Вольга Абрамава

У вайскова‑палітычным саюзе з Расеяй мы будзем, давайце разважаць цьвяроза. Магчымы і шэраг іншых саюзаў з тых, у якіх Беларусь удзельнічае альбо можа ўдзельнічаць (напрыклад, у Шанхайскай арганізацыі супрацоўніцтва). Калі гэта выгадна — значыць, там трэба быць. Калі гэта мэтазгодна — значыць, там трэба быць. Што да альтэрнатываў, то я, уласна кажучы, ня бачу, чаму нельга быць у саюзе з Расейскай Фэдэрацыяй, не ўваходзячы ў яе, а маючы асаблівыя стасункі з Расейскай Фэдэрацыяй, і ў той жа час — наладзіць такія самыя асаблівыя стасункі з Захадам. Больш за тое, зусім ідэальны варыянт — калі і Расея пачала б рухацца ў кірунку інтэграцыі ў эўрапейскія структуры на аснове, вядома ж, узаемнага жаданьня і ўзаемнай выгады.

Сёньня для Беларусі пытаньня ўваходжаньня ў эўраструктуры наагул не стаіць. У далёкай будучыні яно можа паўстаць. Але тут якраз традыцыйны прагматызм беларусаў спрацуе на карысьць: нас, як і Ўкраіну, ня хочуць пакуль бачыць у Эўропе. Вельмі многія эўрапейскія палітыкі (прычым тыя, што маюць палітычную вагу, «цяжкавагавікі») неаднаразова выступалі за апошняе дзесяцігодзьдзе на разнастайных міжнародных канфэрэнцыях, форумах высокага ўзроўню з такімі азначэньнямі: «Трэба выразна сказаць Расеі, Украіне, Беларусі, што яны ніколі ня будуць у Эўрасаюзе. Не таму, што мы ня хочам іх там бачыць, а таму што надта вялікія абавязаньні Захаду перад папярэднім эшалёнам, перад цэнтральнаэўрапейскімі краінамі, надта вялікія нашыя матэрыяльныя, фінансавыя абавязаньні. Мы проста не пацягнем новых членаў». Гэта, можа, і добра. Ведаеце, іншым разам лепш пастаяць убаку і паглядзець, у што гэта ператворыцца. Мне б ні ў якім разе не хацелася апынуцца ў становішчы просьбіта, датычыць гэта патэнцыяльнага ўваходжаньня ў Расею (з чыста прагматычнага пункту гледжаньня, хоць я не прымаю гэтага палітычна) альбо ў Эўрасаюз. З просьбітам адпаведна і абыходзяцца — як з «бананавай рэспублікай», якая ня мае права голасу. На што яна можа прэтэндаваць, калі яна так прасілася і білася ва ўсе дзьверы, як матылёк у шкло запаленай лямпы? Гэта ня той варыянт. Вельмі нават нядрэнна, што ў Беларусі будзе час (я думаю, дзесяць‑пятнаццаць гадоў) добра асэнсаваць, які лёс суседзяў, што ўвайшлі ў гэтую прастору, плюсы і мінусы працэсу. Такія рэчы дапамагаюць надалей (калі прымаецца рашэньне пра ўваходжаньне ў тую ці іншую структуру) істотна скараціць шлях і рухацца згодна з найбольш эфэктыўным варыянтам. Ня мэтадам спробаў і памылак, а адкідваючы ўсё тое, што нам не падыходзіць, што для нас непрымальна, і загадзя агаворваючы тыя ўмовы, якія вылучаюцца з нашага боку, а ня толькі з боку, што прымае.

Паколькі мы — краіна, якая знаходзіцца... не скажу — на разломе цывілізацыяў, але ва ўсякім разе — на стыку цывілізацыйных тыпаў, у Беларусі місія больш складаная, і нам складаней артыкуляваць нашыя нацыянальныя і дзяржаўныя інтарэсы. Наш інтарэс — гэта адмова ад канчатковага цывілізацыйнага выбару. І гэта — таксама выбар. Прынамсі, ня трэба зь ім сьпяшацца. Няхай сусьветная палітыка зробіцца больш пэўная. XX стагодзьдзе прынесла занадта вялікія ўзрушэньні, уключаючы і распад Савецкага Саюзу. Няхай вызначацца канстанты больш выразна, чым яны вызначаны цяпер. І тады Беларусь знойдзе — гнутка, разумна, рацыянальна — сваё месца ня толькі ў эўрапейскай, але і ў сусьветнай палітыцы.

Сьвятлана Алексіевіч

Самае рэальнае — гэта саюз з Расеяй. Але гэта ўсё‑такі павінны быць дзьве асобныя дзяржавы, а не адна. Для гэтага павінна праводзіцца пісьменная палітыка, пісьменнае выхаваньне — пачынаючы зь дзіцячых садкоў. Трэба рыхтаваць эліту, а ня цешыць сябе ілюзіямі. На савецкіх кухнях таксама ўвесь час гаварылі, што галоўнае — скінуць камуністаў. Скінулі, і што? Выявілася, што ніхто не гатовы да таго, што трэба рабіць далей. А краіна была ўсё ж нашмат большая за Беларусь...

На роўных у Эўропу для нас увайсьці немагчыма. Ніхто ў Эўропе не чакае з распасьцёртымі абдымкамі зруйнаваную краіну. Там ідзе вельмі жорсткая барацьба за рынак — нават сярод тых краінаў, якія даўно ўвайшлі ў гэтую прастору. А ў нас няма ніякага іншага тавару, апроч нашай мары — мары пра тое, што мы хочам увайсьці ў Эўропу...

Яўген Бабосаў

Беларусь свой стратэгічны выбар зрабіла. Ён заключаецца ў тым, што яна павінна праводзіць шматвэктарную эканамічную, палітычную, культурную палітыку. Ня толькі саюз з Расеяй, але і з Эўрасаюзам. Але гэта павінна быць зроблена на пачатках узаемаразуменьня, узаемапрыманьня. Ня толькі мы прымаем, але і нас павінны прымаць як мы ёсьць. У гэтым сэнсе, вядома, ад Расеі адрывацца ня варта. З Эўрасаюзам — шукаць выхады туды трэба. Што да СНД, гэта рыхлая, неэфэктыўная і, рэальна кажучы, ні на што не прыдатная арганізацыя. І калі зь яе выйдуць Украіна і Грузія (а хутчэй за ўсё, яны выйдуць), тады невядома, з кім жа нам з СНД аб’ядноўвацца. З Кіргізіяй? Яна таксама хутчэй за ўсё выйдзе. З Казахстанам? Так, але там палова расейцаў і беларусаў жыве — я там быў і ведаю: паўночная частка Казахстану (я езьдзіў на цаліну з Рыгорам Барадуліным) — там беларусы, украінцы, расейцы, а казахаў было вельмі мала. Цяпер яны там трошкі размножыліся...

Дык я думаю, Саюзная дзяржава Беларусі і Расеі патрэбная. Але гэта ня значыць, што трэба адрывацца ад Эўропы. Шматвэктарнасьць: на ўсход, і на захад, і на поўдзень, і на поўнач. З Украінай — сябраваць! Таму што можна не сябраваць зь Юшчанкам (дапусьцім, нехта яго ня любіць) ці зь Януковічам, але Беларусь, Расея і Ўкраіна выйшлі з аднаго кораня. І некалі Багдановіч гаварыў, што ў нас адзін народ, але ў трох іпастасях: беларускі, расейскі і ўкраінскі. І культура ў нас не адна славянская, а тры. З аднаго кораня, але — тры! І падзецца ад гэтага няма куды, адарвацца нельга. Я добра ведаў нябожчыка акадэміка Ліхачова. Ён казаў: «Кіеў — калыска зямель руськіх». Ня «русских», а «руськіх», ад «Русь» — Белая, Чорная, Малая і Вялікая. Слушна казаў, што Кіеў — гэта ніякая не Ўкраіна (Украіна ўзьнікла потым), Кіеў — гэта праруская зямля. Адтуль хрысьціянства пайшло ў праваслаўнай вэрсіі. Ад гэтага ж адмаўляцца нельга! Таму я думаю, што трэба шукаць саюзу ня толькі на ўсход — з Расеяй, але і з Украінай абавязкова. Можна любіць ці не любіць урад, але ж народы застаюцца.

А чаму не сябраваць зь Літвой? Жылі ж у адной дзяржаве. На ўсе чатыры бакі павінна быць стратэгія накіраваная, на ўваходжаньне ў сьвет. А чаму нам, дапусьцім, не разьвіваць стасункаў з тым жа Ўсходам, з тым жа Ізраілем? Там жа зь пяці прэзыдэнтаў, якія былі ў Ізраілі, трое — зь Беларусі родам, свае людзі. Ну, габрэі. Ну і што? Калі зь імі пагутарыць, дык і беларускую мову нават ведаюць, думаю.

Значыць, гэтыя стратэгічныя выбары ўзаемавыключальнымі быць ня могуць. Яны павінны быць узаемадапаўняльнымі — на поўнач, усход, поўдзень і захад. Беларусь павінна быць адкрытай дзяржавай і адкрытым грамадзтвам. Гэта не адно і тое ж. Адкрытае грамадзтва павінна ўбіраць у сябе зьлева і справа, з усходу і з захаду, з поўдня і поўначы — і аддаваць туды ж! Толькі тады будзе ўзаемаўзбагачэньне культураў, цывілізацыяў. І толькі тады краіну будуць паважаць усюды.

Для таго каб увасобіць у жыцьцё гэты стратэгічны выбар, трэба заставацца вернымі самім сабе, заставацца беларусамі ў гэтым сьвеце і ўсяляк прымнажаць духоўныя традыцыі, якія робяць Беларусь Беларусьсю. Таму што, урэшце, чым адрозьніваецца адзін народ ад другога? Чым адрозьніваецца Францыя ад Англіі? Ды культурай жа адрозьніваецца! Мода — тая самая, ядуць — тое самае, п’юць каньяк — той самы, глядзяць парнуху — тую самую, кінафільмы галівудзкія, амэрыканскія — тыя самыя. А нечым жа адрозьніваюцца!

У гэтым сэнсе ў французаў трэба вучыцца. Старэйшае пакаленьне добра памятае, і малодшае, мабыць, ведае Мірэй Мацье, знакамітую сьпявачку. Калі пачалася амэрыканская экспансія — насаджэньне амэрыканізму, пачынаючы з «Макдоналдсу», амэрыканізацыя (вэстэрнізацыя роўная амэрыканізацыі), яна выступіла з канцэртам. Яна дзесяць гадоў не сьпявала і выступіла з канцэртам на дзьве з паловай гадзіны «Made in France» («Зроблена ў Францыі»). У гэтым канцэрце яна сьпявала і адначасова расказвала: параўнайце тое, што мы паглынаем, амэрыканскую культуру, амэрыканскія фільмы — і францускія. Зразумела? Параўнайце амэрыканскую опэру — і францускую. Параўнайце амэрыканскі раман — і францускі. Параўнайце амэрыканскі тэатар — і францускі. Дык што мы кажам? Хто ў каго павінен вучыцца?! Яна адыграла калясальную ролю! Яе любяць у Францыі і дагэтуль. Была такая грамадзкая думка, што ўсе шыльды ў Францыі — нам трэба вучыцца! — усе шыльды, апрача «Макдоналдсу», — на францускай мове. Толькі «Макдоналдс» — таму што сусьветна вядомы. Астатняе ўсё павыкідалі, пакінулі толькі на францускай. Калі вы паедзеце ў Францыю і возьмеце з сабой візытку, дзе на адным баку будзе на расейскай мове напісана «Иванов», а на другім — на ангельскай мове, а францускай ня будзе, вас проста палічаць няветлівым чалавекам. Калі ты едзеш у Францыю, ты напішы на сваёй нацыянальнай, і цябе зразумеюць. Не зразумеюць, дык перакладчыка возьмуць! А калі ты напісаў на сваёй і на ангельскай, а паехаў да французаў — якога чорта ты туды едзеш?

І яшчэ адна рэч. Францускае тэлебачаньне (там некалькі каналаў) прыняло рашэньне, што кінапракат, які ідзе праз францускае тэлебачаньне, павінен мець 20% амэрыканскіх фільмаў, а астатнія — эўрапейскія. Італьянскае кіно (не амэрыканскае! Клясыкі дзе?), францускае кіно, былое савецкае кіно — дагэтуль, дарэчы, яно цэніцца. Калі паказалі «Рамэо і Джульету» нашай, савецкай вытворчасьці за мяжой, там усе плакалі: чаму мы такога не зрабілі?..

Так што для таго, каб увасобіць гэтыя стратэгіі ў жыцьцё, трэба, па‑першае, заставацца самім сабой. Па‑другое, ведаць, што ты эўрапеец і да цябе — такія ж патрабаваньні, як да французаў, швэдаў. І нітрохі мы швэдам не саступаем, ні ў чым. Калі мы саступаем у нечым, дык вялікім нацыям — Францыі (перш за ўсё ў культуры) і Англіі (у цывілізацыі), і ўсё! Немцам мы ні ў чым не саступаем.

Анжаліка Борыс

Мне не падабаецца слова «павінна». Беларусь мае права зрабіць любы стратэгічны выбар, аднак ён мусіць адпавядаць волі беларускага народу. А вось для таго, каб народ мог выказаць сваю волю, павінны ўзьнікнуць умовы. У першую чаргу неабходная свабода доступу да інфармацыі, канкурэнцыя меркаваньняў і ўменьне весьці грамадзкую дыскусію, у якой бы большасьць навучылася прыслухоўвацца і паважаць думку меншасьці.

Ірына Бугрова

Самаідэнтыфікацыя ў большасьці краінаў супала зь лібэральным пэрыядам.

Пасьля 11 верасьня 2001 году, з пачаткам III тысячагодзьдзя, пачаўся новы пэрыяд адраджэньня нацыянальнай ідэнтычнасьці. Сьвет вяртаецца да блёкавай сыстэмы: калі ты ходзіш у маю «пясочніцу», то ты ня сьмееш, не павінен хадзіць у «пясочніцу» майго суседа. Усё гэтае вяртаньне да блёкавай сыстэмы ні да якога пазытыўнага выніку не прывядзе. Сучасны глябальны сьвет паводле сваёй прыроды адкрыты, а блёкавая сыстэма вядзе да вяртаньня ў эпоху архаічных войнаў («вінных», «мінэральных»), што мы назіраем ужо цяпер. Аўтарытэту «вялікай васьмёркі» і Рады Бясьпекі ААН ненадоўга хопіць для таго, каб «разрульваць» такія сытуацыі.

Калі б Беларусь займалася нармальнай замежнай палітыкай, дык аптымальным для яе быў бы нэўтральны статус. Да ўступленьня ў Эўрасаюз нам яшчэ вельмі далёка. Нам яшчэ належыць прайсьці вельмі няпросты пэрыяд адаптацыі.

Генадзь Бураўкін

Такі выбар павінен быць. Але гэта ня значыць, што ён ёсьць. Для мяне бясспрэчна, што Беларусь павінна быць самастойнай. І таму ніякай адзінай саюзнай дзяржавы я ня бачу. І таму прыходу ў Эўразьвяз нейкім бедным сваяком я таксама ня бачу. Я лічу, што Беларусь павінна быць самастойнай дзяржавай, самадастатковым народам, які павінен разьвівацца ў інтарэсах сваіх людзей, і маючы тую тэрыторыю, якую даў Бог, і маючы тую гісторыю, якую нам даў Бог і суседзі і мы самі ўзялі, мы мусім прывучыць і сябе, і іншых да таго, што мы павінны адчуваць сябе абсалютна роўнымі ў сьвеце і абсалютна самастойнымі. Паколькі абсалютнай самастойнасьці ў сёньняшнім складаным сьвеце быць ня можа, то, бясспрэчна, у нас павінны быць стасункі з суседзямі, перш за ўсё, і з усім сьветам таксама — мы ж ня нейкая незямная цывілізацыя, мы тут, на гэтай зямлі, дзе столькі дзяржаваў, столькі народаў. І мы зь імі павінны быць. І бясспрэчна, у нас будуць найцясьнейшыя сувязі і стасункі — і дзяржаўныя, і культурныя, і нават чыста чалавечыя — з Расеяй, Украінай, Польшчай, Літвой, яны найбліжэйшыя да нас суседзі, зь якімі ў нас вельмі многа супольнага ў гісторыі. Калі ласка, заключайце ўзаемавыгадныя двухбаковыя пагадненьні, заключайце нават двухбаковыя саюзы, толькі — зноў жа хачу падкрэсьліць! — не ваенныя, бо «беларусы — мірныя людзі», як сьпяваецца нават у нашым сёньняшнім дзяржаўным гімне. Мы мірныя людзі, і таму ня трэба нам уваходзіць ні ў якія вайсковыя саюзы. Гэта была выдатная задумка, якая, на жаль, ня спраўдзілася, калі думалі пра лёс сувэрэннай Беларусі, і адным з абавязковых запісаў зрабілі: «Беларусь павінна быць бязьядравай, нэўтральнай дзяржавай». Я думаю, што тут сапраўды пазначана дарога, якой мы мусім ісьці. А саюзы — калі ласка! І з Расеяй, і з Польшчай, і зь Літвой, і з Амэрыкай, і з Францыяй, і з Германіяй. Але — пры адной умове: гэтыя ўсе саюзы павінны быць на карысьць самастойнай беларускай дзяржавы, на карысьць беларусаў і з абавязковым улікам інтарэсаў беларусаў. З улікам інтарэсаў і расеян, і немцаў, і палякаў, але на першым месцы — беларусаў.

Я думаю, у нас хопіць вартых людзей. Гэта толькі недастаткова адукаваныя і несур’ёзныя людзі гавораць, што ў нас не хапае разумных, таленавітых людзей. Людзей у нас хапае. У нас не хапае ўмоваў, якія павінна ствараць дзяржава для таго, каб гэтыя таленавітыя разумныя людзі паказвалі вышыню свайго розуму, сваёй адукаванасьці, сваёй прафэсійнай падрыхтоўкі і каб ім былі адкрытыя магчымасьці займаць у дзяржаве такое становішча, як дазволяць таленты, дадзеныя ім Богам, або бацькамі, або зямлёй нашай роднай беларускай. Калі гэта будзе, то я не сумняваюся, што ўсё будзе добра і мы знойдзем той балянс дачыненьняў з Усходам і Захадам, з далёкай Афрыкай і з блізкімі эўрапейскімі краінамі. Думаю, калі мы разумна ўладкуем нашу дзяржаву, вялікіх праблемаў ня будзе. У нас ёсьць выгаднае становішча, мы на шляхах узаемасувязяў, дачыненьняў, узаемасупрацоўніцтва вельмі многіх разьвітых, сур’ёзных дзяржаваў.

У нас цудоўная прырода. Нездарма нашыя балоты называюць лёгкімі Эўропы. Бачыце — і тут Эўропа. Самім Богам мы завязаны на Эўропу. Бязь лёгкіх чалавек жыць ня можа, яму трэба дыхаць. А лёгкія Эўропы завязаныя на Беларусь...

Можа быць, я крыху ідылічную карцінку малюю, але ж хацелася б гэтага. Думаю, што праблем ня будзе: калі Беларусь будзе адчуваць сябе самастойнай, самадастатковай, годнай, тады нашы палітыкі знойдуць рэальныя фармальныя спосабы неяк так аформіць, каб мы нікога ня крыўдзілі і нас ніхто ня крыўдзіў.

Беларусы ўмеюць працаваць. У нас дастаткова сур’ёзны ўзровень навуковага патэнцыялу. У нас ёсьць цікавая, непаўторная культура. У нас ёсьць рукі. І як кажа адзін з нашых палітыкаў, мазгі ёсьць. Не ва ўсіх, але ёсьць.

Так што я ня бачу праблемы «куды». Трэба думаць не пра тое, куды нам хінуцца — на Захад ці на Ўсход, а пра тое, як нам самім сябе забясьпечыць нармальным жыцьцём і нармальнымі дачыненьнямі зь іншымі, і хінуцца да таго, хто (даруйце за гэтае прагматычнае слова) найбольш выгадны для Беларусі, для беларускай дзяржавы, для беларускага народу.

Алесь Бяляцкі

Улічваючы, што я эўрафіл, я лічу, што адзіны шлях, які можа вывесьці Беларусь на добрую каляіну і ня быць занадта доўгім (усё астатняе будзе проста запавольваць гэты шлях), — гэта ўступленьне ў Эўразьвяз. На сёньняшні дзень мы знаходзімся паміж двух магутных утварэньняў: з аднаго боку, Эўразьвяз, з другога — Расея. І нават калі чыста лягічна суаднесьці са стандартамі, якія ў нас існуюць на сёньняшні дзень, выжыць нам адным будзе немагчыма: мы ўсё адно будзем знаходзіцца пад уплывам, нас будзе ліхаманіць, нас будзе трэсьці, нас будзе «кілбасіць» увесь час, пакуль мы ня вызначымся. Гэта дастаткова важна для нас: вызначыцца, як мага хутчэй правесьці рэформы, зьмены (гэта тычыцца адукацыі, эканомікі, падыходаў да культуры, да правоў чалавека, усяго сацыяльнага блёку). Уступленьне Беларусі ў Эўразьвяз для мяне — проста праблема нумар адзін. Самае галоўнае, што нам трэба было б зрабіць, — «ускочыць» як мага хутчэй туды. Так, як гэта зрабілі прыбалтыйскія краіны, гэтым самым забясьпечыўшы сябе кучы пагрозаў.

Як і ў НАТО! Я перакананы: пакуль Беларусі ня будзе ў НАТО, уступленьне ў Эўразьвяз далёка ня вырашыць усе нашыя праблемы, бо на ўсходзе мы маем сёньня такое суседзтва... Гэта будуць пэўныя гарантыі. Для мяне, як праваабаронцы, стандарты Эўразьвязу на сёньняшні дзень ёсьць найвышэйшымі стандартамі правоў чалавека, якія існуюць. Стандарты ў разьвіцьці нацыянальных культураў, у разьвіцьці лякальных супольнасьцяў там дастаткова высокія, хаця, можа быць, яны і не дасканалыя, але дасканалага нічога няма. Усё гэта дазваляе нам атрымаць добры падмурак для адбудовы, для рэканструкцыі, паўставаньня нашай нацыі пасьля 90‑гадовага заняпаду.

Я лічу названыя выбары ўзаемавыключальнымі, гэта несумяшчальныя рэчы. Нам трэба вызначацца! Ня можа быць Беларусь адначасова адной нагой там, а другой — там. Бо разьдзяруць, як ліпку.

Іншая справа, што сварыцца, канечне, нельга і ня трэба. Займаць пазыцыю тупалобых русафобаў ці яшчэ якіх «фобаў» абсалютна ня варта. Як бы там ні было, я не разглядаю Расею як «згубленую краіну». Гэта краіна, якая мае нармальны патэнцыял для разьвіцьця, проста яшчэ не прыйшоў яе час. Ён, можа, прыйдзе (тут я з Кавалёвым згодны) праз сорак гадоў, праз шэсьцьдзесят... З другога боку, трэба будаваць свае зносіны, безумоўна арыентуючыся на Эўразьвяз. Не будуючы ніякіх ілюзіяў на бліжэйшыя дваццаць‑сорак гадоў, што мы можам з Расеяй штосьці такое вартае ўвагі стварыць.

Аляксандар Вайтовіч

Несумненна, што Беларусь у сваёй зьнешняй палітыцы павінна кіравацца сваімі нацыянальнымі інтарэсамі. Патрэбы эканамічнага разьвіцьця, геаграфічнае разьмяшчэньне патрабуюць ад нас добрых дачыненьняў як з усходнімі, так і з заходнімі суседзямі. Цяперашні стан гэтых стасункаў прыводзіць мяне да высновы, што неабходна захаваць стратэгічнае партнэрства з Расеяй і сумесна рухацца да адзінай эканамічнай і гуманітарнай прасторы з Эўрасаюзам.

І яшчэ хацеў бы тут спыніцца на дзьвюх акалічнасьцях.

Першая. Думаю, што тэрмін «саюзная дзяржава» юрыдычна неабгрунтаваны, бо ён азначае адну, а ня дзьве сувэрэнныя дзяржавы.

Другая. Амаль у кожнай сваёй прамове вышэйшы чыноўнік краіны робіць недапушчальныя выпады ў адрас розных краінаў: і суседніх, і больш далёкіх. Гэта наносіць вялізную шкоду нашай краіне. І паколькі я вырас у вёсцы, дык у мяне такія паводзіны вызываюць асацыяцыі з занадта сварлівым дзядзькам, якога ніхто ў вёсцы ня любіць.

Андрэй Вардамацкі

Думаю, цяпер няправільна ставіць пытаньне ў тэрмінах «або — або». Цяпер было б адэкватна ставіць пытаньне ў тэрмінах «і — і». Адэкватна з пункту гледжаньня нацыянальнага характару, мэнтальнасьці, эканамічнай сытуацыі, нашага геапалітычнага становішча. Такі наш геапалітычны, мэнтальны і эканамічны лёс! І гэта нармальна. Тут няма нечага абразьлівага ў сэнсе «прадажнай дзеўкі» і г. д.

Нават калі гаварыць пра чыста эканамічны ўзровень! Бо ў нас жа, з пункту гледжаньня фінансавых аб’ёмаў, цяпер ужо няма арыентацыі ні толькі ў бок Расеі, ні толькі ў бок Эўропы. І там, і там мы бачым вялікія фінансавыя лічбы. І на ўсходнім, і на заходнім вэктары мы бачым рух у бок пашырэньня нашай арыентацыі, нашай мэнтальнасьці. І там, і там мы бачым свае гістарычныя карані.

Вінцук Вячорка

У пытаньні — фармалізм. Ня будзем тут разважаць пра ступень рэальнасьці/фікцыйнасьці «саюзнае дзяржавы» ці СНД. Можна фармальна заставацца ў СНД (як Украіна), але паступова набліжацца да сапраўднае мэты. Насамрэч выбар ёсьць цывілізацыйны, а ў якіх інстытуцыянальных формах і ў якой пасьлядоўнасьці ён адбудзецца — перш НАТО, а потым Эўразьвяз, — гэта ўжо тактыка.

Іншы выбар — перш Расея, а потым (як бачым) Кітай, Шанхайская арганізацыя супрацы альбо штось падобнае — пярэчыць эўрапейскай сутнасьці Беларусі й асуджаны на правал.

Павал Данейка

Я б сфармуляваў гэтае пытаньне па‑іншаму, з каштоўнаснага пункту гледжаньня: беларусы — гэта Эўропа ці Расея? Тое, як фармулюеце гэта вы, гэта розныя палітычныя канфігурацыі, саюзы. Але калі каштоўнасьці — гэта назаўсёды, дык саюзы — на час. Любыя саюзы. Таму першаснае пытаньне — кім сябе бачыць і адчувае Беларусь? Я думаю, што яна сябе адчувае часткай Эўропы. Мы можам праводзіць розныя сацыялягічныя апытаньні, спрабуючы атрымаць лабавыя адказы на лабавыя пытаньні. Я думаю, усе яны будуць маной. Апрача яўнай, усьвядомленай намі веды, ёсьць няяўныя ўяўленьні аб рэчаіснасьці, якія актуалізуюцца ў моманты выбару. Паколькі ў беларусаў не было яшчэ выбару, яны яшчэ не стаялі перад гэтай праблемай, то гэтае ўяўленьне ўсё яшчэ не актуалізаванае. Але маё адчуваньне такое, што выбар у Беларусі зроблены адназначна большасьцю насельніцтва, абсалютнай большасьцю. І татальна.

Андрэй Дынько

Выбар паміж прыналежнасьцю да Эўраазіяцкай эканамічнай супольнасьці і Эўразьвязу ўзаемавыключальны. Ня можна быць і там, і там: трэба выбіраць. Але ёсьць іншы выбар: фінляндызацыя Беларусі. Статус нэўтральнай дзяржавы, якая мае аднолькава добрыя дачыненьні як з Расеяй, так і з Эўразьвязам. Але я думаю, што для варыянту фінляндызацыі шанцы былі ў 1990‑х гадах. Пасьля таго, што мы перажылі за Лукашэнкам, фактычна, пад расейскім пратэктаратам, і калі глядзець на тэндэнцыі вакол Беларусі і ў самой Беларусі, то я схільны думаць, што ў бліжэйшыя дзесяць‑пятнаццаць гадоў Беларусь зробіць выбар на карысьць уступленьня ў эўрапейскія і эўраатлянтычныя структуры.

Сьвятлана Калінкіна

Мне здаецца, што СНД наагул дажывае апошнія дні. Таму ў нейкай пэрспэктыве разглядаць гэтае аб’яднаньне ня мае сэнсу. Хаця ў тым ці іншым выглядзе могуць існаваць нейкія такія міждзяржаўныя... не саюзы, а кансультацыйныя нейкія органы краінаў былога Савецкага Саюзу. Але я думаю, што гэта ня будзе СНД і нават ня будзе нешта фармальна строгае. Гэта хутчэй будуць утварэньні па інтарэсах ці па геаграфічным суседзтве.

Актуальнае цяпер пытаньне — гэта саюзная дзяржава і наагул уступленьне ў склад Расеі. Актуальнае таму, што разглядаюцца і палітолягамі, і паліттэхнолягамі (і нашымі, і расейскімі) розныя варыянты працягу палітычнай кар’еры лідэраў: і Лукашэнкі, і Пуціна. І зразумела, што адзін з варыянтаў (на погляд некаторых, нават найбольш просты варыянт) — гэта аб’яднаньне дзяржаваў. Гэта для Беларусі вельмі і вельмі небясьпечна. Яшчэ і таму небясьпечна, што ў Расеі цяпер нейкі такі рэнэсанс імпэрскіх настрояў, і вельмі шмат зьявілася палітыкаў і палітолягаў, якія менавіта так настроены: каб аднавіць вялікасьць Расеі, трэба прырастаць новымі землямі! Зразумела, што ў гэтым сэнсе Беларусь для іх — вельмі цікавы «партнэр». Гэта вялікая небясьпека! І мне здаецца, што цяпер тут, у Беларусі, уважліва слухаючы нашага лідэра, які кажа, што ён ні ў якім разе не аддасьць сувэрэнітэту Беларусі, мы неяк супакоіліся. Але ў той жа час мы добра ведаем Лукашэнку: яму сёньня сказаць адно, а заўтра зрабіць другое — гэта ніякіх цяжкасьцяў не складае. Таму мне здаецца, што менавіта гэтаму цяпер трэба найбольшую ўвагу надаваць.

Што тычыцца Эўразьвязу. Зразумела, што калі мы будзем разглядаць ідэальныя схемы, то месца Беларусі — у Эўропе і Эўразьвязе. Але я думаю, што гэта магчыма толькі ў тым выпадку, калі і Расея ўступіць у Эўразьвяз. Такія варыянты разглядаюцца... Ведаеце, шэсьцьдзесят гадоў таму не было НАТО. А дваццаць гадоў таму ніхто ня мог падумаць, што ня будзе Варшаўскага дагавору. Усё мяняецца, і я думаю, што, напэўна, гэта будзе. І калі ў Расеі ня будзе нейкага адыходу да левых пазыцыяў, калі левыя ня прыйдуць да ўлады, то я думаю, што гістарычна ў гэтым кірунку будзе ісьці разьвіцьцё. Саюз Германіі, Расеі й Францыі геапалітычна матываваны, і заўсёды, калі арыентавацца на гісторыю, былі спробы стварэньня менавіта такіх саюзаў. Зразумела, з розным вынікам... Таму я не выключаю, што менавіта так будуць разьвівацца падзеі. Тады, мне здаецца, Беларусь і будзе ў Эўразьвязе.

Сяргей Калякін

Ня трэба ніколі нічога неабдумана разбураць — напрыклад, сёньня Беларусі заяўляць пра нейкія крокі, пра выхад з СНД, спыненьне членства ў Саюзе Беларусі і Расеі. Таму што неабдуманыя крокі заўсёды могуць прывесьці да вельмі дрэнных вынікаў для Беларусі і яе народу. Усё трэба рабіць вельмі абачліва. Трэба ўступаць у любыя саюзы і заключаць любыя пагадненьні — пяць разоў падумаўшы. Але калі яны дзейнічаюць шмат гадоў і вырашаюць пэўныя праблемы — дык трэба яшчэ больш падумаць, перш чым адтуль выходзіць. Гэта вельмі складанае пытаньне.

Што да ўступленьня ў Эўрасаюз. Па‑першае, тут ня ўсё залежыць ад нас. У цяперашні момант пытаньне пра ўступленьне Беларусі ў Эўрасаюз не стаіць у парадку дня Эўрасаюзу. Сёньня ўвогуле ў парадку дня Эўрасаюзу не стаіць і найбліжэйшыя пару дзясяткаў гадоў (а хутчэй за ўсё — пад трыццаць) такое пытаньне стаяць ня будзе. Ім бы завяршыць абвешчаны этап пашырэньня Эўрасаюзу і адолець цэнтрабежныя тэндэнцыі, якія сёньня ўзьнікаюць у самой аб’яднанай Эўропе ў сілу досыць істотнага пашырэньня за кошт далучэньня краінаў зь вельмі рознымі эканамічнымі, палітычнымі і іншымі сыстэмамі. Таму ставіць у парадак дня пытаньне пра ўступленьне Беларусі ў Эўрасаюз — гэта, на мой погляд, вялікае забяганьне наперад і неадпаведнасьць існым рэаліям.

У нас ёсьць іншая вельмі важная задача, што тычыцца нашага ўзаемадзеяньня з Эўропай, якая пашырылася. Мы адзіная краіна, што апынулася па‑за рамкамі праграмы «Новыя суседзі», абвешчанай Эўрасаюзам. Нам трэба сёньня вырашаць праблему: як уключыцца ў гэтую праграму, якая дазваляе адладзіць дачыненьні з пашыранай Эўропай. Бо сытуацыя зьмянілася! Калі раней мы маглі весьці ўзаемадзеяньне з Польшчай, Літвой, Латвіяй, іншымі дзяржавамі, якія сёньня ўвайшлі ў склад аб’яднанай Эўропы, сам‑насам, дык сёньня мы ўжо вымушаны гэта ўзгадняць зь «Вялікай Эўропай». А там ужо інтарэсы іншыя. Сёньня Польшча павінна ад сваіх інтарэсаў часам адмаўляцца ў рамках агульнай Эўропы. І гэта шкодзіць інтарэсам Беларусі, але Польшча выбрала гэты шлях. Сёньня нам трэба, уступаючы ў дачыненьні з аб’яднанай Эўропай у рамках праграмы «Новыя суседзі», спрабаваць атрымаць для сябе лепшыя мажлівасьці ўзаемаадносінаў. Можа, нават нейкія выключныя мажлівасьці! І сёньня часткова Эўропа можа на гэта пайсьці. Я маю на ўвазе, захаваць асаблівыя стасункі — эканамічныя, палітычныя, прыгранічныя — з тымі краінамі, зь якімі мы раней мелі двухбаковыя дачыненьні без агульнай Эўропы.

Безумоўна, мы павінны быць зацікаўленыя ў тым, каб Эўропа была адкрыта для нас, — гэта сёньня адзін з самых вялікіх рынкаў: 450 мільёнаў насельніцтва — гэта адзін гіганцкі рынак, куды мы павінны імкнуцца. З нашымі таварамі, з нашымі паслугамі, з нашымі прадуктамі... Гэта вельмі няпроста. Але самаізалюючыся, не выбудоўваючы добрасуседзкіх, дружалюбных стасункаў з аб’яднанай Эўропай, мы страцім гэты рынак. Барацьба за гэты рынак сёньня ідзе, і яскравы прыклад таму — экспансія Кітаю на той самы рынак Эўропы і ЗША. Мы павінны быць у гэтым зацікаўленыя!

Але мы не павінны забываць, што Эўропа — гэта толькі адна частка нашых суседзяў. Ёсьць і іншыя часткі — тая ж Украіна і тым больш Расея. Таму калі сёньня ў нас ёсьць асаблівыя дачыненьні з Расеяй, якія выгадныя Беларусі, мы павінны іх захоўваць. Ня трэба іх разбураць! Яшчэ раз кажу: разбурыўшы іх, мы не атрымаем нічога ўзамен. Бо Расея — гэта таксама ня толькі энэрганосьбіты, ня толькі сыравіна. Гэта таксама рынак, і досыць сур’ёзны рынак збыту для нашай прадукцыі. Па асноўнай намэнклятуры прадукцыі ён сёньня для нас зьяўляецца галоўным, хоць у гандлёвым балянсе колькасна Эўропа, можа, ужо пераўзыходзіць Расею ў экспарце. Але калі адтуль адняць рээкспарт расейскіх энэрганосьбітаў (нафты і газу), то выйдзе зусім наадварот. Таму нам ня трэба сыходзіць з расейскага рынку, таму што туды прыйдзе, напрыклад, той жа Эўрасаюз: ён будзе вельмі зацікаўлены ў тым, каб заняць наша месца.

Беларусь не павінна весьці палітыку «або Эўропа, або Расея», пра якую мы гаворым, не! Мы павінны разьвівацца ў кірунку «і Эўропа, і Расея», прычым улічваць, што ў нас з Расеяй ужо гістарычна склаліся стасункі, а з Эўропай іх трэба будаваць. Таму я, не ламаючы адносінаў з Расеяй, а сям‑там пераводзячы іх са спэкулятыўных у рэальныя, у той жа час будаваў бы стасункі з Эўропай. І трэба пераконваць Эўропу, што сябраваць зь ёй «супраць Расеі» гэтак жа шкодна для Беларусі і Эўропы, як дружба Беларусі і Расеі «супраць Эўропы».

На мой погляд, Беларусь — краіна, якая ня можа мець геапалітычных амбіцыяў. Мы паводле ўсіх парамэтраў не Кітай, ня Індыя, тым больш — ня Злучаныя Штаты Амэрыкі, не Расея. Таму мы павінны выкарыстоўваць сваё геапалітычнае становішча і будаваць дружалюбныя стасункі з усімі краінамі, шукаючы ад іх выгады. І, можа, спрабаваць стацца злучальным мостам паміж канкурэнтнымі сусьветнымі сыстэмамі.

Кася Камоцкая

Наконт Эўразьвязу і СНД — гэта, канечне, узаемавыключальныя выбары, але ў Эўразьвяз нас ніхто і ня кліча. Я, вядома, магу заявіць, што нам тэрмінова туды трэба, але...

Я арыентаваная праэўрапейска. У Маскве я не была, напэўна, дваццаць гадоў, а з «усялякіх Польшчаў і Літвоў» не вылажу. Ясна, што для мяне гэта бліжэйшае.

Але расейскі фактар ня тое, што ня выключаны, — ён ёсьць! Суседзяў не выбіраюць.

Аднак можа быць і нэўтралітэт. Я лічу, што нэўтралітэт, заяўлены ў Дэклярацыі аб незалежнасьці, — гэта вельмі‑вельмі важна. Неўваходжаньне ўва ўсе саюзы мне таксама падаецца вельмі важным. І можа быць, гэта і ёсьць магчымасьцю гэтай маленькай дзяржаве ўтрымацца, ня быць праглынутай. Таму што ўсё ж Беларусь — невялікая краіна, яе вельмі лёгка «размыць».

Сяргей Касьцян

Незалежных дзяржаваў у сьвеце няма. Калі сёньня ўзбунтуецца Японія, то ўся касьмічная навука і касьмічная дзейнасьць Злучаных Штатаў за адзін тыдзень разваліцца. І калі ўзбунтуюцца іншыя краіны і адмовяцца эканамічна супрацоўнічаць зь Японіяй, уся яе эканоміка абваліцца ў адзін момант. Таму гаварыць пра нейкую зусім незалежнасьць, я думаю, няправільна. А вось які выбар рабіць Беларусі — на гэтае пытаньне адказ ужо дадзены. Яна зрабіла свой выбар: быць у саюзе з Расеяй, быць у саюзе з Украінай. І гэта трэба як ра‑сейскаму народу, так і ўкраінскаму, так і беларускаму. І ўрэшце, гэта трэба ўсім тым народам, якія жылі ў складзе Савецкага Саюзу. Ня помню, на якім форуме (ці то ў Атэнах, ці то яшчэ недзе) выступаў прадстаўнік Германіі, ён так сказаў: «Калі выжывуць і аб’яднаюцца тры славянскія народы — расейцы, беларусы і ўкраінцы, то Германія як нацыя захаваецца, і ў ХХІІ ст. будзе жыць як самастойная гістарычная нацыя. Калі гэтыя народы не аб’яднаюцца, ужо ў ХХІІ ст. ніхто ня будзе ведаць, што было некалі германская нацыянальная дзяржава». Я думаю, што гэтым усё і сказана.

Вячаслаў Кебіч

Я ўжо адзін раз сказаў і цяпер паўтараю: гэта павінен быць паступовы пераход. Справа ў тым, што прапушчаны час. Я б так сказаў. Будучы старшынём Савету Міністраў, я аб’езьдзіў амаль усе краіны Эўропы. І тады я быў яшчэ з партыйным білетам, я быў членам КПСС, але ніколі ніхто ні ў Францыі, ні ў Італіі, ні ў Гішпаніі, ні ў іншых эўрапейскіх краінах мне не задаваў пытаньня: «Вы член партыі ці ня член партыі?» Па‑першае, ім ня трэба было задаваць пытаньня: яны выдатна разумелі, што старшынём Савету Міністраў па тым часе некамуніст ня мог стаць. Я браў крэдыты ў гэтых краінах, я вёў перагаворы на роўных. І тады ня ставілася такога пытаньня — аб процістаяньні. І пытаньня ня ставілася тады пра ўваходжаньне. А цяпер мы ведаем, што вось гэтыя ўсе стасункі набываюць з часам усё больш і больш палітычны характар.

Наконт альтэрнатывы дачыненьняў: у дачыненьні да Расеі альтэрнатывы няма! Проста няма, таму што мы не гатовыя быць зусім не залежнай ад Расеі дзяржавай. Усімі сваімі энэргарэсурсамі мы завязаны толькі на Расею. І, як вы разумееце, на Расею з пункту гледжаньня энэргарэсурсаў завязана ня толькі Беларусь, а ўсе краіны Эўропы, амаль усе. Нарвэскага газу і нарвэскай нафты далёка не дастаткова Заходняй Эўропе. Можа, таму і ёсьць дачыненьні эўрапейскіх краінаў з Расеяй, каб не пазбавіцца тых энэргарэсурсаў, якія сёньня ёсьць у Расеі.

Але цесных сувязяў у Расеі сёньня няма. Быў Шродэр — была дружба, быў Бэрлюсконі — была дружба. Ня будзе Шродэра, ня будзе Бэрлюсконі — усё гэта трэба аднаўляць па‑новаму, таму што сёньня расейска‑эўрасаюзаўскія стасункі грунтуюцца на асабовых якасьцях лідэраў. Мяняюцца лідэры — мяняюцца і дачыненьні.

Анатоль Лябедзька

У людзей павінна быць права асэнсаванага выбару. Калі ня будзе каштоўнасьцяў, калі мы ня вырашым гэтага пытаньня, то ня зможам і казаць, чаго хочуць людзі. Ніводнае сацыялягічнае апытаньне сёньня ня дасьць нам люстэркавага зрэзу. Людзі павінны рабіць асэнсаваны выбар, а для гэтага ў іх павінна быць інфармацыя. Што такое СНД рэальна? У лічбах, у фактах, у праекцыі таго, што ёсьць, і таго, што будзе?.. Таксама што такое Эўрапейскі Зьвяз? Што, нашы людзі маюць гэтую інфармацыю? Не! Калі мы ня вырашым гэтай праблемы, то пытаньне застанецца толькі для палітолягаў, для дыскусіі на ўзроўні людзей, якія маюць гэтыя лічбы. А для астатніх людзей трэба вырашыць першае пытаньне: вярнуць дэмакратыю ў Беларусь. Вось тады мы зможам сказаць, куды на самай справе хочуць ісьці беларусы. Паводле сацыялягічных апытаньняў атрымліваецца, што ў нас адсоткаў трыццаць — трыццаць пяць хочуць быць адначасова і ў Эўрапейскім Зьвязе, і мець нейкія асаблівыя стасункі з Расеяй. Гэта таксама гаворыць пра тое, што ў людзей няма інфармацыі, ім не хапае гэтай інфармацыі.

Што датычыць СНД — сам час адказвае. Сёньня Ўкраіна і Грузія ставяць пытаньне пра выхад з СНД. Думаю, калі б гэта быў моцны эканамічны праект, то яны б не рабілі такіх захадаў. Калі б гэта адпавядала нацыянальным інтарэсам, так бы пытаньне ня ставілася. СНД на сёньняшні дзень ператварылася ў структуру па працаўладкаваньні кшталту Барадзіна і іншых — з цудоўным заробкам, і больш нічога. Фактычна, яна не вытрымлівае дзень канкурэнцыі з Эўрапейскім Зьвязам.

Думаю, што гэтае пытаньне для Беларусі можа вырашацца, у першую чаргу, праз двухбаковыя стасункі. А выбар — Эўропу ў Беларусь. Ці што, экспарт кітайскай цывілізацыі або азіяцкай? Выбар ужо зроблены! Я лічу недарэчным, што ў нас у Менску ставяць сур’ёзна пытаньне, каб тут ледзь ня ў кожнай школе вывучалі кітайскую мову. Гэта мне падаецца алягічным. Ангельскую мову — так, бо мы частка Эўропы і геаграфічна, і палітычна, і гістарычна. А кітайская... Гэта што, наш мэханізм вырашэньня дэмаграфічнага пытаньня? Праз дваццаць гадоў нашы грамадзяне, беларусы, будуць выміраць, а мы будзем завозіць жыхароў Азіі ды рабіць чайнатаўны ў кожным раённым цэнтры? Прынамсі, так бачыцца тое, што робіць беларуская ўлада.

Кітайскі вэктар у эканоміцы на будучыню? Для гэтага трэба мець прафэсійную групу спэцыялістаў, і гэта ня трэба вырашаць на ўзроўні ўсёй сыстэмы адукацыі — гэта розныя падыходы. Канечне, трэба, каб былі людзі, якія вялі б перамовы па эканамічных праектах з Кітаем, бо Кітай — гэта вялікі рынак. Але гэта дастаткова вузкая спэцыялізацыя, дастаткова аднаго аддзяленьня на факультэце ў Лінгвістычным унівэрсытэце!

Васіль Лявонаў

Але, такі выбар нам належыць ажыцьцявіць і дамовіцца аб тым, якой павінна быць наша краіна. Прапановы па гэтым пытаньні беларуска‑расейскі фонд «За новую Беларусь» зрабіў партыям і грамадзкім арганізацыям. Спадзяюся, што пасьля завяршэньня «пасьлявыбарных разборак» мы да гэтага вернемся.

Алег Манаеў

Я рэаліст і стараюся рэалістычна глядзець на рэчы. Калі б я ня бачыў таго сацыяльнага раскладу ў грамадзтве, пра які сказаў спачатку, калі б ня бачыў, што ў нас ёсьць сур’ёзная база для эўрапейскага шляху, гэта значыць «эўрабеларусаў» было б ня 30%, а 3%, — я б так не разважаў. Зусім магчыма, што і мая рэальная біяграфія была б іншай: альбо я даўно паехаў бы на Захад, альбо тут займаўся б нечым іншым... Так што эўрапейскія пэрспэктывы для Беларусі даюць мне зусім пэўныя надзеі і базу для дзейнасьці.

Такое сур’ёзнае пытаньне, як геапалітычны выбар краіны (у любой сытуацыі, гаворым мы, напрыклад, пра Азіяцка‑Ціхаакіянскі рэгіён, Лацінскую Амэрыку, Афрыку ці Эўропу), — гэта перш за ўсё выбар людзей, грамадзянаў, выбар грамадзтва, выбар элітаў, выбар кіраўніцтва. І ў нашай краіне гэты выбар мусіць быць зроблены.

Я ведаю нямала людзей, якія лічаць, што такі выбар Беларусі не патрэбен, — давайце, маўляў, выкарыстоўваць перавагі аднаго і другога боку. Нават прэзыдэнт неяк гаварыў, што «ласкавае цялятка дзьвюх матак сьсе». Я лічу такі пункт гледжаньня памылковым. Памылковым ня ў нейкім абстрактна‑палітычным ці культуралягічным сэнсе, а ў зусім канкрэтным. Дынаміка разьвіцьця сьвету ўзмацняецца з кожным дзесяцігодзьдзем. Сьвет імкліва і глыбока глябалізуецца, вынікі гэтага відаць усюды: у эканоміцы, культуры, інфармацыйнай, ваеннай сфэры і г. д. І калі краіна, нацыя, народ, эліты, кіраўніцтва ня робяць такога выбару — на рацыянальнай аснове, каб атрымаць пэўныя культурныя, палітычныя, эканамічныя і іншыя выгады, — яны адстаюць, не ўключаюцца ў гэтыя працэсы. Жыцьцё ідзе наперад, і тыя народы, грамадзтвы і дзяржавы, якія такога выбару ня робяць, трацяць ня толькі пэрспэктывы ў будучыні, але і прапускаюць зусім канкрэтныя выгады сёньня. Прычым хуткасьць глябалізацыі ўзмацняецца, і чым далей наш выбар будзе адсоўвацца, няважна пад якой маркай, тым больш мы будзем траціць (у дужках заўважу, што гавару пра выбар наагул, як геапалітычнае самавызначэньне краіны — ня важна, эўрапейскі ці эўразійскі). Гэта будзе бясконцая страта. Мы можам рэтраспэктыўна паглядзець на гісторыю тых дзяржаваў і народаў, якія не зрабілі такога выбару своечасова, — яны ці зусім зьнікалі, ці рабіліся часткай іншага народу, іншай дзяржавы, іншай культуры. Урэшце, доля гэтая не абміне і Беларусь, калі наш выбар будзе бясконца адсоўвацца.

Які выбар трэба зрабіць? Гэта пытаньне не навуковае, а палітычнае. І тут ужо лёгіка разважаньня павінна быць іншая. Зноў падкрэсьлю, што я не палітоляг і не палітык. Але магу ўявіць, як бы я разважаў пра гэта, калі б быў палітыкам. Я б разважаў, зыходзячы з той рэальнасьці, якая «дадзеная нам у адчуваньнях», — перш за ўсё з інтарэсаў беларускага народу (прычым рэальных інтарэсаў, а не таго, як іх уяўляюць сабе ўлады ці апазыцыя), з інтарэсаў Эўропы і, несумненна, з інтарэсаў Расеі. Гэта значыць, я б дзейнічаў акуратна, паступова. У сёньняшняй геапалітычнай сытуацыі рэзка ставіць пытаньне пра тое, што Беларусь павінна, як тая хатка, «павярнуцца да Расеі задам, а да Эўрасаюзу перадам», наўрад ці ўдасца. Давайце ўявім сабе, што заўтра ў Беларусі да ўлады прыходзіць іншы лідэр — Іваноў, Пятроў, Сідараў, Мілінкевіч, гэта ня важна. Як ён зможа ажыцьцявіць такі выбар? Ён жа ня зможа, як за старым часам, калі найважнейшыя рашэньні прымалі эліты, паехаць у Брусэль, «ударыць па руках» з Барозу і Салянам, падпісаць зь імі дагавор ды яшчэ і ўтаіць ад народу яго сутнасьць. Думаю, што сёньня такое ня пройдзе — лідэру неабходна заручыцца падтрымкай народу. Сёньня ў большасьці краінаў, і Беларусь наўрад ці будзе выключэньнем, гэта ажыцьцяўляецца праз агульнанацыянальны рэфэрэндум. Значыць, трэба пытацца ў людзей, улічваць іх думкі і настроі.

Дык вось, вярнуся да сваёй думкі: калі сёньня паставіць перад беларусамі пытаньне рубам: «Калі б вам давялося выбіраць паміж аб’яднаньнем з Расеяй і ўступленьнем у Эўрапейскі Саюз, што б вы выбралі?» — суадносіны будуць 56% да 30%, г. зн. амаль 2 супраць 1 на карысьць аб’яднаньня з Расеяй (у дужках заўважу, што гэта зусім не гаворыць пра жаданьне большасьці нашых суграмадзянаў аб’яднацца з Расеяй; на прамое пытаньне наконт аб’яднаньня з Расеяй «за» прагаласавалі б 44%, а 30% — «супраць»; а на пытаньне пра галасаваньне на магчымым рэфэрэндуме аб Канстытуцыйным акце Саюзнай дзяржавы «за» прагаласавалі б толькі 35%; але пры «чорна‑белым» пытаньні, якое мае на ўвазе толькі дзьве магчымасьці, большасьць беларусаў прагаласуюць усё ж за РФ, а не за ЭС). Таму калі новы, эўрапейска настроены лідэр сёньня паставіць на рэфэрэндум такое пытаньне, дык ён акажацца міжвольным заложнікам яго вынікаў. Што ён будзе рабіць потым — скажа народу «Не, вы памыляецеся, трэба рабіць па‑мойму»?.. Яму давядзецца ісьці супраць волі народу або праводзіць палітыку, супярэчную ўласным перакананьням, таму, дзеля чаго ён змагаўся за ўладу. Думаю, любы адказны палітычны лідэр пастараецца гэтага пазьбегнуць.

Таму я і кажу, што трэба дзейнічаць вельмі акуратна, г. зн. праводзіць адпаведную інфармацыйную, прапагандысцкую, адукацыйную, арганізацыйную работу, рыхтаваць грамадзтва да гэтага. Людзі ёсьць людзі: можна падумаць, сярэдні француз, паляк ці беларус з ранку да вечара ходзіць і толькі думае, куды рухацца краіне: на Захад ці на Ўсход... Большасьць думае пра свае штодзённыя справы: пра сям’ю, працу, адпачынак і да т. п. Нагадаю: увесну 2004 году перад «вялікім расшырэньнем Эўропы» прайшла сэрыя рэфэрэндумаў шмат у якіх краінах, урады рыхтавалі да гэтага публіку некалькі гадоў, арганізуючы магутныя кампаніі — культурныя, адукацыйныя, інфармацыйныя. Тое самае трэба было б зрабіць і ў нас: паступова падрыхтаваць грамадзтва і толькі потым праводзіць рэфэрэндум.

Ці зьяўляюцца гэтыя варыянты ўзаемавыключальнымі? Сёньня гэта выглядае так, таму што, нягледзячы на ўсялякія заявы і геапалітычныя канцэпцыі, ёсьць рэальная палітычная практыка расейскага кіраўніцтва. Відавочна, што яно ня надта зацікаўлена ў тым, каб Беларусь і нават дзяржавы, што вызваліліся ад непасрэднага расейскага ўплыву (як Украіна ці Малдова), ішлі ў Эўропу. Пры такім становішчы — з аднаго боку саюз Расеі і Беларусі, а з другога Эўрасаюз — сапраўды існуе сур’ёзная супярэчнасьць паміж магчымымі геапалітычнымі выбарамі. Але калі ажыцьцявіць сыстэму дзеяньняў, пра якія я сказаў (а для гэтага патрэбна зьмена ўлады), то, мне здаецца, можна было б знайсьці шляхі вырашэньня гэтай праблемы. Нагадаю, што падчас прэзыдэнцкай кампаніі адзіны кандыдат ад дэмакратычных сілаў А. Мілінкевіч у сваіх заявах неаднаразова падкрэсьліваў прыярытэтнасьць партнэрскіх стасункаў з Расеяй, а яго першы візыт пасьля выбраньня на Кангрэсе дэмакратычных сілаў быў не ў Эўрасаюз, а ў Маскву.

Аляксандар Мілінкевіч

Інтэграцыя — гэта сёньня сусьветная тэндэнцыя. І з Расеяй інтэграцыя таксама павінна быць, але эканамічная, бо яна нам выгадная, але ніяк не палі‑тычная. Незалежнасьць і сувэрэнітэт для нас — несумненная каштоўнасьць. Мая пазыцыя наступная: Беларусь павінна інтэгравацца ў эўрапейскія структуры. Так, працэс доўгі. І заканчваць яго ня нашаму пакаленьню палітыкаў. А сёньня задача — максымальна выкарыстаць магчымасьці памежнага становішча Беларусі, прыярытэтнага партнэрства як суседа.

Анатоль Міхайлаў

Без ажыцьцяўленьня такога роду стратэгічнага выбару будучыня любой краіны ня мае пэрспэктывы. Аднак гэты выбар ня можа быць проста прадэкляраваны. Ён мусіць сасьпець і прарасьці, і перш за ўсё ў сьвядомасьці інтэлектуальнай эліты. Але хіба наша ўласная сьвядомасьць вольная ад мітаў і забабонаў ідэалягізаванай мінуўшчыны, якімі мы занадта часта апэруем, не ўсьведамляючы гэтага?

Што варта зрабіць? Перш за ўсё, быць крытычнымі ў дачыненьні да саміх сябе. Знайсьці ў сабе здольнасьць быць адкрытымі ў дачыненьні да іншых у кантэксьце дыялёгу. Імкнуцца пазьбягаць спакусы абвінавачваць іншых у становішчы, якое склалася. Распачаць рэалізацыю канкрэтных крокаў, што маглі б рэальна спрыяць самавызначэньню краіны. Досьвед стварэньня Эўрапейскага гуманітарнага ўнівэрсытэту зьяўляўся, напрыклад, спробай канкрэтнага ўкладу ў гэты няпросты і працяглы працэс. Далёка не заўсёды, на жаль, даводзілася і даводзіцца сутыкацца з належным разуменьнем таго, што мы рабілі, нават там, дзе яго можна было б чакаць.

Алесь Міхалевіч

Я думаю, што СНД будзе жыць вечна. Бо яна нікому не перашкаджае. Гэта ня ёсьць нейкім сур’ёзным утварэньнем. Гэта ўтварэньне абсалютна сымбалічнае: патрэбна было нейкае выйсьце з Савецкага Саюзу — негвалтоўнае, прыгожае, з фармальным захаваньне нейкіх сувязяў. Гэтым і зьявілася СНД.

Для Беларусі будзе паўставаць пытаньне «дзе быць?»... Я б, можа, і ня ставіў пытаньня так: ці Эўразьвяз — ці саюз з Расеяй? Але пытаньне «туды альбо туды» — яно, дакладна, ёсьць. Ці Беларусь будзе інтэграваная ўва ўсім: і ў эканамічным пляне, і ў пляне бясьпекі, у пляне кожнай сфэры дзяржаўнага быцьця, — у заходнюю супольнасьць, якую можна ўмоўна назваць эўраатлянтычнай супольнасьцю (яна ўключае ня толькі Эўропу, але і Злучаныя Штаты, і Аўстралію, Новую Зэляндыю — тыя краіны, якія зьяўляюцца «выспамі Эўропы», выспамі эўрапейскай цывілізацыі па‑за геаграфічнай Эўропай)? Ці мы будзем належаць да супольнасьці з Расеяй як адзінай, тэрытарыяльна цэльнай краінай? Бо я перакананы, што на пераходзе Беларусі ў эўраатлянтычную супольнасьць працэс не завершыцца, і цэлы шэраг народаў унутры Расеі, а таксама цэлых рэгіёнаў захочуць вызначыцца на карысьць эўраатлянтычнай цывілізацыі. Такія вельмі моцныя тэндэнцыі ўжо цяпер ёсьць у Калінінградзкай вобласьці Расейскай Фэдэрацыі: у этнічным складзе яна, можа, не зьяўляецца асобнай ад іншай Расеі (так, там моцны складнік, вялікі працэнт беларусаў і ўкраінцаў, але ўсё роўна расейцы там пераважаюць), але значная частка жыхароў гэтай вобласьці гавораць, што яны хочуць быць Эўразьвязам, хочуць быць па той бок мяжы цывілізацыяў.

Нэўтральнасьць і «мост паміж Усходам і Захадам» — гэта, на мой погляд, вельмі несур’ёзныя спэкуляцыі, якія ня маюць пад сабой нічога грунтоўнага. Калі нехта хоча быць «мостам» — гэта значыць, ён хоча, каб па ім рэгулярна хадзілі, езьдзілі, тапталі. І гэта ня самая лепшая роля.

Беларусь мусіць вызначыцца: ці яна ў адным месцы, ці яна ў другім. На мой погляд, будучыня Беларусі — гэта частка эўраатлянтычнай супольнасьці.

Я б не называў сябе эўрааптымістам: я не люблю вызначэньняў «эўрааптыміст», «эўраскептык»... Да таго моманту, пакуль мы ўсур’ёз падыдзем да ўступленьня ў Эўрапейскі Зьвяз, зьявіцца пытаньне, ці будзе існаваць Эўрапейскі Зьвяз у яго цяперашняй форме. Эўразьвяз пасьля пашырэньня на новыя краіны зьяўляецца зусім іншым Эўразьвязам, чым той, пра ўступленьне ў які марылі нават Польшча, Літва, Латвія ці Чэхія... Тое, што павінна быць пэўная плятформа для вызначэньня супольных інтарэсаў унутры Эўропы, — гэта бясспрэчна. Таму што трэба максымальна спрашчаць пераплыў рабочай сілы, пераезд людзей — праз стварэньне спрыяльных варункаў з тымі ж візамі, напрыклад. Але якой будзе Эўропа празь дзесяць гадоў? На мой погляд, мы менавіта празь дзесяць гадоў рэальна, сур’ёзна падыдзем да моманту ўступленьня: я маю на ўвазе, што пройдуць папярэднія перамовы, мы пададзім заяўку на ўступленьне і г. д. Якой будзе на той час Эўропа — гэта вялікае пытаньне!

Але ў гэтым кірунку трэба ісьці. Я не кажу, што гэты кірунак — выратаваньне само па сабе. Альбо што бюджэт Эўрапейскага Зьвязу — гэта выратаваньне для Беларусі. Не! Але мы мусім быць максымальна зынтэграваныя ў эўраатлянтычныя структуры.

Тацяна Процька

Гэтае пытаньне адносіцца да палітыкі дзяржавы: як павінна паводзіць сябе дзяржава, які кірунак лепш выбраць?.. Справа ў тым, што палітычная каньюнктура сучаснага грамадзтва даволі складаная: ёсьць праблемы ў Эўразьвязе, ёсьць праблемы ў СНД. Ёсьць праблемы так званага «нераўнамернага разьвіцьця краінаў». І бягучая палітычная каньюнктура можа быць дастаткова гнуткая. У дзяржаве заўсёды ёсьць добрыя эканамісты, якія пралічаць эканамічную выгаду, грунтуючыся на якой палітыкі прымуць палітычныя рашэньні.

Сёньня гэткую гнуткасьць выкарыстала, між іншым, кіраўніцтва Беларусі. Карыстаючыся тым, што ў Расеі была дастаткова моцная настальгія (і сярод палітычнай эліты, і сярод электарату) па савецкіх каштоўнасьцях, Беларусь прапанавала ім гэтыя каштоўнасьці, але сама ўзамен узяла каштоўнасьці іншыя: газ, нафту. І прапанавала свае паслугі як пасрэдніка ў гандлі з Заходняй Эўропай. І гэтая дастаткова гнуткая палітыка дала свой плён: мы цяпер жывем дастаткова няблага ў параўнаньні зь іншымі краінамі. Бо той эканамічны ўзьлёт, пра які любіць казаць нашае кіраўніцтва, грунтуецца не на разьвіцьці беларускай прамысловасьці, новых тэхналёгіях, а на тым, што мы займаліся такім сабе «дзяржаўным бізнэсам».

У гнуткасьці кіраўніцтва нашай краіны ёсьць пэўны палітычны цынізм: будзе выгада — яно будзе за эўрапейскія каштоўнасьці, будзе прыбытак зь нечага іншага — яно будзе ісьці ў Расею і дбаць пра інтэграцыйныя працэсы.

Як павінна быць скіравана грамадзянская супольнасьць — пытаньне больш складанае. Беларусь — менавіта на разломе розных падыходаў да жыцьця, розных сыстэмаў каштоўнасьцяў, розных рэлігійных канфэсіяў. І шмат іншых рэчаў, дзе мы маем граніцы, падзел на тое і на гэтае. Таму сказаць, што ў нас павінна быць нешта адно — гэта значыць далучыць нас да нечага і паставіць праблему перад той часткай, якая бачыць сябе па іншы бок мяжы, у іншай сыстэме. І я ня думаю, што гэта вельмі неабходна і прынесла б карысьць Эўропе ці нават таму «славянству». Можа, мы так і застанемся мостам паміж аднымі і другімі, бо мы дастаткова добра разумеем хібы і аднаго, і другога боку і разумеем лепшае, што ёсьць у адных, і ў другіх. І мы можам дапамагчы гэтым цывілізацыям кантактаваць адна з адной на карысьць усяго чалавецтва — павялічваючы тое, што ёсьць добрае, і зьмяншаючы тое, што блага.

Андрэй Саньнікаў

Я ўпэўнены, што Беларусь павінна быць толькі ў аб’яднанай Эўропе, у Эўразьвязе. Толькі фармальна замацаваўшы сваю эўрапейскасьць, мы можам дасягнуць беларускага адраджэньня. Для мяне абсалютна бясспрэчна, што толькі там мы можам стаць беларускай дзяржавай.

На сёньняшні дзень гэта ўзаемавыключальныя варыянты. СНД сканала, і гэта відавочна нават з таго, што адбываецца паміж дзяржавамі так званага СНД, з таго, што яны спрабуюць ствараць іншыя арганізацыі, якія я нават не магу ўсе пералічыць — ЭўрАзЭС, мытныя саюзы, ШАС... Цяпер можна заўважыць два цэнтры. Першы — Расея, ад якой ідзе ўсё тое, што я пералічыў. Другі цэнтар (таксама ня вельмі ўдалы) — ГУАМ, Супольнасьць дэмакратычнага выбару. Гэта пакуль што ня вельмі ўдалыя, але ўсё ж спробы — я ня думаю, што нешта супраць Расеі ці каб ізаляваць Расею — на эўрапейскіх каштоўнасьцях зрабіць нешта, пакуль былыя рэспублікі СССР ня вызначыліся канчаткова з сваім выбарам.

Для мяне выбар адназначны — Эўразьвяз. Наконт каштоўнасьці ўсяго астатняга для Беларусі — я не магу пагадзіцца. Для Лукашэнкі — так, гэта гульня. А беларусы папросту не атрымліваюць інфармацыі.

Нават не пра інфармацыю гаворка. Нават у краінах (краіны Балтыі), дзе адразу пасьля атрыманьня незалежнасьці вырашылі ісьці ў Эўразьвяз, нават там кампаніі праводзіліся, каб патлумачыць людзям. Калі нават ня варта было пераконваць людзей, такія кампаніі ўсё ж такі былі патрэбныя для таго, каб людзі сьвядома зрабілі свой выбар. Калі ў нас будзе свабода, тады можна казаць, чаго хочуць беларусы: ці быць з Расеяй, ці быць у нейкім СНД, ці быць у Эўропе. Перш за ўсё павінен быць выбар адукаваны, а ня той, які базуецца на дэзынфармацыі і прапагандзе.

Для мяне зразумела, што ніякі саюз з Расеяй (падкрэсьліваю — ніякі!) ня будзе накіраваны на падтрымку дэмакратычнай і незалежнай беларускай дзяржавы. Таму калі гаворка ідзе менавіта пра беларускую дзяржаву, гэта можа быць толькі ў Эўропе і ў НАТО. Таму што павінны быць пэўныя гарантыі бясьпекі, гарантыі незалежнасьці і магчымасьці сьвядома зрабіць свой выбар, якія сёньня можа нам даць толькі НАТО. Ня трэба слухаць прапагандысцкую лухту пра НАТО, а трэба ўсьвядоміць, што сяброўства ў гэтай арганізацыі бароніць незалежнасьць дзяржавы і дазваляе ўдзельнічаць у міжнародных працэсах і ўплываць на іх. А тое, што Расея адмоўна ставіцца да магчымага нашага сяброўства ў НАТО, то для мяне гэта паказчык непрызнаньня незалежнасьці і дэмакратычнага разьвіцьця Беларусі. Расея спакойна пагадзілася на ўваход у НАТО краінаў Балтыі менавіта таму, што вымушана была прызнаць іх незалежнасьць.

Уладзімер Улаховіч

Стратэгічная задача (выклік, выбар, галоўная супярэчнасьць сучаснага гістарычнага моманту) для Беларусі заключаецца, калі гаварыць спрошчана, у выжываньні, паступовым будаўніцтве ўласнай дзяржаўнасьці.

Валеры Фралоў

Мы знаходзімся на цывілізацыйным разломе, і нам трэба стратэгічна, прынцыпова выбіраць: ці мы з Захадам, у якога свае каштоўнасьці, да якіх нам яшчэ расьці, — ці з Расеяй. Калі ўзяць апошнія трыста гадоў, то, мабыць, мы бліжэйшыя да Расеі. Таму, на мой погляд, наш славянскі мэнталітэт, нашая рэлігія, нашая агульная гісторыя, нават недзе блізкасьць моваў, калясальная эканамічная зьнітаванасьць... Трэба нешта выбіраць! Я, у цэлым, прыхільнік таго, каб мы былі ў досыць цесным саюзе з Расеяй. Безумоўна, каб і Расея трохі іншая была. І мы ніякім чынам сябе ня проціпастаўлялі б Эўропе, знаходзілі б пункты судакрананьня. Так, ні яны ня дрэнныя, ні мы — мы проста розныя. І ня трэба малпаваць і быць празьмерна падобнымі: мы такія, якія ўжо ёсьць.

Паводзіны Расеі, працэсы, якія там адбываюцца, неадназначныя. Ёсьць імкненьне Расеі адчуваць сябе ўплывовай краінай. Нас хочуць за вушы прыцягнуць, а трэба, каб тыя краіны, што ўваходзілі ў Савецкі Саюз, па‑добраму цягнуліся да Расеі, рэальна бачылі б, што ў ёй адбываюцца сур’ёзныя зьмены, і бачылі сэнс і вынік ад узаемадзеяньня з Расеяй. Газавыя войны і іншае (а іншае, мабыць, усё‑такі галоўнае, і вельмі шмат іншага хочуць вызначаць ЗША) прыводзяць, наадварот, да таго, што і Грузія, і Малдова, і Ўкраіна вырашаюць: лепш у сваёй хаціне, хай і невялікай, жыць. Вось у чым праблема! Можна крытыкаваць кіраўніцтва Расеі за гэта, але я думаю, што пасьля дзесяці бесшабашных гадоў, пасьля Ельцына, пры тых пэўных традыцыях, якія там склаліся, павярнуць Расею да дэмакратыі ў эўрапейскім разуменьні, напэўна, досыць складана нават пры імкненьні расейскага кіраўніцтва. Паварочваць можна чалавека, які досыць спакойна сябе адчувае. Думаю, у Расеі яшчэ вельмі шмат праблемаў і дастаткова складаная сытуацыя.

Стратэгічна, я думаю, — так, Расея наш саюзьнік. Час, у які мы жывем, не спрыяе ўсьведамленьню і адчуваньню гэтага: рэспублікі СНД, як малыя дзеці, разьбегліся, і, пакуль (асабліва кіраўніцтва гэтых рэспублік) не нашкодзяць, не нахуліганяць, ап’янелыя ад свабоды, цьвярозай ацэнкі сытуацыі мы не дачакаемся.

Станіслаў Шушкевіч

Выбар стаяў, стаіць і стаяць будзе. Мне здаецца, узаемавыключальныя варыянты — гэта калі вельмі катэгарычная форма. Паміж катэгарычнай формай «быць расейскай калёніяй, якая непасрэдна гранічыць з Расеяй» і «быць эўрапейскай краінай». Вось такі катэгарычны выбар! Але гэта катэгарычны выбар з пункту гледжаньня, я б сказаў, расейскіх «ястрабаў», якія хочуць навязаць пэўны тып дачыненьняў — фактычна, патэрналісцкі, камандны. Гэта абсалютна непрымальна.

Што б мы ні рабілі сёньня, апошняе стагодзьдзе ўтварыла Захад і Ўсход, Ра‑сею і Эўразьвяз. І калі мы будзем далучацца да аднаго ці да другога, нам будзе дрэнна. Мне здаецца, што было нядрэнна сфармулявана яшчэ ў 1990—1991 гадах: Беларусь — як краіна, якая мае вопыт дзяржаўнасьці, як краіна, якая мае сваю інтэлігенцыю, — здольная стаць нармальнай нэўтральнай дзяржавай і ў палі‑тычным, і ў ваенным сэнсе. Але каб стаць такой, з гэтым павінна пагадзіцца Расея, і павінна пагадзіцца Эўропа. Што да Эўропы — тут праблемаў няма. Што да Расеі — тут праблема ёсьць. І калі б Эўропа і Злучаныя Штаты сталі гарантамі беларускай нэўтральнасьці... Падкрэсьліваю: палітычнай і ваеннай, таму што пра абсалютную нэўтральнасьць гаварыць няма чаго. Пра нэўтральнасьць Швайцарыі, абумоўленую яе геаграфічным становішчам, таксама няма чаго гаварыць. Але можна гаварыць пра разьвіцьцё нэўтральнасьці ў фінляндзкім сэнсе, калі была гарантыя з боку Савецкага Саюзу і Злучаных Штатаў у сэнсе нэўтральнасьці. Былі гарантыі Фінляндыі і Аўстрыі. Мне здаецца, што гэта самы лягічны стан. Рэзкі перапад: ці ў НАТО, ці ў новы Варшаўскі дагавор — аднолькава дрэнна для Беларусі. Я не зьяўляюся прыхільнікам уступленьня ў Эўразьвяз, у НАТО. Я прыхільнік НАТО ў тым сэнсе, у якім НАТО прад’яўляе прэтэнзіі да саміх дзяржаваў. Але супраць таго, каб Беларусь была ваенным чальцом НАТО — гэта непрымальна! Яшчэ раз падкрэсьліваю: мы на перападзе — палітычным і ваенным, і найлепшая сытуацыя — сяброўскія адносіны з Эўропай і Расеяй.

Калі Беларусь была абвешчаная бязьядравай дзяржавай, былі гарантыі з боку ЗША і Расеі. Але яны былі пераважна як дэкляратыўная частка ў двухбаковых пагадненьнях. Не было такой дамовы аб статусе, як была дамова пра Аўстрыю, пра Фінляндыю. Да гэтага мы імкнуліся, але не дарасьлі. Я б сказаў, што расейскія намаганьні гэта перабілі. І пасьля гэта фактычна пацьвердзілася дактрына, якую прапанаваў расейскай уладзе караганаўскі Савет па зьнешняй і абароннай палітыцы. Фактычна, расейская зьнешнепалітычная дактрына, прынятая ў 1999 г., улагодзіла фармулёўкі гэтай караганаўскай прапановы. Я гаварыў на сустрэчы з Караганавым: «Як так можна? Вы цяпер так добра ставіцеся да Беларусі, а што прапанавалі?» Што яны прапанавалі? «У Беларусі і ў іншых былых рэспубліках Савецкага Саюзу разьвіваюцца працэсы нацыянальнай самасьвядомасьці, самаідэнтыфікацыі. І чым раней мы гэтыя працэсы спынім, тым таньней нам будзе каштаваць перамога». Вось такія імпэрскія парывы!

На шчасьце, Караганаў пасьля адступіў ад гэтага. Фактычна, ён як бы прынёс прабачэньне, казаў: мы там многага ня ведалі, ня бачылі... Караганаў — дасьведчаны чалавек, ён мог адступіць. А што да астатніх, то яны неадступна ідуць гэтым шляхам: Беларусь — гэта частка Расеі, а беларуская мова — гэта «российское наречие». Гэта чыста каляніяльная імпэрская палітыка, якая ня мае пад сабой сур’ёзнага грунту. Толькі нахрапістасьць...

Усевалад Янчэўскі

Наконт СНД ня буду гаварыць, таму што пра СНД і сказаць жа няма чаго. І створана яна была дзіўна, і існуе неяк... Зь яе нагоды застаецца адно разводзіць рукамі. Можа, для нейкіх нестратэгічных рэчаў яна і неабходная, але гэта другарадныя рэчы.

Усё гэта дзіўна, і СНД мы пакідаем убаку.

Беларусь апынулася паміж двух цікавых суб’ектаў, якія абодва знаходзяцца ў глыбокім крызісе, — паміж Расеяй і Эўропай.

У Расеі — цьмяны лёс. На поўным сур’ёзе вядуцца размовы пра тое, што ёсьць велізарная рызыка развалу Расейскай Фэдэрацыі як такой. Ёсьць велізарная праблема азіяцкай часткі Расеі — ненаселенай, самадастатковай паводле сваіх рэсурсаў і ўсё больш зарыентаванай на Кітай. Ёсьць велізарная праблема Ра‑сеі, зьвязаная з нафтай. Сёньняшнія нафтадаляры губяць Расею — можа, нават мацней, чым губіў развал 1990‑х. Супакоеная і закалыханая чарговым нафтавым дажджом, Расея прапускае шанц выправіць памылкі 1990‑х; стратэгічна нічога ня робіцца для таго, каб зрабіць тэхналягічны рывок і вывесьці краіну ў XXI стагодзьдзе. Нафтагазавы наркотык жахлівы! І ёсьць небясьпека, ёсьць найвялікшая рызыка, што ён можа Расею даканаць.

На беларускую мадэль, дарэчы сказаць, не дарма глядзяць вельмі многія ў Расеі. Як бы там ні было, але беларуская мадэль — гэта мадэль мабілізацыі грамадзтва. Мы існуем за кошт таго, што мы вырабляем, а не за кошт матухны‑прыроды. Мы выжываем самі. Само жыцьцё прымушае нас праводзіць больш пісьменную, больш паваротлівую палітыку — у нас няма ні чарназёмаў, ні «саматлораў».

«Праект Лукашэнкі» — гэта мабілізацыйны праект. І ў гэтым самы галоўны яго плюс: гэта праект разьвіцьця.

Краіна пасьлядоўна прайшла этап адыходу ад прорвы, стабілізацыі і паступовага разьвіцьця. Так, яшчэ няма шпаркага разьвіцьця. Але шпаркае разьвіцьцё — наступны этап. Я спадзяюся, што ён ажыцьцявіцца, таму што «болевыя пункты» прэзыдэнт намацвае вельмі дакладна: гаворыць пра дэбюракратызацыю дзяржавы і эканомікі. Гэта тыя істотныя мінусы, якія ў нас сапраўды ёсьць.

На гэта, праўда, можна запярэчыць, што нельга бюракратычнымі мэтадамі вызваліцца ад бюракратыі. З другога боку, а якімі мэтадамі дэбюракратызаваць? Дзяржава заўсёды застаецца дзяржавай, яна заўсёды дзейнічала бюракратычнымі мэтадамі. Нават рыначныя рэформы першапачаткова праводзяцца таксама БЮРАКРАТЫЧНЫМІ мэтадамі.

Да таго ж ёсьць прыклады эканомік азіяцкіх аўтарытарных рэжымаў (Сынгапур, Маляйзія і іншыя). Посьпехі там навідавоку. Але заўважце! Палітычны рэжым — аўтарытарны (і больш жорсткі, чым у нас), а эканоміка — зусім не лібэральная. Зусім! У эканоміках «азіяцкіх тыграў» былі вельмі істотныя элемэнты лібэралізму, але былі і вельмі істотныя элемэнты кантролю — і ўсё гэта хітра спалучалася.

Мне думаецца, прэзыдэнт Лукашэнка ідзе менавіта гэтым шляхам (натуральна, з папраўкай на нашу спэцыфіку).

Думаю, што калі б Расея многія рэчы рабіла так, як робіць Беларусь, дык гэта быў бы для Расеі шанец. Можа нават, гэта адзіны шлях, якім Расея магла б ісьці.

Але Расея працягвае кіравацца ранейшым курсам, беручы найгоршае і з сумнага досьведу СССР, і зь ня менш сумнага досьведу 1990‑х. З савецкай спадчыны сучасная Расея пакінула сабе наркатычную нафтагазавую голку (якая не дазваляе ёй зрабіць тэхналягічны рывок) і звышманапалізацыю эканомікі. А ад 1990‑х захавалася кланава‑алігархічная сыстэма (яна да таго ж яшчэ і ўмацавалася) плюс дзікае сацыяльнае расслаеньне грамадзтва.

А Беларусь, аддаючы належнае СССР (і ня ладзячы танцаў на касьцях зрынутага камунізму), рушыла далей. Прэзыдэнт Лукашэнка рэальна адводзіць краіну ад самай страшнай заганы савецкай сыстэмы — ад татальнай сыравіннай залежнасьці. Беларусь робіць стаўку на высокія тэхналёгіі, навуку і інфармацыю. Мы ідзем шляхам Сынгапуру і Маляйзіі, а не Нігерыі і Эквадору.

Так, у нас няма прыватызацыі. І цудоўна! Няхай вырасьце тое пакаленьне тутэйшых бізнэсмэнаў, якое гатова заплаціць, а ня ўзяць задарма. Няхай прыйдуць (ня сёньня — дык заўтра, ня заўтра — дык пасьлязаўтра) заходнія бізнэсмэны, якія гатовы заплаціць, а не — зноў‑такі! — узяць задарма. Няхай расейцы сюды прыяжджаюць і зьяжджаюць роўна столькі, колькі ім трэба, але калі яны хочуць нешта рабіць — няхай яны плацяць рэальную цану.

Чаму ніхто ў апазыцыі ня ставіць велізарныя плюсы прэзыдэнту за тое, што ён проста не аддае нейкім нягоднікам задарма тое, што ім не належыць? Мяне ўвесь час сьмяшаць апазыцыянэры, якія папікаюць: «Запатрабавалі за «Белтрансгаз» несусьветную цану». А якую цану павінен быў запатрабаваць прэзыдэнт дзяржавы? Вялікую! Радуйцеся, што ён не аддаў танна. Мы павінны прэзыдэнта дзяржавы абвінавачваць і крытыкаваць тады, калі ён танна некаму нешта прадае. Калі ён спрабуе прадаць дорага — гэта вельмі добра!

Нават Юшчанка разам зь Цімашэнкай паказалі, што «Крыварожсталь» можна было прадаць у 5 разоў даражэй. Я не зьяўляюся прыхільнікам «аранжавых», але гэта цудоўная была акцыя: яна экспэрымэнтальна даказала, што на абшарах Украіны, Расеі і, у значнай ступені, Усходняй Эўропы адбылося грандыёзнае ашуканства ўсіх чыста. Тое, што можна было аддаць за рэальную цану, за рэальныя грошы (няхай нават заходнім бізнэсмэнам!), тое, што можна было прадаць сумленна і на адкрытых аўкцыёнах, аддалі сваім. І таму чубайсаўская ідэя, што ўласьнік паклапоціцца лепш, не спрацавала. Таму што ўсё пытаньне ў тым, які ўласьнік.

Так, уласьнік, які сам гэта стварыў, паклапоціцца лепш. Так, уласьнік, які нешта купіў і заплаціў за гэта рэальную цану, паклапоціцца лепш. Але ўласьнік, які атрымаў задарма, — гэта працяг савецкай камуністычнай сыстэмы ў новых формах.

Расея пайшла натуральным шляхам эвалюцыі савецкай сыстэмы: намэнклятура вырашыла аб’явіць сябе ўладай ужо і матэрыяльна, г. зн. прыватызаваць адкрыта тое, чым раней яна кіравала «ад імя народу».

Бяда сёньняшняй Расеі нават ня ў тым, што справядлівасьці няма ў грамадзтве. Бяда ў тым, што новыя ўласьнікі ня дзейнічаюць эфэктыўна, а марнатравяць і паразытуюць на тым, чаго яны не зарабілі.

Амэрыканская ўласнасьць так не вырастала. Адбываўся натуральны адбор: той, хто мог стварыць фірму, самім фактам стварэньня фірмы паказваў, што ў яго мазгі працуюць так, што ён можа рабіць гэтую справу. А калі вы проста аддаяце завод любому чалавеку з вуліцы (ці бандыту, ці былому чыноўніку) — што ён зробіць з гэтай уласнасьцю? Вельмі мала добрага, таму што ён не прыстасаваны да гэтага.

І ў Расеі, і ўва Ўкраіне прыйшло вельмі шмат такіх вось непадрыхтаваных і напаўпадрыхтаваных людзей. Яны выдатна ўмелі захопліваць нешта, але ня ўмелі аб ім паклапаціцца. Людзі, якія зараблялі б гэта ўсё самі, былі б на парадак больш эфэктыўныя. Ці заходнія ўласьнікі, якія б заплацілі рэальную цану, яны таксама былі б на парадак больш эфэктыўныя.

Таму нам няма чаму вучыцца ў Расеі.

Мы ў вельмі складаным становішчы — паміж старой Эўропай і цяжка хворай Расеяй. А таму наша тактыка можа быць толькі адной — сытуацыйнасьць: штодня глядзець, што выгадна нашай дзяржаве. Так дзейнічае Лукашэнка. Пазыцыя абсалютна разумнага прагматызму!

На злом галавы ісьці туды ці сюды нам нельга! Юшчанка абсалютна ня мае рацыі, калі гаворыць: «Украіна пойдзе ў Эўропу». Для таго каб Украіне ісьці ў Эўропу, ёй трэба зрабіць шлях даўжынёй гадоў у дзесяць‑пятнаццаць мінімум, можа больш. Усе кажуць, што гэта складана, доўга і г. д. Але ня гэта галоўная праблема.

Я пастаўлю пытаньне па‑іншаму: а якой будзе Эўропа да гэтага часу?

Гэта памылка шмат якіх палітыкаў. Людзі разважаюць статычна, але мы жывем не ў каменным веку і не ў сярэдневякоўі. Сьвет мяняецца вельмі хутка: на працягу ня тое што пакаленьняў, а за пяць‑дзесяць гадоў ён можа зьмяніцца кардынальна. Зьмяніцца можа ўвогуле ўсё цалкам.

Мы ж усе хочам стабільнасьці і прадказальнасьці. І хочам будаваць пляны на гады наперад. Гэта галоўная супярэчнасьць сучаснага чалавека. Гэта жахлівая супярэчнасьць паміж прыродай чалавека (які часта імкнецца да спакою) і шалёна імклівым тэмпам спароджанай ім цывілізацыі, сутнасьць і дух якой — гэта дынаміка, зьмены. Тут усё робіцца дзеля зьменаў, тут усё мяняецца. І чалавек не пасьпявае. Можа, некалі гэтая калясальная супярэчнасьць разродзіцца нейкім велізарным катаклізмам для ўсёй нашай цывілізацыі.

Мы ўсё ня можам прызвычаіцца да гэтага тэмпу, нам усё хочацца збудаваць нейкія доўгатэрміновыя прагнозы. Але паступова мы ўступаем у пэрыяд, калі доўгатэрміновыя прагнозы ўвогуле будуць немагчымыя.

Як можна намеціць цэль у абсалютным тумане? Больш правільна — рухацца «ў межах бачнасьці». І толькі ў межах бачнасьці. І не загадваць на гады наперад.

Савецкі Саюз гэта, дарэчы, і загубіла: вельмі любілі загадваць на далёкія пэрспэктывы і не прадбачылі ўласнай пагібелі.