаданых сэнсах. Гэтаксама як Эўропаю ёсьць Грузія, Мальта, Партугалія, Чарнагорыя й нават Альбанія (сумысьля называю тых, хто на геаграфічнай мяжы). Таму «ў гэтым кірунку» трэба рашуча спыніць дзяржаўную дээўрапеізацыю Беларусі, якою сыстэмна займаецца цяперашняя ўлада.

Павал Данейка

Вядома, тут я разглядаю з цывілізацыйных пазыцыяў. У Беларусі ёсьць усе названыя мной характарыстыкі. Гэта хрысьціянская краіна, якая будуе свае паводзіны на грунце рацыяналізму і схільная да дыялёгу.

Некалі «Эўропа» канчалася на граніцы Германіі і Польшчы. Польшча таксама не была «Эўропай» — не ўваходзіла ў Эўрасаюз. Я думаю, гэтае пытаньне было народжана межамі, паводле якіх сябе вызначала Расейская дзяржава. Мне здаецца досыць відавочным, што эўрапейская сьвядомасьць моцна пашырылася: зьмена сытуацыі з расейскімі межамі прымушае па‑іншаму глядзець на межы Эўропы. Я б так сказаў, мабыць: для эўрапейцаў мяжа Расеі — гэта і ёсьць заканчэньне Эўропы. Наколькі я разумею, цяпер гэты пункт гледжаньня прымаецца Эўропай. Ідэя супольнай Эўропы ўсё ж дастаткова моцная. І ідзе пошук, дзе ж гэтая агульная Эўропа канчаецца.

Андрэй Дынько

Сучасная Беларусь адназначна ёсьць часткай Эўропы, хаця і вельмі‑вельмі беднай. Беднай, а з другога боку — моцна ўражанай саветызмам, які падставіў пад сумнеў асноватворныя вартасьці Эўропы. Але мэнтальна беларусы застаюцца эўрапейцамі.

Сьвятлана Калінкіна

Сучасная Беларусь геаграфічна, зразумела, — частка Эўропы. Цяпер мы можам гаварыць адно пра геаграфію, калі мы сьцьверджаем, што Беларусь — эўрапейская краіна.

Калі аналізаваць у цывілізацыйным ракурсе, то зразумела, што мы ў сябе назіраем цяпер нейкае такое азіяцкае кіраваньне і існаваньне грамадзтва. І ў гэтым сэнсе казаць пра эўрапейскую Беларусь вельмі цяжка. Але я думаю, што гэта проста гістарычная недарэчнасьць, і зь цягам часу (празь дзесяць, пяць альбо пяцьдзясят гадоў) усё стане на свае месцы. Мне здаецца, што і нашы людзі (нават тыя, хто сёньня крычыць, што патрэбен саюз і аднаўленьне нават былога Савецкага Саюзу) усё ж такі мысьляць сябе як прадстаўнікі Эўропы.

Каб стаць нармальнай эўрапейскай краінай, Беларусі на самай справе, бракуе шмат чаго. І ў першую чаргу — у кіраваньні. Таму што, як у любой краіне, у Беларусі эліта — гэта максымум 10% усіх жыхароў, а ўсе астатнія — гэта насельніцтва. Таму цяпер мы можам казаць пра тое, што эліта беларуская, кіраўніцтва Беларусі — яно зусім не эўрапейскае. І наагул, гэтая праслойка, эліта грамадзтва, у адрозьненьне ад разьвітых эўрапейскіх краінаў, у нас вельмі‑вельмі малая.

Сяргей Калякін

І так, і не. Мы і зьяўляемся часткай Эўропы, і не зьяўляемся, выпадаем з агульнага кантэксту — на мой погляд, ня толькі эўрапейскага, але і сусьветнага.

Геаграфічна мы, безумоўна, знаходзімся ў самым цэнтры Эўропы — гэта нікім не аспрэчваецца. А вось з пункту гледжаньня цывілізацыйнага разьвіцьця, з пункту гледжаньня таго, што сёньня робіцца ў нашай краіне, — мы па‑за Эўропай, безумоўна. Больш за тое, мы ўсё хутчэйшымі тэмпамі ізалюемся ад знадворнага сьвету, і ў тым ліку — ад Эўропы.

Для таго каб наблізіцца да Эўропы, як гэта трывіяльна ні гучала б, мы павінны правесьці палітычныя рэформы ва ўласнай краіне. Мы павінны зрабіць нашу краіну адпаведнай тым стандартам, якія сёньня існуюць у арганізацыі грамадзкага і палітычнага жыцьця, тым абавязаньням, якія ўзяла на сябе Рэспубліка Беларусь у эўрапейскай супольнасьці (у праватнасьці, абавязаньням, якія мы ўзялі, уступаючы ў АБСЭ). Мы павінны былі б прыняць на сябе абавязаньні і выконваць іх у рамках Рады Эўропы. Бо парадокс: Беларусь — адзіная краіна Эўропы, што не ўваходзіць на сёньняшні дзень у Раду Эўропы! Усе астатнія эўрапейскія краіны, уключаючы і Расею, якая зьяўляецца краінай эўразійскай, знаходзяцца ў Радзе Эўропы. Мы адзіная краіна, якая не ўваходзіць туды, таму што мы не адпавядаем стандартам, якія сёньня прынятыя ў аб’яднанай Эўропе.

Кася Камоцкая

Безумоўна, сёньняшняя Беларусь — частка Эўропы. Я не кажу пра Эўразьвяз, але культурна — безумоўна зьяўляецца. І за гады савецкай улады і лукашэнкаўскага рэжыму ня можа зьмяніцца мэнтальнасьць людзей, якая была ў гэтага народу на працягу ўсёй яго гісторыі. Заўжды Беларусь была часткай Эўропы, нават у змрочны час царызму альбо Савецкага Саюзу — гэта адчувалася заўжды.

Дастаткова паглядзець на быт, на вёскі — беларускія, расейскія і польскія. Параўнаць, да чаго бліжэйшая беларуская вёска. Канечне, да польскай бліжэйшая, чым да расейскай! Ува ўсім: у побыце, у архітэктуры, у плянаваньні самога ўчастку... Напрыклад, у Расеі саджаць кветкі перад домам лічыцца дэбілізмам. Там людзі дзівяцца: «Навошта гэта?»

Сяргей Касьцян

Беларусі не трэба нікуды ўваходзіць, бо яна заўсёды была эўрапейскай дзяржавай, ёсьць і будзе. І калі казаць аб Заходняй Эўропе, то трэба памятаць, што ў XVI стагодзьдзі Беларусь, якая знаходзілася ў складзе Вялікага Княства Літоўскага, мела свой Статут. А Брытанія (або, як яе цяпер называюць, Злучанае каралеўства) і да гэтага моманту ня мае сваёй Канстытуцыі. А ўсе астатнія краіны Заходняй Эўропы атрымалі свае Канстытуцыі ў канцы ХІХ — пачатку ХХ стагодзьдзя. Таму нам няма чаму вучыцца ў Заходняй Эўропы ў гэтым сэнсе. Асабліва ў пляне дэмакратыі і ў пляне палітыкі. Калі нам і ёсьць чаму павучыцца, дык гэта здабыткам найноўшых тэхналёгіяў.

Таму Беларусь ня мусіць нікуды ўваходзіць, а жыць так, як яна жыве. Адзінае, што трэба рабіць: яшчэ раз паказаць — і эканамічна, і палітычна, — што мы краіна, якая можа размаўляць на роўных зь любой эўрапейскай краінай. Бо і нашая гісторыя, і сучасная адукаванасьць нашых грамадзянаў даюць нам поўнае права сказаць, што мы ў шматлікіх пазыцыях на цэлую галаву вышэйшые за ўсякіх эўрапейцаў.

Вячаслаў Кебіч

Я даўно гаварыў і яшчэ раз паўтараю, што Беларусь даўно зьяўляецца адзінай і непадзельнай часткай Эўропы. Вядома, з пункту гледжаньня палітычнага — гэта яшчэ не Эўропа, і ў яе яшчэ трэба сапраўды ўвайсьці.

Тое, што Эўропа канчаецца на мяжы Эўрасаюзу, — гэта іх разуменьне. Уявім сабе, што мы ўжо ў Эўрасаюзе. Тады што ж: мы дагэтуль не былі Эўропай, а як толькі ўступілі ў арганізацыю, адразу зрабіліся Эўропай? Лухта гэта! Гэта зусім няправільнае тлумачэньне паняцьця Эўропы. Калі мы гаворым «Паўночная Амэрыка», мы аўтаматычна разумеем, што гэта Злучаныя Штаты Амэрыкі і Канада, хоць гэта дзьве розныя, зусім самастойныя дзяржавы. Калі мы гаворым «Паўднёвая Амэрыка» ці «Лацінская Амэрыка», дык там жа розныя палітычныя погляды і іншае, але мы гэта разумеем як мацярык.

Сёньня зьявілася настолькі шмат дзяржаваў, што гаварыць пра тое, што гэта нейкая цывілізацыйная супольнасьць, я б не наважыўся. Давайце прыгадаем гісторыю. Калі мы ў Беларусі яшчэ жылі плямёнамі, і ў нас не было рэлігіі як такой, ужо тады былі іншыя цывілізаваныя краіны. У тым ліку да гэтых цывілізаваных краінаў тады адносіўся і Кітай. Мяняецца час, мяняюцца гады — мяняецца і разуменьне цывілізацыі. Цывілізацыя — гэта вельмі шырокі гістарычны пэрыяд. Таму я б сказаў, што Эўропа — перш за ўсё тэрытарыяльнае аб’яднаньне.

Жанна Літвіна

Беларусь на сёньняшні дзень, мне падаецца, апынулася ў нейкім прамежкавым часе абсурду, у сытуацыі раздвоенасьці грамадзкай сьвядомасьці. З аднаго боку, беларусу сёньня вельмі б хацелася быць спажыўцом тых дабротаў, якія назапасіла эўрапейскае грамадзтва. А з другога боку, відаць, наяўнасьць эфэкту прымусовай саветызацыі робіць нас прыхільнікамі расейскага ладу жыцьця. Нас яшчэ настальгічна цягне ў той, савецкі час — гэта абсалютна для мяне незразумела. Можа быць, прычыны і карані гэтага імкненьня параўноўваць сваё жыцьцё і захапленьне савецкім часам палягаюць у першую чаргу ў тым, што людзі ня ведаюць, як можна жыць інакш. Сёньняшняя ўлада, сёньняшні рэжым не далі чалавеку гэтай духоўнай разьняволенасьці і магчымасьці марыць і імкнуцца не назад, не да савецкай сыстэмы, а шукаць разьняволенасьці свайго духу і шукаць духоўныя каштоўнасьці, духоўнае апірышча.

Беларусы цяпер езьдзяць за мяжу, але вяртаюцца — і апынаюцца надалей у кіпцюрах прапаганды. Нашы людзі (і гэта наступствы прымусовага ўкараненьня дзяржаўнай ідэалёгіі) папросту няшчырыя. Ёсьць шэраг фактаў, якія сьведчаць: людзі могуць гаварыць адно (чытаць лекцыі па дзяржаўнай ідэалёгіі), а паралельна ў іх існуе свой сьветапогляд. Гэта недзе глыбока закапана і можа выходзіць на сьвет, праяўляецца, напрыклад, у тым факце, што толькі за мінулы год Беларусь пакінулі 64 тысячы беларусаў. Дарэчы, гэта афіцыйная статыстыка, якую выдаў тэлеканал АНТ напрыканцы сакавіка. 64 тысячы людзей, нягледзячы на фармаваньне стэрэатыпаў, што мы на Захадзе нікому не патрэбныя і нас там ніхто не чакае, усё роўна сваё жыцьцё і заўтрашні дзень зьвязваюць з Захадам і шукаюць свой лёс па‑за межамі Беларусі.

Анатоль Лябедзька

Геаграфічна — так! І, канечне, ёсьць частка людзей — носьбітаў эўрапейскіх каштоўнасьцяў. Калі б гэтага не было, у нас бы не было пэрспэктывы. Калі мы сёньня возьмем, напрыклад, Расею — там бессэнсоўна ставіць пытаньне пра эўрапейскія каштоўнасьці: ёсьць спробы прышчапіць, але яны там не прышчапляюцца. Расейскае «дрэва» адрынае гэтыя прышчэпкі.

А ў Беларусі ёсьць такая пэрспэктыва! І ёсьць значная частка грамадзтва, якая зьяўляецца носьбітам эўрапейскіх каштоўнасьцяў. Калі паглядзець на сацыялягічныя зьвесткі, у нас ёсьць схільнасьць да Эўропы. Пазытыўныя адносіны — колькі б ні гаварыла прапаганда пра прыватызацыю, ці рынкавыя адносіны, ці дэмакратыю — у нас усё ж такі трывалыя (я думаю, што нават на генным узроўні) і таму, што мы блізка да Эўропы, і таму, што ў нас ёсьць пэўная гісторыя.

Васіль Лявонаў

Беларусь — гэта толькі геаграфічная частка Эўропы. Яна павінна быць і будзе часткай адзінай эўрапейскай супольнасьці (палітычнай, культурнай і эканамічнай). Для гэтага нам, беларусам, трэба рабіць Беларусь эўрапейскай краінай. Усім палітычным партыям, грамадзкім аб’яднаньням, усім грамадзянам Беларусі трэба вызначыцца, дамовіцца, якой павінна быць Беларусь сёньня, заўтра. Гэта вельмі складанае пытаньне. Мы, беларусы, наша Беларусь разьмешчаныя на мяжы дзьвюх геапалітычных сілаў, дзьвюх цывілізацыяў. Вельмі многія разважаюць у нас катэгорыямі «ў Расею», «у Эўропу». Перш за ўсё Беларусь павінна стаць самой сабой. Пры гэтым мы абавязаныя ўлічваць інтарэсы як Усходу, так і Захаду. Мінулы выбарчы фарс (выбару ў Беларусі не было) наглядна пацьвердзіў наяўнасьць невырашальных супярэчнасьцяў у поглядах на будучыню нашай краіны ў Захаду і ў Расеі. Лукашэнка ўмела гуляе на гэтых супярэчнасьцях.

Эўропа — гэта супольнасьць, заснаваная на супольных каштоўнасьцях, якія выпрацаваныя і ажыцьцяўляюцца на практыцы, да якіх прыйшла Эўропа пасьля шматлікіх, шматвекавых крывавых канфліктаў, разьні і звадаў. Яны навучыліся дамаўляцца.

Алег Манаеў

У культурным сэнсе Беларусь зьяўляецца часткай Эўропы пакуль толькі часткова. Пачынаючы з XII стагодзьдзя (ня будзем паглыбляцца ў больш старажытны час), г. зн. з Полацкага княства, а потым і ВКЛ, гэтая тэрыторыя ў пэўных адносінах: рэлігійных, прававых, палітычных, эканамічных і да т. п. — ужо ўваходзіла ў эўрапейскую культурную прастору. Але ў той жа час яна належала і да іншага, эўразійскага сьвету. Гэтая геапалітычная і культурная «раздвоенасьць» доўжылася стагодзьдзямі, але асабліва ўзмацнілася за апошнія тры, калі Беларусь фактычна была часткай Рэчы Паспалітай, а затым Расейскай імпэрыі і Савецкага Саюзу. Сёньня мы маем тое самае: на самай справе Беларусь зьяўляецца двухскладовым культурным утварэньнем. У ёй ёсьць нямала людзей, якія падзяляюць эўрапейскія каштоўнасьці. І з гэтага пункту гледжаньня наша краіна належыць да эўрапейскай культурнай прасторы. Але ёсьць і іншая Беларусь. І розьніца паміж імі, з пункту гледжаньня каштоўнасьцяў, велізарная.

НІСЭПД ужо дзесяць гадоў таму публікаваў даныя, якія даказваюць, што, умоўна кажучы, беларускае грамадзтва складаецца з трох частак. Адна частка — праэўрапейская, ня ў поўным, вядома, сэнсе, але прыхільная да многіх каштоўнасьцяў, пра якія гаварылася. Гэта прыкладна трэць насельніцтва (нагадаю, што ў Беларусі жыве пад дзесяць мільёнаў чалавек, і калі я кажу «трэць» — гэта значыць каля трох мільёнаў). Калі б гэтых беларусаў сёньня нейкім чарадзейным чынам перанесьці на захад ад нашай краіны, думаю, яны ўпісаліся б у эўрапейскую палітыку, эканоміку, мэнэджмэнт, лад жыцьця...

Другая частка — таксама прыкладна трэць грамадзтва — не разумее і не прымае гэтай сыстэмы каштоўнасьцяў. Гэта так званая «савецкая Беларусь». І ёсьць яшчэ адна трэць. Яна ў нейкіх адносінах, напрыклад эканамічных, арыентаваная на эўрапейскую сыстэму каштоўнасьцяў, а ў іншых, напрыклад прававых, — на эўразійскую. Так што ў гэтым сэнсе можна сказаць, што Беларусь як была двухскладовым культурным утварэньнем, што ўтрымлівала розныя сыстэмы каштоўнасьцяў, так і засталася.

Што варта рабіць у гэтым напрамку? Я не паліттэхноляг і тым больш не палі‑тык, таму даваць рэкамэндацыі, як арганізаваць грамадзка‑палітычны працэс адпаведным чынам, не зьбіраюся. Кожны павінен займацца сваёй справай. Для нашай каманды, г. зн. былога НІСЭПД, і мяне асабіста задача заключаецца ў тым, каб узмацняць пазыцыі эўрабеларусаў, спрыяць таму, каб на гэтыя пазыцыі пераходзілі і тыя, хто вагаецца, каб «савецкія беларусы» спакойна жылі, не адчувалі сябе ўшчэмленымі, але і не тармазілі разьвіцьця краіны. З уласнага досьведу магу сказаць, што зрабіць зь іх эўрабеларусаў — задача практычна невыканальная. Але гэта ня так і важна: калі эўрабеларусаў будзе большасьць, то рэальнае ўваходжаньне нашай краіны ў Эўропу зробіцца пытаньнем тэхнікі — палітычнай, эканамічнай, прававой, інфармацыйнай і да т. п.

Аляксандар Мілінкевіч

Безумоўна, Беларусь у сёньняшнім выглядзе выпадае з кантэксту Эўропы. Сёньня мы — эўрапейская анамалiя. Тое, з чым цяжка мець справу. Сапраўдная дыктатура ў Эўропе. Але я не надаваў бы вялікай увагі такому стану Беларусі, не лічыў бы, што гэта вялікая праблема. Бо калі браць з гледзішча часу, то праблемы Беларусі — гэта проста невялічкая хвароба, як тэмпэратура паднялася. Беларусь нікуды ня сыдзе з мапы Эўропы. Беларусь у Эўропе — гэта традыцыя, гэта гісторыя. Замежнікі часта пытаюць: а ваша Беларусь мае азіяцкі ўхіл ці схільная хутчэй да эўрапейскіх тэндэнцыяў? Я тады распавядаю пра магдэбурскае права, якога ў Беларусі больш было, чым у Германіі, праз нас усе стылі мастацтва прайшлі, а, прыкладам, у Расею толькі барока трапіла. Нагадваю, што гэта беларусы на беларускай зямлі і па‑беларуску стварылі ўзор першай у Эўропе Канстытуцыі. Як бы ні было, але беларусы — эўрапейская нацыя, гэта вынікае найперш з мэнтальных і культурных асаблівасьцяў. Мы мост паміж Усходам і Захадам, але ўсё ж з эўрапейскай традыцыяй.

Анатоль Міхайлаў

У геаграфічным сэнсе, зразумела, — так. Але я ня думаю, што ў гэтым заключаецца зьмест пытаньня. Даводзіцца з сумам канстатаваць, што на сёньняшні дзень мы хутчэй маем посьпехі ў нашай няздольнасьці інтэгравацца ў Эўропу, чым ідэнтыфікаваць сябе зь ёй. Краіна, якая, здавалася б, у сілу свайго геапалітычнага становішча, знаходзячыся на скрыжаваньні шляхоў і сустрэчаў паміж разнастайнымі культурнымі традыцыямі, магла б быць месцам дыялёгу і прадуктыўным мостам узаемадзеяньня, апынулася ў стане канфрантацыі з Эўропай і астатнім цывілізаваным сьветам. Абсурднасьць гэтага стану рэчаў відавочная і зьяўляецца вынікам нашай папярэдняй працяглай ізаляцыі і дамінаваньня ідэалёгіі процістаяньня і процідзеяньня таму, пра што мы па‑ранейшаму ведаем вельмі мала. Аднак расплачвацца за гэтыя нашы пралікі давядзецца і нам, і нашым нашчадкам, прычым крайне дарагой цаной.

Алесь Міхалевіч

Я думаю, што сёньня Беларусь адной нагой у Эўропе, а другой — дзесьці па‑за Эўропай. Таму што для мяне эўрапейскай краінай можа лічыцца толькі тая, дзе грамадзяне самі бяруць на сябе адказнасьць за свой лёс. То бок гэта цывілізацыя, якая паўстала праз актыўны ўдзел грамадзянаў у прыняцьці рашэньняў. Пакуль што можам сказаць, што ў Беларусі такіх грамадзянаў, можа, працэнтаў трыццаць. На мой погляд, вось на гэты працэнт мы ў Эўропе. І гэта вельмі добры працэнт: ад гэтых трыццаці недалёка да большасьці. Як толькі нас будзе большасьць, мы зможам упэўнена сказаць, што зьяўляемся паўнапраўнай часткай Эўропы.

Нам трэба сёньня гадаваць такіх людзей, якія ня будуць баяцца браць на сябе адказнасьць за сваю будучыню.

Тацяна Процька

Геаграфічна мы цэнтар Эўропы. Беларусь — гэта ня толькі тэрыторыя, але і людзі, і дзяржава. Кожная з названых частак павінна мець лепшы выгляд, каб стаць часткай Эўропы. Грамадзянская супольнасьць мае адны магчымасьці ўзьдзеяньня на людзей, у дзяржавы — іншыя. І калі грамадзянская супольнасьць (такія людзі, як я, напрыклад) адчувае сябе часткай менавіта эўрапейскай цывілізацыі, нам зразумела, што мы павінны ў грамадзтве распаўсюджваць перш за ўсё сыстэму каштоўнасьцяў, якая тычыцца гэтай цывілізацыі.

Але шмат хто зь беларускіх людзей, на жаль, не прыняў тых каштоўнасьцяў, якія выпрацаваны і якія далі такі высокі эўрапейскі культурны і тэхналягічны ўзровень. Мы не прынялі каштоўнасьці «дэмакратыя», мы не прынялі каштоўнасьці «законнасьць», мы не прынялі каштоўнасьці «правы чалавека». Апошняе паняцьце ў нас наагул вельмі абмежаванае: далей за «чарку і cкварку», на жаль, не ідзе — і нават у кіраўніцтва краіны. Сацыяльна‑эканамічныя правы зьяўляюцца галоўнымі, а «чалавекам звацца», мець свабоду — другараднае.

У дзяржавы магчымасьцяў значна болей, чым у грамадзянскай супольнасьці. Нашая дзяржава публічна прыняла эўрапейскую сыстэму каштоўнасьцяў, а на справе цяпер лявіруе паміж усходняй, так званай «славянскай», супольнасьцю (з крыху іншай сыстэмай каштоўнасьцяў) і заходнеэўрапейскай. Падаецца, што тая эліта, якая сёньня пры ўладзе, заходнеэўрапейскага выбару яшчэ не зрабіла. Таму мы маем сёньня сядзеньне на двух крэслах. З аднаго боку, мы кажам: мы ў цэнтры Эўропы, і мы прыхільнікі эўрапейскіх каштоўнасьцяў. З другога боку, мы ад іх у сапраўдным жыцьці адхіляемся.

І ўжо ўзьнікае новае паняцьце — «Эўразія». Быццам бы там новая супольнасьць, дзе знаходзяць месца і заходнеэўрапейскія каштоўнасьці, і нейкія іншыя, усходнія, «славянскія» каштоўнасьці. Мы можам прыняць і такую сыстэму. Але тады мы павінны ведаць, што Беларусь ніколі ня будзе з гарадамі‑музэямі, ніколі ў нас ня будзе эўрапейскага ладу. Гэта будзе іншае грамадзтва зь іншымі магчымасьцямі.

Андрэй Саньнікаў

Геаграфічна — бясспрэчна, Беларусь ёсьць часткай Эўропы. Там захавалася пераемнасьць нават ладу жыцьця. Безумоўна, сёньня мы можам казаць пра аб’яднаную Эўропу, дзе кожная краіна і нават рэгіён знайшлі сваё месца. І каб мы вярнуліся ў Эўропу (я хацеў бы казаць менавіта пра вяртаньне ў Эўропу), мы павінны прайсьці перш за ўсё шлях дэмакратызацыі, як ні банальна гэта гучыць. Толькі гэта, я ўпэўнены, дасьць нам шанец пабудаваць краіну, якая будзе лічыцца ў Эўропе. Без дэмакратычных палітычных інстытутаў (і наша сёньняшняя сытуацыя — яскравы прыклад гэтага) немагчыма разьвіцьцё амаль нічога: ані эканомікі, ні культуры, ні гістарычнай навукі...

Эўропа — панятак найперш цывілізацыйны. Я кажу «аб’яднаная Эўропа», бо гэта — ужо факт жыцьця. Гэта не мэханічнае аб’яднаньне дзяржаваў, краінаў. Гэта форма, якая замацоўвае прыналежнасьць да цывілізацыі ў гэты гістарычны пэрыяд.

Уладзімер Улаховіч

У любым разе, Беларусь — гэта частка Эўропы. Эўропы вельмі рознай, шматаблічнай, супярэчлівай, абцяжаранай гістарычнымі асьцярогамі і крыўдамі, сучаснымі фобіямі. Эўропы, што нялёгка фармуецца ў новай якасьці толькі ў апошнія дзесяцігодзьдзі.

Беларусь нязьменна зьяўляецца часткай Эўропы. На жаль, існуе шмат эўрапейскіх палітыкаў і экспэртаў, якім гэта трэба даказваць. Абсалютна непатрэбны занятак. Калі нехта лічыць, што Эўропа заканчваецца на Лянд‑штрасэ ў Вене, Одэры ці Бугу альбо што Эўропа — паняцьце выключна мэнтальнае, то да гэтага варта ставіцца як да вузасьці і абмежаванасьці асабістых інтэрпрэтацыяў.

Валеры Фралоў

На мой погляд, якраз на мяжы Беларусі, Расеі праходзіць такі цывілізацыйны разлом, які зьвязаны з мэнтальнасьцю ў Расеі, Беларусі і той, другой частцы Эўропы, у якой мэнтальнасьць зусім іншая. А геаграфічна мы нібыта ў цэнтры Эўропы. Але да тых прынцыпаў, якімі кіруюцца эўрапейскія краіны, мне здаецца, нам яшчэ вельмі далёка.

Іншая рэч, што нас нельга, вядома, параўнаць з азіяцкімі краінамі, дзе мусульманства і іншае. У Азіі — свае традыцыі, погляды, нават рэлігія, якія рэзка адрозьніваюцца ад эўрапейскіх падыходаў. Мы ўсё‑такі эўрапейскія людзі, элемэнт эўрапеізацыі ў нас прысутнічае. Я думаю, мы здольныя прайсьці гэты этап і «дастаць» ува ўсіх пазыцыях Эўропу. Пакуль што мы недзе пасярэдзіне, паміж Эўропай і Азіяй.

Станіслаў Шушкевіч

Няма жорсткіх патрабаваньняў наконт таго, што такое «эўрапейскасьць» і што такое «не зусім эўрапейскасьць». У асноўным Беларусь належыць да Эўропы, зьяўляецца эўрапейскай структурай. А тое, што часова ў нас пару стагодзьдзяў тут лад нялюдзкі (увесь час не ўладкоўваецца, хоць спробы ўладкаваць былі), — гэта не азначае, што Беларусь адлучылася ад Эўропы. Я лічу, што Беларусь і людзі Беларусі зьяўляюцца эўрапейцамі.

Я вам скажу, нават там, дзе не аспрэчваецца, што гэта Эўропа: у Партугаліі, Грэцыі, пэўных мясьцінах у Італіі, — там таксама моцныя адрозьненьні ад таго, што мы прывыклі бачыць у клясычнай літаратуры — францускай, нямецкай. Так што Беларусь належыць Эўропе, і беларусы зьяўляюцца эўрапейцамі. Гэта для мяне адназначна.

Усевалад Янчэўскі

Мы зноў блытаемся ў тэрмінах. Фармальны адказ на першае пытаньне просты.

Калі мы гаворым пра Эўропу як пра краіны, што вырасьлі з каталіцка‑пратэстанцкай цывілізацыі, дык безумоўна не. Калі ж мы разумеем Эўропу шырэй і ўключаем у яе бізантыйска‑праваслаўную традыцыю, дык безумоўна так.

Вядома, Беларусь — гэта частка сьвету, які вырас зь вялікай хрысьціянскай цывілізацыі.

З другога боку, мы яшчэ і частка вялікай эўразійскай прасторы — таго, што было ў свой час Расейскай імпэрыяй. І, галоўнае, мы частка вялікага постсавецкага сьвету. Мы — адзін з абломкаў гіганцкай савецкай імпэрыі, якая сама па сабе была цэлай цывілізацыяй (дарэчы, даволі ўнікальнай для чалавечай гісторыі).

Савецкі ўплыў аказаўся для нас найбольш істотны. Савецкі лад пераараў усё чыста — і ў нас, і ва Ўкраіне (ня лічачы заходніх абласьцей), і ў Расеі. Больш таго, савецкі ўплыў быў настолькі магутны і кардынальны, што ён беспаваротна разарваў сувязь зь любымі папярэднімі традыцыямі.

Аб гэтым можна бедаваць ці гэтаму можна цешыцца, але факт застаецца фактам. Беларуская гісторыя — гэта перш за ўсё і больш за ўсё савецкая гісторыя.

У нейкай ступені маюць рацыю тыя палітыкі на Захадзе, хто лічыць, што Эўропа канчаецца на ўсходняй мяжы Эўрасаюзу. Гэта, магчыма, крыўдна некаму ў Маскве і Кіеве, але празь меру шырокая трактоўка паняцьця Эўропы няслушная. А калі такая трактоўка набывае канкрэтныя палітычныя контуры, дык яна яшчэ і згубная.

Беларусь, Украіна, Расея — гэта іншы сьвет.

Усё гэта зноў‑такі праяўляецца ў маўленьні. Мы, напрыклад, з той ці іншай нагоды часта гаворым: «У Эўропе робіцца так, а ў нас гэтак». Гэта значыць, яшчэ раз паўтару, мы падсьвядома проціпастаўляем «наша» і «эўрапейскае».

Нічога дрэннага ў гэтым няма. Наадварот, менавіта спробы паказаць зь сябе тое, чым ты не зьяўляесься, заўсёды камічныя. Той, хто спрабуе, што б там ні было, давесьці сваю «эўрапейскасьць», на самай справе дэманструе правінцыяльнасьць і комплексы.

Спробы ж самой Эўропы «зацягнуць» да сябе яўна неэўрапейскія элемэнты дабром ня скончацца.

Напрыклад, усе размовы пра ўключэньне Турцыі ў Эўрасаюз мне падаюцца вельмі дзіўнымі. Для Эўропы яны згубныя. Калі гэта будзе мець практычныя вынікі, дык будзе вельмі кепска. Сама ідэя «эўрапейскасьці» абясцэніцца.

Ёсьць і іншае вымярэньне гэтага пытаньня. Тыя, хто занадта імпэтна імкнуцца «ў Эўропу», чамусьці зусім ігнаруюць адну сумную акалічнасьць. На жаль, Эўропа паступова перастае быць Эўропай. І чым далей, тым выразьней гэта праяўляецца. Эўропа губляе сябе. Эўропа робіцца ўсё больш сэкулярнай, атэістычнай, спажывецкай. Яна ўжо амаль дашчэнту разбурыла свой культурна‑гістарычны падмурак — хрысьціянства.

Магчыма, гэты працэс натуральны. Але Эўропе ад гэтага не лягчэй. Ён ідзе — і Эўропа губляе культурна‑гістарычныя карані. Эўрапейская традыцыя (у самым шырокім сэнсе) магутна прасуецца сучасным тэхнагенным сьветам. Усё гістарычнае, усё ўстойлівае, усё традыцыйнае, што робіць Эўропу Эўропай, — усё гэта зносіцца віхурай глябалізацыі.

Але пасьля гібелі эўрапейскай культуры надыдзе чарга і саміх эўрапейцаў. Новае «вялікае перасяленьне народаў» прыносіць наймацнейшы элемэнт мусульманскай культуры. Але калі большасьць у Эўропе акажацца мусульманскай, дык ці ўспрыме гэтая новая большасьць эўрапейскія каштоўнасьці? Ці зразумеюць яны іх так, як разумеюць эўрапейцы? Ці захаваюць яны эўрапейскі лад жыцьця, эўрапейскае сьветаразуменьне і г. д.?

Гэта ўсё вялікія пытаньні, і катэгарычнага адказу на іх няма.

Пры ўсім тым Эўропа не мабілізуецца — яна адступае. І наступ новай культуры, новага агрэсіўнага мэнталітэту (умоўна назавем яго ісламскім) — усё гэта не падганяе эўрапейцаў да мабілізацыі, а наадварот — прыводзіць да пастаяннага згодніцтва, да ўступак, да абсурдысцкага разуменьня правоў чалавека.

Выдатнае дасягненьне эўрапейскай цывілізацыі — канцэпцыя правоў чалавека — пачынае ператварацца ў пасьмешышча і выклікаць недавер да самога сябе. Наркотыкі? Калі ласка! Сэксуальныя ненармальнасьці? Калі ласка! Разбурэньне сям’і? Калі ласка! Зьдзекаваньне з хрысьціянскіх каштоўнасьцяў дзеля фальшыва зразуметай свабоды слова ці камэрцыйнага посьпеху? Калі ласка!..

Любую рэч можна давесьці да абсурду і, у прыватнасьці, такую выдатную рэч, як цярпімасьць. У Эўропе менавіта гэта і адбываецца.

Эўропа вельмі слабая. Эўропа бязвольная. Эўрапейцы нагадваюць паміраючыя, старэючыя нацыі. Яны ня здольныя супраціўляцца знадворнаму ўплыву.

Давайце прыгадаем. Ужо пасьля Другой сусьветнай Эўропа аддала сябе на літасьць пераможцаў. Адна частка пайшла «пад СССР», другая — «пад ЗША».

Дарэчы, без амэрыканскай магутнасьці Італія і Францыя сталіся б камуністычнымі. У гісторыі няма ўмоўнага ладу, але тым ня менш!.. Уяўляеце — кантынэнтальная Эўропа была б савецкая!

У Эўропы пасьля заканчэньня Другой сусьветнай вайны ўжо не было ўласных эўрапейскіх сілаў. Была сіла амэрыканская. І, адгарадзіўшыся амэрыканскай сілай, пад амэрыканскім «парасонам» эўрапейцы жылі і разьвіваліся. Так, быў дэ Голь, самастойная палітыка Францыі і іншае. Але ўсё адно яны ішлі, у асноўным, у рэчышчы амэрыканскай палітыкі.

У Эўропы вельмі слабая палітычная воля. Эўропа багатая, яна можа складаць годную канкурэнцыю ЗША... Але ня хоча! Таму што мэнталітэт эўрапейцаў — гэта мэнталітэт нацыяў, што адыходзяць, старэюць.

Яшчэ адзін момант выпускаюць з‑пад увагі прыхільнікі эўрапеізму. Абсалютна некарэктна ставіць знак роўнасьці паміж эўрапейскасьцю і ідэямі лібэральнай дэмакратыі.

На самай справе ў Эўропы гістарычна вельмі няпростыя стасункі з дэмакратыяй.

Эўропа нарадзіла самую жудасную дэспатыю — нацысцкую. Эўрапейскія дыктатуры — германская і італьянская — былі разбураны ТОЛЬКІ сілай зброі. Дэмакратыя ў Германіі была ўстаноўлена сілай, г. зн. супраць волі народу. А паміж тым, немцы — гэта цэнтральная эўрапейская нацыя.

Францыя два стагодзьдзі мітусілася паміж дэспатыяй і дэмакратыяй, праходзячы праз шэраг крывавых і ПА‑АЗІЯЦКУ жорсткіх рэвалюцыяў... І яе шчодра паліты крывёю «шлях да дэмакратыі» сяк‑так завяршыўся толькі ў другой палове XX стагодзьдзя.

Гішпанія, Грэцыя вызваліліся ад дыктатураў літаральна трыццаць гадоў назад.

Лібэральная дэмакратыя — гэта ў асноўным англасаксонская вынаходка. Можа, тлумачэньне гэтаму заключаецца ў марскім характары народаў. Гістарычна першыя дэмакратыі заўсёды ствараліся марскімі народамі. Грэкі — мараплаўцы, першы эўрапейскі парлямэнт утварыўся ў Ісьляндыі — краіне, асвоенай вікінгамі... Першыя эўрапейскія дэмакратыі (Галяндыя, Англія) стварылі нацыі, магутнасьць якіх грунтавалася на флёце... І, нарэшце, ЗША — дзяржава, створаная выгнаньнікамі і эмігрантамі, што выправіліся за акіян у пошуках лепшага жыцьця.

Мараплавец, падарожнік, каляніст, выгнаньнік — гэта перш за ўсё індывідуаліст. Гэта дужы чалавек. Чалавек, зьвязаны з морам, разьлічвае толькі на сябе. Мора — чужая для чалавека стыхія. Тут усё супраць яго — і свавольны вецер, і салёная, непрыдатная для піцьця вада, і хісткая палюба, і пякучае сонца. У моры няма на каго разьлічваць.

Мэнталітэт маракоў, падарожнікаў, першапраходцаў — гэта мэнталітэт індывідуалістаў. Мэнталітэт марскіх нацыяў — гэта мэнталітэт дэмакратыяў. Таму што дэмакратыя пачынаецца з індывідуаліста, з чалавека, які спадзяецца толькі на сябе. У ЗША стварылі дэмакратыю індывідуалісты. Туды прыяжджалі адчайныя і дужыя людзі — найбольш актыўная частка, якая адсякалася ад кожнай эўрапейскай нацыі: найбольш актыўныя англічане, найбольш актыўныя галяндцы, найбольш актыўныя немцы, найбольш актыўныя ірляндцы... Тыя, хто не спатрэбіўся ў сябе на радзіме. Тыя, хто ўступіў у канфлікт з уладай. Тыя, хто не жадаў мірыцца зь лёсам. Гэтыя людзі верылі толькі ў сябе, спадзяваліся толькі на сябе і працавалі толькі на сябе. Такія людзі, дужыя, жорсткія, — толькі яны ствараюць дэмакратыю.

Дэмакратыя — гэта стыль кіраваньня індывідуалістаў, якія здольныя выжыць самастойна (без чыёй‑небудзь апекі) і не жадаюць прызнаваць над сабой моцнай улады.

Гістарычна мэнталітэт аселага земляроба (селяніна) процілеглы мэнталітэту марака і каляніста. У адных пад нагамі — хісткая палюба, у другіх — цьвёрды грунт.

Марак (каляніст) імкнецца да зьмены месцаў, селянін прывязаны да зямлі; марак адчайна сьмелы, селянін нясьпешны і асьцярожны; марак (як правіла, чалавек бяз роду і племені) разьлічвае на сябе, селянін — на сваю сям’ю, грамаду; марак шукае новага, селянін трымаецца за старое.

Таму кантынэнтальная, земляробчая Эўропа вельмі цяжка ўспрымала дэмакратыю — праз кроў, праз рэвалюцыі, праз войны і зьнішчэньне мільёнаў (як у Германіі).

На завяршэньне скажу галоўнае.

Асноўнае праблема нашага стаўленьня да Эўропы ў тым, што многія не разумеюць усёй складанасьці гэтага арганізму. Мы не зусім разумеем, што Эўропа — гэта не ідэальны і нават ня блізкі да ідэальнага праект. Больш таго, шмат у каго ствараецца ўяўленьне, што Эўропа калі не на пачатку свайго шляху, дык недзе ў зэніце... На самай справе Эўропа — на схіле.

Чым далей, тым вастрэйшымі робяцца беды Эўропы. Сыстэмныя, фундамэнтальныя праблемы будуць нарастаць. Гэтым, мне здаецца, павінна вызначацца стаўленьне Беларусі, беларусаў да Эўропы.

Бабулька‑Эўропа ператвараецца ў музэй. Музэй трэба шанаваць. У музэі, відаць, ёсьць нейкія карысныя рэчы, якія можна браць на ўзбраеньне ў будучыні. Але ў музэі нельга жыць!