Вольга Абрамава

У матэрыяльным пляне яна можа даць (калі захаваецца адносна высокі ўзровень адукацыі) прыбаўку да чалавечага патэнцыялу Эўропы. Любая новая нотка прымушае па‑іншаму гучаць увесь аркестар. Беларуская культура, думаю, таксама ня будзе забытая, ня будзе нівэляваная: яна занадта самабытная, яна проста ня можа растварыцца, нават калі б працэсы інтэграцыі прынялі нівэлёўны для культуры характар, калі б глябалізацыя дайшла да абсурду і калі б яна ахапіла сфэру культуры. Я думаю, што ў Беларусі заўсёды застанецца інтэлігенцыя як сумленьне нацыі, якая будзе адстойваць менавіта гэтую вэрсію разьвіцьця: самабытнасьць Беларусі павінна прасоўвацца, павінна адстойвацца і ў той жа час — узбагачаць агульнаэўрапейскае разьвіцьцё.

У пляне чалавечага патэнцыялу, я ўпэўненая, Беларусь магла б даць у межах гэтых пяцідзесяці гадоў прарывы, у тым ліку і ў сфэры навукі. Думаю, нашае разь‑віцьцё ў навукова‑тэхнічнай сфэры ў найбліжэйшы час набудзе іменна такі напрамак: стаўка будзе зробленая на разьвіцьцё навукі і адукацыі, на павышэньне якасьці чалавечага патэнцыялу, на прыкладную аддачу (хоць мне вельмі шкада фундамэнтальных навук!). Будзе разьвівацца хай‑тэк: у Беларусі ўсё прызначанае для гэтага, увесь патэнцыял ужо ёсьць. Тут патрэбна палітычная воля: ня проста ўкладаць сродкі ў разьвіцьцё менавіта гэтых напрамкаў, але прыцягваць гэтыя сродкі адусюль, адкуль магчыма. На сёньняшні дзень для гэтага ёсьць усе мажлівасьці, але пакуль няма разуменьня. Параўнаем: ёсьць разуменьне на дзяржаўным узроўні, што нам для чагосьці патрэбная лёгкая прамысловасьць, хоць цяпер я не разумею, для чаго яна патрэбная, за выключэньнем народных промыслаў і нейкіх дапаможных рэчаў, да якіх прывыклі і безь якіх цяжка абысьціся. А ў цэлым зразумела, што беларуская лёгкая прамысловасьць, як і паўсюдна, ня будзе вытрымліваць канкурэнцыі з кітайскай лёгкай прамысловасьцю. Паводле цэлага шэрагу парамэтраў яна асуджаная. Асобныя напрамкі могуць утрымацца на плаву: там, дзе добры маркетынг, дзе першаклясныя мэнэджары, дзе яны адчуваюць асабісты інтэрас, а не працуюць на дзяржаву.

Але ўвогуле зразумела, што трэба разьвіваць: Беларусь — краіна з добрым чалавечым патэнцыялам, яго трэба выкарыстоўваць.

Я б не хацела прызямляць пытаньне пра тое, што Беларусь магла б даць Эўропе. Я назвала наўскідку два напрамкі. А ў цэлым, інтэграцыйныя дзеяньні заўсёды лепш, чым дзеяньні паасобку. Лепш эўраінтэграцыя, чым (утрыруем сытуацыю) гаспадарчая аўтаркія.

Сьвятлана Алексіевіч

Гэта вельмі складаная пастаноўка пытаньня...

Я вырасла ў вёсцы, у беларускай вёсцы. Я пісала пра вясковых бабуль — я вельмі люблю гэтую тэму. А пазьней я жыла ў Парыжы, дзе сустракалася з арабскімі, афрыканскімі старымі жанчынамі. Як гэта прыгожа! У Швэцыі я размаўляла з іранскімі старымі жанчынамі. Мне перакладалі тое, пра што яны гаварылі, — якая гэта філязофія!

Пастаўленае вамі пытаньне — усё‑такі ўнутрысямейнае. А сьвет цяпер разьдзелены іначай. Мусульманскі Ўсход можа жывіць Эўропу. Ці, напрыклад, быў усплёск цікавасьці сярод заходніх інтэлектуалаў да Індыі, індыйскай культуры. Гэтая цікавасьць і цяпер яшчэ ня згасла. Або — узьнікае цікавасьць да Кітаю. Культурная энэргетыка захоўваецца на вялікіх тэрыторыях і ў старых цывілізацыях! Беларуская ж культура на сёньня ня можа канкурураваць нават з польскай.

Адзінае, што мы можам даць Эўропе, — гэта нашу патрыярхальнасьць. Ды яшчэ чарнобыльскую філязофію. Гэта тое, што можа зацікавіць сьвет, таму што чарнобыльскі погляд — гэта сьвет, поўны будучых страхаў. Таму сёньня гэта наш адзіны тэкст, які мы можам даць сьвету. Сьвет цяпер вельмі жорстка ўладкаваны, і трэба гэта ўсьведамляць. Мы, вядома, можам сябе суцяшаць і шкадаваць, гаварыць пра сябе вельмі добра, але трэба рэальна ацэньваць сябе.

Яўген Бабосаў

Беларусь можа прыўнесьці свае традыцыйныя каштоўнасьці: талерантнасьць, памяркоўнасьць, павагу да любой рэлігіі, павагу да любой культуры — у нас гэта ёсьць. У нас жа няма такіх канфліктаў, як у Армэніі (Нагорны Карабах) і г. д. Вось гэтая самая памяркоўнасьць беларуская, вось гэтая талака, калі хочаце, вось гэтая самая добразычлівасьць — гэта ўсё адно і тое ж, вось гэта мы можам прыўнесьці ў Эўропу. І ў гэтым сэнсе Беларусь можа ўзбагаціць духоўны патэнцыял эўрапейцаў. Яна не апошняя краіна, яна недзе ў сярэднім радзе. Ня самая галоўная, хоць некаторыя ў нас кажуць, што Беларусь — цэнтар славянскага сьвету. Я ў гэта ня надта веру, але ведаю — кажуць. Таму што быць цэнтрам славянскага сьвету складана. Расея прэтэндуе на цэнтар, а чаму тады Польшча ня цэнтар, дапусьцім? Гэта трэба даказаць, а гэта недаказальна!

Я думаю, што Беларусь — звычайная стандартная эўрапейская краіна, якая адпавядае эўрапейскім стандартам — у культуры, адукацыі, навуцы, рэлігіі, у чым хочаце. У гэтым сэнсе яна можа тое, што ёсьць у яе каштоўнага — асабліва, паўтараю, традыцыйныя каштоўнасьці, — прынесьці туды. І гэта будзе нармальны ўклад! І за гэта яе будуць цаніць яшчэ больш, чым цэняць цяпер.

Іншая рэч, што ёсьць неляяльнае стаўленьне да нас зь некаторых палітычных матываў. І гэта перашкаджае больш шчыльнаму ўваходжаньню Беларусі ў эўрапейскую цывілізацыю. Але гэта не культура, не цывілізацыя, гэта — палітыка.

Анжаліка Борыс

Гледзячы якая Беларусь... Мне здаецца, што багацьце і прывабнасьць Эўропы заключаюцца ў адзінстве разнастайнасьці нацыянальных культураў, традыцыяў і ідэяў. Беларусь, як і любая іншая краіна, можа ўзбагаціць гэтую палітру. Дастаткова разьвіваць нацыянальную культуру, адрадзіць традыцыі і сфармаваць неагрэсіўную ў дачыненьні да навакольнага сьвету нацыянальную ідэю.

Ірына Бугрова

Я не прыхільніца такой пастаноўкі пытаньня. Беларусь жа не нявеста на выданьне! Калі я разумею, што хачу спадабацца некаму, дык я думаю: што б мне такога надзець? Трэба вывучыць спачатку ўсіх і быць добрай таму, каму хачу спадабацца...

Таму для мяне ў першую чаргу тут важна ўзаемная цікавасьць. Узаемная цікавасьць зьяўляецца тады, калі краіна жыве паўнакроўным, паўнацэнным жыцьцём, калі яна кантактуе зь іншымі. Таму што ідэнтычнасьць, калі вы пагледзіце ва ўсіх нармальных слоўніках, фармуецца ва ўзаемадзеяньні. То бок ідэнтыфікацыя — гэта пастаяннае ўзаемадзеяньне. Я ўвесь час параўноўваю сябе: я сёньня выйшла адэкватна гэтаму лесу, гэтаму лугу ці офісу? Я ў лесе магу хадзіць у куртцы невядома якой, а тут — не. Я ўвесь час сябе ідэнтыфікую з асяродзьдзем, з абставінамі, з часам сутак і г. д. Чалавек увесь час знаходзіцца ў нейкай ідэнтычнасьці. Існуюць пэрыяды, калі ў яго ідзе рэсацыялізацыя, пэрыяды вялікай ломкі ці крызісных зьяваў. І дакладна гэтак жа адбываецца з грамадзтвам. Чаму мы гаворым, што ў той жа самай Эўропе палітычны ківач хістаецца то ўправа, то ўлева? Гэта таксама своеасаблівая ідэнтыфікацыя і пераідэнтыфікацыя. Ці дэзыдэнтыфікацыя і потым рэідэнтыфікацыя людзей, народу. І мы бачым, якія цяпер працэсы адбываюцца ў Францыі, у Германіі на ўзроўні палітыкі ў дачыненьні да эмігрантаў, да міграцыі, да меншасьцяў (якія ўжо робяцца большасьцямі)...

Што можа даць Беларусь? Я б хацела сказаць: Беларусь будзе цікавая тады, калі яна пачне ўзаемадзейнічаць зь іншымі краінамі. Тады адкрыюцца яе абсалютна неймаверныя магчымасьці. Я лічу, што ў першую чаргу Беларусь можа паказаць свой гнуткі, вельмі ціхі нораў, які тоіць у сабе вельмі вялікія адкрыцьці. Беларусь можа быць цікавая абсалютна незвычайным уменьнем быць канфармісткай і быць першаадкрывальніцай. Калі вы пагледзіце на карту сьвету і пачняце вывучаць біяграфіі знакамітых людзей, дык выявіцца, што вытокі іх — у Беларусі, яны выхадцы зь Беларусі — будуць гэта габрэі, палякі, непасрэдна беларусы, расейцы...

Генадзь Бураўкін

Па‑першае, як кожны народ, Беларусь прыўносіць свой непаўторны мэнталітэт, свой нацыянальны характар. Адсюль — цікавая зьява. Вы заўважылі, што некаторыя паважаныя эўрапейскія краіны зь вялікімі культурнымі традыцыямі вельмі асьцярожна, а то і варожа адносяцца да працэсу глябалізацыі? У гэтым мне бачыцца своеасаблівасьць і шчасьце Эўропы. Яна зарыентаваная дастаткова сур’ёзна на разьвіцьцё нацыянальных культураў, нацыянальных асаблівасьцяў. І паколькі ў беларусаў, як і ў кожнай нацыі, непаўторныя свае рысы, свой мэнталітэт, то для Эўропы наша дабрыня, наша цярплівасьць беларуская — хаця не заўсёды, можа, гэтыя якасьці выгадныя для жорсткага нашага сёньняшняга сьвету, сёньняшняга часу — яны нешта ўносяць у гэты эўрапейскі букет. Таму перш за ўсё, я лічу, мы цікавыя для Эўропы вось гэтым непаўторным нацыянальным характарам.

Другое, мы цікавыя Эўропе тым, што мы ўжо даволі працяглы час знаходзімся ў інтэлектуальных працэсах, якія адбываюцца ў Эўропе. Возьмем тое ж Адраджэньне — шчасьлівы пэрыяд эўрапейскай гісторыі. Мы, беларусы, у ім прынялі, дзякуючы сваім выдатным сынам, вельмі чынны ўдзел. Можа, не такі вялікі, як іншыя, але — прынялі! Тое, што мы, беларусы, можам разам зь іншымі заяўляць права на першы прававы звод — літоўскі Статут. Гэта для Эўропы, думаю, вельмі важна. І калі мы ў сябе дома, на жаль, да гэтага часу не ацанілі так, як таго варта, гэты найвыдатнейшы гістарычны дакумэнт, то ў Эўропе ён ацэнены, ён прыняты, ён працуе. На падставе нашага Статуту прымаліся многія дэмакратычныя дакумэнты ў дэмакратычнай Эўропе. Мы карысныя гэтым.

І скажам так: такія нацыі, як беларуская, якая яшчэ абсалютна сябе ня вычарпала, нясуць інтэлектуальны запас, інтэлектуальны патэнцыял на будучае. Ёсьць нацыі, якія дастаткова поўна мелі і гістарычную і палітычную магчымасьць сябе праявіць, сябе выявіць, свае таленты, як кажуць, вычарпаць. Беларусь, у сілу тых гістарычных працэсаў, якія мы прайшлі, на мой погляд, яшчэ сябе не пасьпела праявіць так, як яна здольная. Для гэтага былі вельмі сур’ёзныя гістарычныя прычыны. Я лічу, што кожная нацыя найбольш поўна і найбольш глыбока можа сябе выявіць толькі ў рамках нацыянальнай дзяржавы. На жаль, у нас гэтай магчымасьці выявіць сябе ў рамках сваёй самастойнай нацыянальнай дзяржавы доўга не было. Калі Беларусь атрымлівала хаця б звужаныя магчымасьці сваёй дзяржаўнай гісторыі, яны праяўляліся ўсплёскам і выплескам беларускіх талентаў. Я лічу, што нашая нацыя яшчэ не аддала сьвету тое, што яна ў сабе нясе. І гэтым яна цікавая для Эўропы, якую часта называюць «старой Эўропай». Так, сапраўды, Эўропа старая, а мы ў гэтым сэнсе яшчэ маладыя. І маладая частка Эўропы, Беларусь, можа даць старой частцы Эўропы нейкую энэргію і нейкае сілкаваньне, вельмі важнае для ўсёй Эўропы, для ўсёй гісторыі.

І тут ёсьць даволі парадаксальная, але цікавая рэч. Мы быццам бы ў нечым адсталі, і таму мы быццам бы вінаватыя ці адчуваем нейкую сваю слабасьць, не разумеючы, што тое, што мы яшчэ можам даць, яно пасьля стане нашай выгадай. Калі там ужо, у нейкім сэнсе, вычарпалі магчымасьці, то мы толькі‑толькі гэтыя магчымасьці праявім. Паколькі мы іх будзем праяўляць у гэты час, у гэты пэрыяд разьвіцьця чалавецтва, то ў нас будуць і іншыя пэрспэктывы. Мы будзем выдаваць тое нявыдадзенае на новым узроўні. Таму я лічу, што ў гэтым пляне Беларусь вельмі цікавая, важная і нават неабходная для Эўропы і для эўрапейскай цывілізацыі.

У пэрыяд Вялікага Княства Літоўскага, вельмі своеасаблівы пэрыяд, беларусы не пасьпелі сябе выявіць (хоць і мелі там вельмі шмат прывілеяў: практычнай дзяржаўнай мовай Вялікага Княства Літоўскага была беларуская, многія кіраўнікі гэтай вялікай эўрапейскай дзяржавы былі сынамі, прадстаўнікамі, пасланцамі нашай беларускай зямлі, беларускай нацыі), паколькі так атрымалася, што Вялікае Княства Літоўскае гістарычна ня так доўга праіснавала. І яны ня больш шырокую дарогу атрымалі пасьля тых гістарычных падзеяў, якія, на жаль, адбыліся, а наадварот: беларусаў загналі. Загнала імпэрыя Расейская, загнала Польская дзяржава ў многім. Гэта ж унікальная рэч, калі і польская дзяржава, і расейская дзяржава выдавалі спэцыяльныя ўказы аб забароне карыстаньня беларускай мовай. А калі мова, як мы ведаем — душа народу (гэта паэтычнае, але, на мой погляд, і дастаткова навуковае азначэньне), калі вымаюць з народу гэтую душу або прыгнятаюць яе, то гэты народ ня можа выявіць сябе так, як могуць выявіць іншыя народы. Таму, напрыклад, ведаючы добра расейскую гісторыю, мы часам арыентуемся на расейскі вопыт, але ў Расеі ніколі не было разуменьня, што такое нацыянальнае прыніжэньне. Нават, даруйце, забулдыга расейскі памірае ці дрэнна жыве, адчуваючы сябе прадстаўніком нацыі, у якой ёсьць мова і гісторыя. А ў нас нават выдатным людзям, выдатным талентам у нейкі пэрыяд не хапала ні годнасьці сваёй нацыянальнай, ні сваёй роднай мовы, ні веданьня сваёй гісторыі (для таго, каб гісторыю любіць і цаніць, яе трэба ведаць!). Гэта было забрана ад беларусаў. Таму я лічу, што пэрыяд ВКЛ, на мой погляд, да гэтага часу дастаткова поўна і сур’ёзна яшчэ ня вывучаны... Вялікае Княства Літоўскае не было чыста беларускім, яно было поліэтнічным. І тыя народы, тыя часткі, якія ўваходзілі ў Вялікае Княства Літоўскае, яны атрымалі свае дзяржавы, а значыць, і маюць сваю гісторыю, яны часта прэтэндуюць на ўсю гісторыю Вялікага Княства Літоўскага. Гэта зразумела — і чыста па‑чалавечы, і па‑дзяржаўнаму. Але пачынаюць расхопліваць, расьцягваць гісторыю Вялікага Княства Літоўскага па «нацыянальных кватэрах» (давайце тут прымем гэтае савецкае вызначэньне). А паколькі ў беларускім характары няма агрэсіўнасьці, няма залішняй рашучасьці, то гэтым карыстаюцца нашыя мілыя слаўныя суседзі. Пакуль беларус чэшацца, як кажуць, яны сабе тое‑сёе па кавалачку забіраюць, як мы гэта бачым на прыкладзе Кастуся Каліноўскага, якога ў нас хочуць забраць нашы блізкія суседзі.

Так што наконт таго, што пэрыяд Вялікага Княства Літоўскага сьведчыць, што мы старая нацыя, старая дзяржава, гэта ў нейкім сэнсе так, а ў нейкім — ня так. І той шанец, які мы ня выкарысталі ў пэрыяд Вялікага Княства Літоўскага, я не лічу, што ўжо навек пахаваны, што прайшлі гады, што гэта, як пісаў клясык, сплыло і парасло травой. Я лічу, калі народ жыве і калі ў народу зьяўляецца магчымасьць гэта ўсё ў сабе ўскалыхнуць і разьвіць, то гэта нікуды не падзенецца. Так, як гэтыя дзіва‑выпадкі, калі людзі перад сьмерцю ці ў нейкія цяжкія пэрыяды раптам пачынаюць гаварыць на той мове, якую яны нават ня чулі. Я лічу, што і ў гісторыі нацыі могуць быць пэрыяды, калі тое, што было ў свой час нявыкарыстанае, прыходзіць і, калі ёсьць для гэтага спрыяльныя варункі, паяўляецца... Я вельмі спадзяюся, што ў беларускага народу і ў беларускай дзяржавы будзе такая магчымасьць, калі тое, што мы ня выкарысталі, калі былі ў Вялікім Княстве Літоўскім, і калі хоць трошачкі заяўлялі аб сваіх правах у Беларускай Народнай Рэспубліцы, і нават калі мы нейкія свае шанцы не пасьпелі выкарыстаць у складзе БССР, — павінен жа прыйсьці час. Бог жа ёсьць! Павінен надысьці пэрыяд, калі беларусам дадуць магчымасьць выкарыстаць тое. І тады, у мяне такая надзея, сьвет зьдзівіцца, як многа Беларусь можа даць Эўропе, чалавецтву і, перш за ўсё, самой сабе, сваім людзям, сваёй гісторыі. Я думаю, гэты пэрыяд будзе. Дай Бог, каб ён як мага хутчэй прыйшоў.

Алесь Бяляцкі

Вельмі шмат! Пабываўшы ў многіх эўрапейскіх краінах (і неаднаразова, і дастаткова часта), я пазбавіўся калі ня комплексу, то нейкіх тэарэтычных уяўленьняў, што беларусы ў нечым не разьвітыя, што ім чагосьці не хапае ці што яны ў нечым горшыя. Абсалютна нармальны сярэднеэўрапейскі народ (як ёсьць «сярэднеэўрапейскі час»). Тут, як і ў любога іншага народу, у любой іншай дзяржаве, ёсьць горшае і лепшае. Але ёсьць і дастаткова шмат нармальных рысаў, якія дазволяць канкураваць на эўрапейскім полі і мець сваю нішу. Гэтак, як на сёньня, напрыклад, беларусы знайшлі некалькі сваіх нішаў у спорце: пара дысцыплінаў лёгкай атлетыкі, яшчэ недзе. Там‑сям раптам нейкія выбухі адбываюцца: нашая дзяўчына раптам прабяжыць стомэтроўку на золата, што ўвогуле фантастычна — такога не бывае! Калі рабіць стаўкі, то гэта адзін да тысячы, можа быць...

Прабіваюцца! І самае галоўнае — ёсьць пэўны аптымізм. Беларусы ня ёсьць народам пэсымістычным. Гэты аптымізм закладзены ня сёньня і ня ўчора: гэта закладалася, можа, тысячы гадоў таму. Мы бадзёры народ, які ня хоча сядзець, плакаць, ня хоча нічога не рабіць (а ёсьць і такія народы!). Мы народ, які заўсёды знойдзе сваю дзялянку, будзе там капацца, цягаць туды цэглу, будзе там штосьці будаваць, заліваць, штосьці вырошчваць — і штосьці будзе з гэтага мець. Я абсалютна ўпэўнены, што калі паглядзець усю мапу, пачынаючы з Партугаліі ці Ісьляндыі і канчаючы Беларусьсю, то ў гэтай прасторы мы выглядаем зь вельмі добрымі шанцамі выжыць, зрабіць свой унёсак туды, прапіхваць свае ідэі, мець свае нішы, зь якімі будуць лічыцца. Тут ня можа быць ніякіх сумненьняў, нібыта мы загінем ці нас будуць эксплюатаваць, за наш кошт будуць будаваць недзе нечае багацьце.

Я не кажу тут пра культурны ўнёсак — гэта больш складаная праблема. Таму што праблема з культурным унёскам — больш тонкая: гэта ня ёсьць эканомікай, ня ёсьць спортам, ня ёсьць тым, што можна выбудаваць за пяць‑дзесяць гадоў. Яна патрабуе большых намаганьняў, большых духоўных укладаньняў. І ў гэтым пляне мы цяпер знаходзімся ззаду ўсёй Эўропы. Калі браць іншыя моманты (вяртаюся да эканомікі, спорту, да нейкіх сацыяльных схемаў), то мы нават на сёньняшні дзень канкурэнтаздольныя: мы штосьці ўкладаем, штосьці маем, штосьці паказваем і г. д. У культурным пляне — поўная пустка, поўная «дзіч». Маючы дастаткова клясныя рэчы, пачынаючы ад фальклёру, якога даўно ўжо нідзе няма, і канчаючы нармальнай прозай, нармальнай музыкай, нармальнай мастацкай школай, на сёньняшні дзень гэта ўсё абсалютна збаёдваецца, абсалютна ня цэніцца, не рэпрэзэнтуецца, ня ставіцца, не прапагандуецца такім чынам, якім гэта павінна быць. Цалкам адсутнічае іміджавы плян, безь якога на сёньняшні дзень ня скочыш вышэй і не пераскочыш. Бо для любой рэчы, пра якую ты хочаш, каб пра яе ведалі, трэба мець канкрэтны маркетынгавы плян: як яе «прадаць»? Апроч таго, яшчэ трэба падумаць, у якую «абгортку» яе загарнуць, каб яе купілі. У нас поўная адсутнасьць усяго гэтага на дзяржаўным узроўні. А на аматарскім, безумоўна, штосьці робіцца, але гэтых намаганьняў не стае. Тут трэба грошы, сур’ёзныя грошы! І каб дзяржава фінансавала ўсе гэтыя рэчы, толькі тады гэта можа даць нейкі сур’ёзны плён. Хаця пэрспэктывы вельмі неблагія. Але зрабіць трэба столькі — што проста няма словаў!

Аляксандар Вайтовіч

Беларусь можа прыўнесьці ў Эўропу перш за ўсё сваю культурную і духоўную адметнасьць. І гэта важкі ўнёсак, бо багацьце цывілізацыйнай культуры — у яе разнастайнасьці.

Андрэй Вардамацкі

У дадатак да таго, што ў нас эўрапейскі характар і эўрапейскія каштоўнасьці, прыўнесьці ў Эўропу Беларусь магла б вельмі шмат нават у чыста эканамічным сэнсе. Яе транзытнае, цэнтравое геапалітычнае становішча робіць адказ на гэтае пытаньне відавочным. Само месца вызначае, што Беларусь магла б прыў‑несьці.

Але тут гаворка ідзе ня толькі пра транзыт у літаральным сэнсе слова: дарога, чыгунка, труба — але і ў сэнсе індустрыяльна‑эканамічным. Тут можа быць сканцэнтраваная вялікая колькасьць вытворчасьцяў, якія сваім рынкам маглі б мець эўразійскую прастору. І паводле мэнтальнасьці, і паводле адукацыйнага ўзроўню беларусы больш адкрытыя і гатовыя да новых тэхналёгіяў.

Вінцук Вячорка

Калі не чапаць гісторыі й гаварыць толькі пра сынхранічны зрэз, то ўжо «прыўнесла» — сябе як праблему, зьвязаную зь межамі Эўропы, з правам ня толькі на дэмакратыю, але на ідэнтычнасьць і незалежнасьць.

Павал Данейка

Гэта добрае пытаньне, але, можа, спытаем па‑іншаму: чым важныя чэхі для Эўропы? Ці баўгары? У якіх катэгорыях мы можам размаўляць? Што, баўгары кавалак Чорнага мора дадуць, чэхі — Высокія Татры? Ну, тады мы — лясы!

Калі мы будзем мераць у культурных каштоўнасьцях і спэцыфіках нацыянальных характараў, то нам таксама ёсьць што прапанаваць. Калі мы глядзім на Эўропу як на нейкую сынэргію адрозьненьняў, якая дазваляе ствараць больш шматстайнасьці, мець большы патэнцыял разьвіцьця, то я ня думаю, што ўклад Беларусі меншы, чым уклад любой іншай цэнтральнаэўрапейскай краіны, якая ўжо зьяўляецца часткай аб’яднанай Эўропы.

Андрэй Дынько

Беларусь — гэта 207 тыс. км2 тэрыторыі, ня вельмі густа заселенай. Гэта таксама невычэрпныя крыніцы чыстай прэснай вады: многія рэкі Ўсходняй Эўропы ад нас бяруць пачатак. Беларусь — важны элемэнт у сыстэме бясьпекі Ўсходняй Эўропы: гэта тэрыторыя, празь якую праходзяць магістральныя камунікацыі і можна праводзіць новыя камунікацыі.

Няма такой сфэры, у якой Беларусь ня мела б сваіх важных каштоўнасьцяў. Вазьміце мастацтва: мастацкае жыцьцё ў нас пульсуе. Вазьміце эканоміку: беларускія тавары, ад нафтапрадуктаў і калійных соляў да харчовых, сельскагаспадарчых прадуктаў і праграмнай прадукцыі беларускай «Сыліконавай даліны» — гэта ўсё можа быць запатрабаванае ў Эўропе.

Хоць сама пастаноўка пытаньня «Што Беларусь можа даць Эўропе?» не зусім карэктная. А калі б нам не было чаго даць, то што? Нас тады трэба было б абгарадзіць калючым дротам?

Сьвятлана Калінкіна

З гістарычнага і геаграфічнага пункту гледжаньня, Беларусь — транзытная тэрыторыя. І тут нічога іншага ня выдумаеш, як быць транзытнай, «буфэрнай» зонай паміж двума вялікімі «кантынэнтамі»: Расеяй, амаль азіяцкай, і Эўропай, старой Эўропай. Таму нічога іншага ў Беларусі ў геапалітычным і культурніцкім сэнсе, як мне здаецца, быць ня можа. І гэта галоўная мэта нашай краіны, нашай тэрыторыі — заставацца і захоўваць такое сваё прызначэньне.

Сяргей Калякін

Для Эўропы наяўнасьць такога парадоксу, калі толькі адна краіна не зьяўляецца яе членам, сама па сабе ненармальная. Калі б нейкая колькасьць краінаў Эўропы не ўваходзіла зь нейкіх, напрыклад, палітычных меркаваньняў, гэта было б зразумела. А вось ёсьць адна краіна — Беларусь: ня самая буйная, ня самая дастатковая, — але яна не ўваходзіць... Для Эўропы гэта таксама праблема. І таму наша ўступленьне ва ўсе эўрапейскія структуры дало б Эўропе магчымасьць гаварыць аб кансалідацыі, аб прасунутасьці на шляху стварэньня аб’яднанай Эўропы і мэханізмаў вырашэньня разнастайных канфліктаў.

З другога боку, мы, безумоўна, цікавыя Эўропе, таму што мы зьяўляемся «мостам», сур’ёзным транзытным калідорам, з пункту гледжаньня разьвіцьця эканамічных узаемадзеяньняў з азіяцкім кантынэнтам. Праз нас практычна самы блізкі маршрут — праз Расею ў Азію і далей у Японію, у Паўднёва‑Ўсходнюю Азію і г. д. Таму мы цікавыя з эканамічнага пункту гледжаньня, але для гэтага, зноў жа, мы павінны быць прадказальныя. Мы павінны выконваць існыя абавязаньні, каб праз нас пайшоў транзыт грузаў, транзыт камунікацыяў і г. д. Гэта быў бы сур’ёзны эканамічны інтэрас для Эўропы акрамя палітычнага.

Беларусы зьяўляюцца адной з самых адукаваных нацыяў і адной з нацыяў, у якіх існуе кваліфікаваная працоўная сіла. І мы ў эўрапейскім падзеле працы (як і ў сусьветным) маглі б заняць сваю вельмі цікавую нішу — выгадную як для Беларусі, так і для аб’яднанай Эўропы.

Аб’яднаная Эўропа ж не зьяўляецца нечым маналітным: яна складаецца з многіх нацыяў, народнасьцяў, культураў... Мы б прыўнесьлі ў эўрапейскую палітру сваю адметнасьць.

Кася Камоцкая

Як і любая іншая краіна... Тыя краіны, якія цяпер уступілі, яны вельмі ажывілі Эўропу — і ў культурным пляне, і ў іншых. І тое ж самае — Беларусь: яна можа даць «сьвежую кроў». Эўропе вельмі сумна жыць. Эўропа была вельмі «старэнькая», нічым не цікавілася. Таму якраз‑такі маладая кроў вельмі карысная.

Сяргей Касьцян

Мы можам прынесьці ў Эўропу наш гуманізм, нашу чалавечнасьць, бо Эўропа ўжо ня раз выклікала на шматлікія народы бяду, войны і кроў. Паглядзіце, хто толькі за ўсю гісторыю ні ішоў на нашыя землі! Хто такія былі крыжаносцы? Гэта з Заходняй Эўропы ішлі на нашыя землі. Розныя ордэны з Заходняй Эўропы ішлі на нашыя землі. А дзе зарадзіўся фашызм? У Заходняй Эўропе! І хто падтрымаў Гітлера? Хто яму разьвязаў рукі, каб ён ішоў з вайной на Ўсход? Францыя, Італія і Вялікабрытанія. А хто сёньня нам крычыць на Беларусь, што мы недэмакратычныя? Хаўер Саляна, які нарадзіўся і вырас у фашысцкай дзяржаве Іспаніі. А хто такі Барозу, старшыня Эўракамісіі? Ён нарадзіўся і вырас, з малаком маткі ўспрыняў фашызм у Партугаліі. І хто сёньня крычыць аб дэмакратыі? Гэта нашчадкі былых фашыстаў у Заходняй Эўропе. Таму мы маем поўнае права сказаць: мы эўрапейская дзяржава, і мы будзем вам навязваць нашы славянскія каштоўнасьці: братэрства, інтэрнацыяналізм, гуманізм і г. д.

Я хацеў бы дадаць да сказанага вышэй. Заходняя Эўропа амаль уся каталіцкая. А хто блаславіў Гітлера на вайну супраць славянаў? Папа Рымскі Пій ХІІ. Ён даў Гітлеру Божае бласлаўленьне. І мы сёньня гаворым, што і нашая праваслаўная вера — гэта самая гуманная вера. І нашыя звычаі, і нашыя традыцыі, і нашая культура заўсёды несьлі, і нясуць, і будуць несьці прагрэс, гуманізм і высокі ўзровень славянскай цывілізацыі.

Вячаслаў Кебіч

Зноў‑такі, трэба падзяліць гэтае пытаньне на палітычную і эканамічную часткі. З палітычнага пункту гледжаньня нас толькі і чакаюць там, каб мы сталі часткай гэтай структуры. Гэта зразумела ўсім: кім бы Расея ні лічыла сябе ў «васьмёрцы», як бы яна ні сябравала зь іншымі дзяржавамі, але сёньня ўся палітыка Эўрасаюзу, НАТО так ці інакш накіравана супраць Расеі. Няхай не ў адкрытую гэта робіцца, але ж мы ведаем, што так ці інакш Расея як была краінай, якая процістаіць, у гэтым выпадку Эўрасаюзу і Амэрыцы, так і засталася. Таму ўключэньне Беларусі ў склад Эўрасаюзу ці эўрапейскага аб’яднаньня, з пункту гледжаньня палітычнага, — гэта набліжэньне межаў Эўрасаюзу, у тым ліку і НАТО, да Расеі.

Гэта з пункту гледжаньня палітычнага. А з пункту гледжаньня эканамічнага, вельмі цяжка нам цяпер увайсьці ў Эўропу (у тым сэнсе, як яе разумеюць члены Эўрасаюзу). Таму што рынкі збыту ўжо падзеленыя. Вядома, у нас ёсьць тавары, якімі мы можам добра гандляваць, але хутчэй за ўсё выгады эканамічнай у найбліжэйшы час (калі б мы ўвайшлі ў Эўрасаюз) мы б не атрымалі. Нам трэба імкнуцца да таго, каб там, дзе можна, паступова заваёўваць рынкі збыту шляхам двухбаковых стасункаў — паміж Беларусьсю і кожнай з краінаў Эўрасаюзу. А проста аўтаматычнага ўваходжаньня ў Эўрасаюз у нас ніяк не атрымаецца.

Жанна Літвіна

Можа быць, ня столькі прыўнесьці, колькі ўрэшце зноў заняць гістарычнае сваё месца, якое яна страціла два стагодзьдзі таму. Проста аднавіць гістарычную справядлівасьць. Для мяне гэта так, у першую чаргу.

І не ўспрымаю гэтую неабходнасьць вяртаньня ў Эўропу як імкненьне ўцячы ад нейкай пагрозы, якая ідзе з Усходу. Відаць, уся нашая будучыня завязаная на гэтых працэсах ідэнтыфікацыі — і моўнай, і культурнай, і нацыянальнай. Пакуль мы праз гэта ня пройдзем, пакуль не ўсьвядомім «хто мы, што мы, дзеля чаго мы», пакуль у нас ня зьявіцца сваё сьветаўспрыманьне інтарэсаў — нашых інтарэсаў, беларускіх, — цяжка будзе сфармуляваць, што мы можам прыўнесьці ў эўрапейскую супольнасьць.

Калі браць палітычны аспэкт, тут праблема, як мне падаецца, намнога больш складаная. Так, унутраная палітыка сёньняшняй улады скіраваная на інтэграцыю з Расеяй. За гэтыя 12 гадоў былі моманты, калі можна было гаварыць пра пагрозу інкарпарацыі, а не інтэграцыйныя працэсы. У тым ліку знутры краіны навязваньне інтэграцыі, зьліцьця народаў. Гэта падхоплівае і першая асоба Расейскай Фэдэрацыі, Пуцін. Я лічу, гэта самыя абразьлівыя словы, што «мы адзін народ, беларусы і расеяне». Узгадаем, колькі ў самой Расеі нацыянальнасьцяў!

А побач — няўменьне намі самімі сфармуляваць стратэгію заўтрашняга дня. Мы становімся закладнікамі міжнароднай палітыкі эўрапейскіх структураў, якія сьпярша абвяшчаюць пакрокавую стратэгію (якой так і не было, дарэчы, пасьля прэзыдэнцкіх выбараў 2001 году). А паралельна зь ёй зьявіліся яшчэ больш небясьпечныя ўяўленьні, што дэмакратычныя перамены прыйдуць у Беларусь выключна праз Расею, праз Крэмль. І дагэтуль, я лічу, сапраўднай стратэгіі, што трэба рабіць зь Беларусьсю, у Эўропы няма. Мы самі ня ў стане прапанаваць асноўныя моманты гэтай стратэгіі, каб далей ажыцьцяўляць яе разам з эўрапейскімі інстытутамі. Эўрапейскім інстытутам нейкі час здавалася, што мы павінны выхоўваць беларускую ўладу. Пасьля гэтых прэзыдэнцкіх выбараў у дзяржаўнай прэсе паціху ўжо навязваецца думка, што стасункі Эўропа павінна мець усё ж з тымі, у каго ў руках улада ў Беларусі. Гэта вельмі небясьпечная штука, бо я лічу: на сёньняшні дзень самае асноўнае, што павінны зрабіць краіны Эўразьвязу, — гэта дэманстраваць, што Беларусь патрэбная Эўропе як незалежная, сувэрэнная дзяржава. Думаю, для нас сёньня гэта асноўнае пытаньне — па‑за пытаньнямі легітымнасьці ўлады, легітымнасьці прэзыдэнцкіх выбараў. Эўропа павінна ўвесь час падкрэсьліваць тое, якой яна бачыць Беларусь.

Анатоль Лябедзька

Найперш — стабільнасьць! Стабільнасьць і для суседзяў у Эўрапейскім Зьвязе, і для Эўропы цалкам. Наагул пытаньне эўрапейскіх каштоўнасьцяў, якое трэба вырашаць, — гэта не ўнутрыбеларускае пытаньне. Безумоўна, беларуская праблема павінна вырашацца тут. Яе вырашэньне адбудзецца зьнізу, знутры, а ня звонку і зьверху.

Але гэта пытаньне адначасова і эўрапейскае. Чаму падчас розных сустрэчаў мы вельмі настойліва гаворым, што беларускае пытаньне павінна стаць часткай агульнаэўрапейскага парадку дня? Бо гэта пытаньне стабільнасьці, бясьпекі для Эўропы. Сёньня тут адбываецца барацьба эўрапейскіх каштоўнасьцяў і нэааўтарытарнай ідэалёгіі, якую мы называем «лукашызмам». Лукашызм — экспартны тавар, які вельмі добра «ідзе» на постсавецкай прасторы. Чаго каштуе толькі апытаньне, зробленае сярод радыёслухачоў «Эха Москвы», калі, выбіраючы паміж Пуціным і Лукашэнкам, 80% сказалі, што яны галасавалі б за Лукашэнку.

Гэта паказвае значнасьць праблемы для Эўропы. Таму што Лукашэнка сёньня ня толькі беларускі «правіцель», але і лідэр сілаў рэваншу на постсавецкай прасторы. Праблема рэваншу застаецца вельмі актуальная. І месца Беларусі тут — вельмі важкае. Вельмі! Бяз гэтага ня могуць адчуваць сябе спакойна ня толькі Польшча і Літва, але і ўся Эўропа.

Гэтая стабільнасьць бясьпекі — ня толькі палітычная, але і эканамічная, таму што многія камунікацыі ідуць у Эўропу празь Беларусь. І для Эўропы актуальная праблема стабільнасьці не на тры‑чатыры гады, а на больш далёкую часавую пэрспэктыву.

Акрамя таго, канечне, на нейкім этапе Беларусь магла б выконваць ролю своеасаблівага «моста» паміж Эўропай і Расеяй. Канцэпцыя «моста» для Беларусі можа быць эфэктыўнай з пункту гледжаньня эканомікі, з пункту гледжаньня дабрабыту людзей — нам гэта трэба выкарыстоўваць. І безумоўна, гэта можа быць моцны эканамічны праект зь вялікімі прэфэрэнцыямі як для самой краіны, так і для грамадзянаў Беларусі.

Васіль Лявонаў

Нам нікуды нічога прыўносіць ня трэба, мы ў цэнтры Эўропы і мы павінны ў сябе дома наладзіць дастойнае жыцьцё сваім грамадзянам, спыніць барацьбу паміж беларусамі і нашымі суседзямі.

Нам варта вучыцца і навучыцца паважаць адно аднаго, не змагацца, а дамаўляцца. І яшчэ, ня варта разьлічваць на халяву з Захаду ці з Усходу, яе ня будзе. Або будзе, але толькі ў выглядзе «бясплатнага сыру». Наша самабытная культура, наш беларускі лад жыцьця, характар, звычаі нашых продкаў: працавітасьць, цярпімасьць да думкі іншых — усё гэта ды іншае і ёсьць (ня будзе, а ёсьць!) нашым унёскам у эўрапейскую цывілізацыю.

Алег Манаеў

Наконт гэтага ёсьць два меркаваньні. Па‑першае, і гэта самае важнае, калі разглядаць Эўропу як сыстэму каштоўнасьцяў, як пэўную культуру, адну з самых разьвітых у сучасным сьвеце, дык для Беларусі як нацыі, грамадзтва і дзяржавы гэта было б вяртаньнем у агульнаэўрапейскую сям’ю. Уявіце сабе, што мы з вамі члены вялікай сям’і, у нас ёсьць брат ці сястра, якія некуды адыходзілі, і іх доўга не было. І вось яны вярнуліся. Гэта дасьць нейкі плюс сям’і? Вядома, дасьць! Усе будуць задаволеныя, што мы зьядналіся, сям’я зробіцца мацнейшай, зьявяцца новыя працоўныя рукі, падтрымка... З гэтага пункту гледжаньня вяртаньне Беларусі ў Эўропу ўзмоцніць ня толькі нас, але і саму Эўропу. Бо іменна таму і адбываецца пашырэньне Эўропы ў апошняе дзесяцігодзьдзе.

Другое меркаваньне больш прагматычнае, яно зьвязанае хутчэй з геаграфічным разуменьнем Эўропы, чым з культурным. Вяртаньне Беларусі ў Эўропу дало б магчымасьць «вялікай Эўропе» ўзаемадзейнічаць (у эканамічным, палі‑тычным, ваенным і іншых аспэктах) з Эўразіяй больш эфэктыўна, адкрыла б новыя пэрспэктывы. Прыкладаў вельмі шмат. Напрыклад, экспарт энэрганосьбітаў з Эўразіі, ня толькі з Расеі, але і з Туркмэніі, Азэрбайджану. І калі сёньня Беларусь уваходзіць у эўрапейскую прастору ня столькі культурна і палітычна, колькі геаграфічна — гэта стварае пэўныя праблемы для ўсяго рэгіёну. Бо ўжо былі такія калізіі, напрыклад, газавы канфлікт у лютым 2004 году. У гэтым сэнсе вяртаньне Беларусі ў Эўропу спрыяла б вырашэньню многіх з гэтых праблемаў, ня толькі транзытных. Умоўна кажучы, мяжа «вялікай Эўропы» праходзіла б не па Бугу, а недалёка ад Смаленску. І гэта, паўтараю, у прагматычным сэнсе Эўропу, несумненна, узмацніла б.

Аляксандар Мілінкевіч

Тыя традыцыі, што ў нас захаваліся, нават тая архаічнасьць беларуская — гэта вялікая каштоўнасьць. Наш народ не папсаваны тым багацьцем, якое ляжыць пад зямлёй і якое часта не дае нацыям разьвівацца. Мы, народ, які ўсё здабываў цяжкай працай, гісторыю меў і мае трагічную, магчыма, адну з самых трагічных на кантынэнце. У гэтым сэнсе нашая адметнасьць — гэта наш беларускі характар: добразычлівасьць, працавітасьць, тая ж шматпакутная талерантнасьць, ня ў сэнсе абыякавасьці, а ў сэнсе ўспрыняцьця іншых культураў.

Анатоль Міхайлаў

Баюся, пакуль толькі нэгатыўны досьвед нашай уласнай няздольнасьці наладжваньня камунікацыі і дыялёгу з эўрапейскай культурай. Што ж, даводзіцца суцяшаць сябе тым, што і з гэтага нэгатыўнага досьведу можна атрымаць пазытыўныя ўрокі. Вельмі хацелася б, каб іх атрымалі мы самі, а ня толькі іншыя.

Алесь Міхалевіч

Я думаю, што Беларусь будзе важная для Эўропы (як, зрэшты, і для ўсяго цывілізаванага сьвету) сваім падыходам да пытаньняў, напрыклад, экалёгіі, пытаньняў захаваньня навакольнага асяродзьдзя — увогуле пытаньняў захаваньня чалавецтва. У Беларусі, якая найбольш пацярпела ад чарнобыльскай аварыі, адназначным будзе ўспрыняцьце ядравых электрастанцыяў і, зрэшты, усялякіх тэхнічных аб’ектаў, якія могуць зруйнаваць чалавецтва пры сваім выбуху, як чагосьці адмоўнага. І гэта тое, што Беларусь можа прыўнесьці, у тым ліку, і ў аб’яднаную Эўропу: сваё разуменьне таго, што людзі недасканалыя, чалавецтва недасканалае, і ня трэба жартаваць і гуляцца з рэчамі, якія могуць гэтае чалавецтва зьнішчыць. На мой погляд, гэта асноўнае з таго, што Беларусь можа прынесьці ўнікальнага, тое, чаго ў цяперашняй Эўропе пакуль што няма.

Тацяна Процька

Кожная краіна мае таленавітых людзей. І калі б мы жылі ў рэчышчы тых каштоўнасьцяў, якія вызначаныя эўрапейскай супольнасьцю, канечне, мы маглі б даць многа. Паглядзіце, напрыклад, на нашых апазыцыйных палітыкаў — як іх прымаюць на Захадзе! Гэта ж не з таго, што, як кажа беларускае тэлебачаньне, яны гавораць пра Беларусь дрэннае. На самай справе, гэта людзі выдатныя! Яны размаўляюць з эўрапейцамі на адной мове і больш шырока разумеюць тыя праблемы, якія стаяць цяпер перад Эўрапейскім Зьвязам і наагул перад эўрапейскай супольнасьцю. Эўрапейскія палітыкі бачаць, што Беларусь патрэбная Эўропе.

Таксама і нашых мастакоў выдатна прымаюць на Захадзе. Марачкіна лепш ведаюць у Германіі, чым тут, на радзіме.

Таму калі гаворка ідзе пра тое, ці патрэбны мы Эўропе, я сказала б так: Эўропе патрэбна кожная краіна, бо ў кожнай краіны ёсьць сваё месца, свая непаўторнасьць і свая адметнасьць. Мы даем Эўропе не даляр і ня дзесяць даляраў. Мы даем Эўропе тое, што ёсьць толькі ў нас і ў нікога іншага. Таму Беларусь Эўропе патрэбная.

Эўропа падобная да мазаікі: у кожнай краіны ёсьць сваё месца, свой колер, і гэта складае непаўторную карціну эўрапейскай цывілізацыі. І калі нейкая краіна выпадае, тады зьяўляецца чорная пляма. Гэта не ўпрыгожвае карціну. Беларусь — пакуль што «каляровы» кавалачак у эўрапейскай супольнасьці. Але ўсё можа быць... Эўропа ня мае адзінай ідэалёгіі. А мы кіруемся і ў нашым афіцыйным мастацтве, у літаратуры і нават шоў‑бізнэсе нейкай ідэалёгіяй. І калі мы хочам навязаць нашу ідэалёгію эўрапейскім краінам, то яны не прымаюць ні нашу ідэалёгію, ні нашых палін смолавых, ні каго іншага з тых, хто парушае эўрапейскія стандарты і прынцыпы.

Андрэй Саньнікаў

Па‑першае, велізарны людзкі патэнцыял. Нягледзячы на ўсе намаганьні Лукашэнкі, у нас узровень адукацыі, і працаздольнасьць, і таленавітасьць...

Беларусы цяпер вымушаныя зьяжджаць за мяжу і заставацца там. Лукашэнка прадэманстраваў, што беларускі народ — даволі паслухмяны, занадта паслухмяны. Гэта значыць, што ў Эўропу ўвойдзе не праблемная краіна, а краіна, якая, па‑першае, можа шмат даць, і па другое — краіна, якая будзе выконваць законы. Гэта ўся гісторыя нашая: быў Савецкі Саюз — падпарадкоўваліся савецкім законам, цяпер лукашэнкаўскія законы — ім, а даўней — законам магнатаў, князёў і г. д. Мы даволі паслухмяныя. І значыць, можам з упэўненасьцю казаць, што эўрапейскія законы на тэрыторыі Беларусі будуць выконвацца.

Беларусь шмат чаго можа даць Эўропе і ўжо дала. Можна згадаць імёны, якія гучаць у Эўропе. І ня толькі Шагала. Шмат людзей у розных галінах вядомыя як выхадцы зь Беларусі, яны шмат далі эўрапейскай цывілізацыі. Гэта і адзіны ў Бэльгіі нобэлеўскі ляўрэат Ільля Прыгожын, які родам зь Беларусі, Барыс Кіт, якога Васіль Быкаў называў «найпершым Беларусам зь беларусаў у сьвеце». І шмат такіх людзей.

У Эўропе вядомае нашае мастацтва. Сёньня шмат людзей жывуць і працуюць з посьпехам у Эўропе. І ня толькі Барыс Забораў, але і малодшая генэрацыя: Цішын, напрыклад, альбо адзін з найбольш вядомых сёньня ў сьвеце мастакоў Лявон Тарасэвіч. Я ведаю, што шмат навукоўцаў (і даволі буйных!) знаходзяцца там, лідэры ў сваіх галінах у Эўропе. Было б цікава паглядзець такую працу, калі б хто зрабіў (як Мальдзіс займаўся гэтым) — дзе мы і што мы ў Эўропе.

Дарэчы, ужо частка аўтахтонных беларусаў — у Эўропе: празь Літву, Латвію, Польшчу, дзе яны жывуць.

Уладзімер Улаховіч

Сябе. Уласную цывілізацыю, ідэнтычнасьць, культуру ў шырокім сэнсе слова.

Валеры Фралоў

Што мы маглі б даць Эўропе? Ну, у нас карысных выкапняў няма... Мы маглі б даць адчуваньне павелічэньня эўрапейскай сям’і, якая кіруецца аднымі каштоўнасьцямі. Думаю, што наша сур’ёзнае багацьце — гэта вельмі магутны чалавечы патэнцыял. У нейкай ступені і для іх, і для нас цікавыя ўзаемныя рынкі збыту.

Калі б мы вялі трохі іншую палітыку — досыць прадказальную, — у іх зьявілася б больш спакою.

Станіслаў Шушкевіч

Калі ад нечага адарваць кавалак, дык гэта ўжо будзе зусім ня тое. Беларусь належыць Эўропе і ўвесь час нешта дае. Мне пашчасьціла бываць на розных кантынэнтах. Беларусь — тая краіна, дзе можна адчуваць сябе эўрапейцам, і беларусы — тыя людзі, якія ў Эўропе могуць адчуваць сябе эўрапейцамі. Няма ніякіх тут адрозьненьняў!

Што можа даць? У культурным сэнсе — дала, таму што яна стварыла сваю літаратуру, якая адпавядае ўзроўню эўрапейскай літаратуры. Так, як і ўкраінская — толькі, можа, мы пазьней гэта зрабілі гадоў на пяцьдзясят. Нашы Багдановіч і Купала зьявіліся на пяцьдзясят гадоў пазьней, чым Шаўчэнка. Мастацтва беларускае, дойлідзтва... Мала ў нас засталося гэтых помнікаў, але яны засталіся — тыпова эўрапейскія палацы, касьцёлы, цэрквы (у меншай ступені), панскія дамы. І сялянскі побыт, сялянскія хаты! Я, напрыклад, калі быў у Фінляндыі, якую, мне здаецца, усе адносяць да Эўропы, то бачыў там нават дзесяць гадоў таму такія самыя прымітыўныя дамкі, як у Беларусі. Проста яны яшчэ не пасьпелі стаць абсалютна эўрапейскага ўзроўню ў сучаснасьці, а ў нас у Беларусі такіх дамкоў вельмі многа.

Усевалад Янчэўскі

Я эўраскептык, прычым страшны.

Зрэшты, скептычнае стаўленьне да праекту Эўрасаюзу і шмат да якіх эўрапейскіх каштоўнасьцяў не азначае, што мы павінны да Эўропы паварочвацца задам. Гэта проста недарэчна.

Да таго ж шмат якія «эўрапейскія каштоўнасьці» — гэта каштоўная рэч для ўсяго чалавецтва. Цярпімасьць, негвалтоўнасьць, павага да чужой думкі, дыялёг, і іншае, і іншае... Гэта ўсё вельмі каштоўна! Калі гэтыя каштоўнасьці сыдуць пад націскам больш маладых агрэсіўных цывілізацыяў, чалавецтва можа адкаціцца назад.

Чым Эўропе магла б быць цікавая Беларусь?

Эўропе, як вялікаму арганізму, увогуле ўсё павінна быць у сьвеце цікава, таму што Эўропа — гэта адзін з сусьветных цэнтраў.

Беларусь — побач зь сёньняшнім Эўрасаюзам. Мы, Расея, Украіна заўсёды зьяўляліся фарпостам на мяжы з Азіяй. Мы і дагэтуль ім зьяўляемся — ува ўсіх сэнсах, пачынаючы ад зусім практычных рэчаў — ад нелегальнай міграцыі, наркотыкаў, злачыннасьці, экстрэмізму...

Так склалася: нас ніхто не ўпаўнаважваў, але мы заўсёды бралі на сябе гэты абавязак і сумленна яго несьлі.

Якімі паліткарэктнымі мы ні хацелі б быць, усё‑такі напружаньне паміж цывілізацыямі існуе. Напружаньне, якое пагражае перарасьці ў канфлікт. Мы былі і дагэтуль застаемся нейкім валам, які спыняе гэта ўсё перад Эўропай.

У сілу нашай аўтарытарнай сыстэмы, якую шмат хто крытыкуе, мы закрываем, не ідэальна, але — закрываем! Эўропа гэта недаацэньвае. І недаацэньвае з адной простай прычыны: таму што гэта дадзена проста так!

Давайце прыгадаем Чарнобыль... Ільвіную долю расходаў мы цягнулі і цягнем на сабе. Неяк так выйшла (і гэта крыўдна бачыць і чуць у замежных СМІ), што ў сусьветнай думцы пацярпела ад Чарнобылю перш за ўсё... Украіна! Так, Украіна пацярпела, але ж мы пацярпелі больш за ўсіх! Мы былі пакінуты сам‑насам з гэтай бядой і самі зь ёй спраўляемся.

Што ж выходзіць? Беларусь добрасумленна змагаецца зь нелегальнай міграцыяй, Беларусь добрасумленна змагаецца з крымінальным транзытам, з гандлем наркотыкамі, злачыннасьцю, экстрэмізмам. Беларусь на сваёй тэрыторыі забясьпечыла на самай справе спакойнае мірнае жыцьцё і сама не зьяўляецца крыніцай нейкіх канфліктаў. Але гэтага ня цэніцца! І за гэта дзякуй не гавораць. Я ўжо не кажу, што ўвогуле ў сьвеце за гэта многім плацяць — нам жа ня плацяць ні капейкі.

Таму мы ў Эўропу прыносім нямала добрага. Магла б і Эўропа што‑небудзь добрае прынесьці нам...