Вольга Абрамава

У асноўным, калі гавораць пра славянства, зь меркаваньняў прыстойнасьці гавораць пра культуру, а маюць на ўвазе — фактар крыві. Фактар крыві — ня тое, што варта было б класьці ў аснову разгляду, таму што з аднаго боку — расейцы, беларусы, нават сэрбы, а з другога боку — чэхі, палякі — і ўсё гэта славяне. Рухаемся сёньня мы зусім рознымі шляхамі, самабытнымі, аўтаномнымі шмат у якіх адносінах. Таму славянства я не прымаю, я лічу, што гэта палітычны канструкт. Можа, нават не палітычны, а ідэалягічны. Калі б сталі разглядаць канфэсійны фактар усярэдзіне гэтай тэорыі славянства, дык гэта магло б легчы ў аснову пошуку роднасьці нейкіх глыбінных каштоўнасьцяў. Калі ў краіне ёсьць шматвекавая даміноўная канфэсія, то яна ня можа не накладаць па сыстэме каштоўнасьцяў адбітак на стан масавай сьвядомасьці. Гэта значыць, дапусьцім, вэртыкаль улады выцякае ня толькі з папярэдніх традыцыяў палітычнага ўладкаваньня, але і з таго, як да гэтага ставілася рэлігія, што дамінуе ў краіне. Гэта ўплывае.

А вось судружнасьць народаў былога СССР ёсьць, за выключэньнем краінаў Балтыі — яны заўсёды былі нечым аднародным, паколькі іншая культура, іншая гісторыя, іншы спосаб уваходжаньня ў краіну. А ў цэлым мэнтальнасьць, вядома, шмат у якіх адносінах падобная. Прынамсі, мы разумеем адно аднаго. Чаму вельмі добра і лёгка было б весьці беларускім бізнэсмэнам справы з ізраільскімі партнэрамі? Таму што там вельмі шмат выхадцаў з былога Савецкага Саюзу. У іх ня толькі няма з намі моўнага бар’еру, але і няма разыходжаньняў у разуменьні аднаго і таго ж. Ня будзе так, што, калі я гавару «стрыжана», мяне разумеюць як «голена». Мяне разумеюць акурат так, як я хачу гэта сказаць. І дакладна так я ўспрымаю суразмоўніка.

Сьвятлана Алексіевіч

Што да народаў былога СССР — гэта выдуманая супольнасьць. Мне даводзіцца езьдзіць у розныя постсавецкія краіны — Грузію, Туркмэнію, і я бачу: савецкі чалавек яшчэ жыве, але ўсё‑такі народы адыходзяць ад гэтай сьвядомасьці да сваіх каранёў.

А вось славянскае адзінства — каранёвае, за ім будучыня. Мне ня блізкія ідэі панславізму. Але тое, што за славянскай еднасьцю будучыня, для мяне нават не пытаньне. Увесь сьвет яднаецца паводле нейкіх прынцыпаў. Прыедзьце на Скандынаўскі паўвостраў: Швэцыя, Фінляндыя, Нарвэгія — розныя краіны, яны адчуваюць сябе як розныя, але ёсьць нешта агульнае для іх. Тое самае вы адчуеце, калі праедзеце па Японіі і Кітаі.

Цяпер мы ваюем зь мінулым, успамінаем нейкія крыўды. Але, па‑мойму, гэты час ужо сыходзіць. Сучасны беларускі інтэлектуал, мне здаецца, нават не павінен ужо гаварыць пра нейкую варожасьць да Расеі.

Яўген Бабосаў

Гістарычная супольнасьць «савецкі народ» не адбылася. Ёсьць славянская супольнасьць. «Славянскі базар» у Віцебску, нядаўні Кангрэс славянскіх народаў у нас — гэта тое, што ёсьць. Ёсьць славянская супольнасьць, толькі трэба зрабіць так, каб усходнія славяне не адрываліся далёка ад заходніх — ад тых жа палякаў, чэхаў, славенцаў.

Я думаю, што трэба шырэй глядзець: славяне ёсьць і ў Баўгарыі, і ў Чэхіі, і ў Славакіі, і ў Славеніі. Трэба пашыраць! Дарэчы, падчас вайны было такое аб’яднаньне. Пасьля вайны яно неяк паблякла, а ўвогуле ж нядрэнна было б адрадзіць. Гэтае паняцьце існуе.

Анжаліка Борыс

Мне больш падабаецца эўрапейская супольнасьць.

Генадзь Бураўкін

Ёсьць такі панятак і адчуваньне славянскай еднасьці. Як, даруйце, можна быць па‑вясковаму ў вельмі добрых стасунках з суседзямі, але калі нармальная сям’я, то найбліжэйшыя — твае сваякі. Ёсьць славянская еднасьць. Іншая справа, што ня трэба запалітызоўваць гэтыя нітачкі, якія зьвязваюць славянаў, гэтыя нашыя стасункі. Запалітызоўваць іх, тым больш спэкуляваць на іх — я катэгарычна супраць.

Будзем гаварыць прама: нам жа лягчэй зразумець славака і славенца, чым фіна, немца. Праз доўгія гады мы некалі далей адзін ад аднаго адыходзілі, бліжэй падыходзілі, але еднасьць нейкая была. Я катэгарычна супраць таго, каб славянскае поле выбарачна памячаць. Таму што славяне — гэта ня толькі рускія, беларусы і ўкраінцы. Гэта і палякі, і чэхі, і славакі, і славенцы, і сэрбы, і харваты. Для мяне славянскі сьвет — увесь гэты арэал. І калі выбіраюць з гэтага арэалу нейкую частку і толькі ёй прысвойваюць права гаварыць ад імя славянаў — гэта няправільна. Калі ня ўлічваюцца інтарэсы ўсіх, гэта ўжо несправядліва. І наадварот, калі гаворка ідзе быццам бы пра еднасьць славянаў, а мы ледзь не як ворагаў успрымаем нашых суседзяў‑славянаў — ну, чаго ж гэта варта? Але еднасьць такая бясспрэчна ёсьць, і хай яна будзе. Бо я за разнастайнасьць сьвету і супраць казарменнасьці. У сьвеце павінна быць разнастайнасьць: ёсьць славянскі сьвет, ёсьць франкамоўны сьвет, ёсьць ангельскамоўны, ёсьць афрыканскія рэгіёны. Таму хай гэта ўсё застаецца. Іншая справа, каб гэтая рознасьць не была варожая. Каб гэта была не варажнеча, а мірнае спаборніцтва. Давайце будзем змагацца за тое, каб мы далі як мага больш добрага сьвету. І калі ў гэтым найбольш добрага дадуць славяне — ну што ж, пааплядуем славянам. Калі больш дадуць афрыканцы — пааплядуем Афрыцы. Больш дадуць кітайцы — парадуемся за кітайцаў.

Так што я лічу, што славянская еднасьць ёсьць. А вось наконт народаў СССР сытуацыя больш складаная. У Савецкі Саюз уваходзілі вельмі розныя суб’екты — пачынаючы ад краінаў і тэрыторыяў рэспублік, дзе ледзь яшчэ адышлі ад фэўдалізму, і да краінаў, якія ў цывілізацыйным сэнсе былі ўжо або блізка, або ў самой Эўропе (маю на ўвазе балтыйскія). І таму ўсё гэта было спалучана даволі штучна. А калі ня штучна, то пад вялікім націскам. Таму Савецкі Саюз і распаўся, а зусім не таму, што там нейкія пляны... Так, пляны былі, бясспрэчна, было процістаяньне, процідзеяньне дзьвюх вялікіх дзяржаваў, якія прэтэндавалі на тое, каб кіраваць сьветам. Гэта было, гэта рэальнасьць. Але ня іх шпіёнскія пляны развалілі Савецкі Саюз, ён сам разваліўся, як у нечым негрунтоўная, недастаткова прадуманая сям’я. Семдзесят гадоў для многіх, пяцьдзясят гадоў практычна для ўсіх краінаў, якія былі ў Савецкім Саюзе, — гэта даволі значны гістарычны пэрыяд часу. Тое, што за гэты час наладзіліся сувязі эканамічныя, я ўжо не кажу пра палітычныя і культурныя (асабліва культурныя) — гэта факт. І мне, напрыклад, вельмі шкада, што сёньня я не магу так пастаянна і пільна сачыць за разьвіцьцём літаратуры ў Грузіі, Армэніі, Сярэдняй Азіі, як я гэта мог рабіць у час Савецкага Саюзу. Канечне, я сёньня менш ведаю пра літаратуру Літвы, Латвіі, Эстоніі й нават Расеі і Ўкраіны, чым тады. Так што я хацеў бы, каб гэтыя сувязі не разрываліся. Яны могуць мяняцца якасна, нават колькасна. Але тое, што яны часам проста абарваліся, проста абсечаныя — гэтага мне шкада. Таму нейкая супольнасьць культурная, ува ўсякім выпадку — жаданьне яе ня страціць, яшчэ застаецца. Ува ўсялякім разе, мае сустрэчы апошняга часу зь людзьмі з Малдовы, з Прыбалтыкі, з Грузіі, з Азэрбайджану (я ўжо не кажу пра Ўкраіну і Расею) пацьвярджаюць: нам не хапае веданьня адно аднаго. А ў культуры, літаратуры веданьне адно аднаго — гэта ў нейкім сэнсе вучоба адно ў аднаго, гэта выхад на ўзровень, які павінен быць, бо мы ж арыентуемся на лепшыя ўзоры. Таму я за тое, каб сувязі (перш за ўсё культурныя, пра эканоміку мне цяжэй гаварыць, бо я не эканаміст, але напэўна і там тое ж), там дзе яны эфэктыўныя, дзе працуюць на прагрэс і дэмакратыю, каб яны заставаліся. І ня трэба ад іх адмахвацца. Калі тое‑сёе можна ажывіць і разьвіць, я за гэта.

Алесь Бяляцкі

Славянская супольнасьць безумоўна існуе. У якім пляне? Зноў жа, у мэнтальным. Тое, што тычыцца нацыянальнай ідэнтычнасьці, яно ў вялікай ступені (можа быць, на 80%) у славянаў аднолькавае. Можа быць, я сказаў не зусім «беларускае», але ў гэтым я ўжо шмат пераконваўся. 80% усіх «ужымак», усіх учынкаў, схем паводзінаў, паводзінаў групаў народаў у розных сытуацыях: і ў войску, і калі яны на гулянках, і калі яны працуюць, і калі яны адпачываюць, — яны ідэнтычныя. І гэтым вельмі адрозьніваюцца, напрыклад, ад немцаў ці ад французаў, ад іншых неславянскіх групаў. Гэта сапраўды так. Мяне вельмі забаўляе і весяліць, калі прыяжджаеш, напрыклад, у Харватыю за паўтары‑дзьве тысячы кілямэтраў ад Менску і трапляеш у кампанію хлопцаў, якія п’юць віно, ці працуюць, ці яшчэ нешта робяць, ты адчуваеш, наколькі гэта ўсё падобна да таго, што адбываецца тут, у нас, у Беларусі.

Мы, славянскія народы, на сёньняшні дзень не настолькі яшчэ разьбегліся, каб казаць, што мы абсалютна нешта іншае. Можна, канечне, казаць, але толькі на ўзроўні ідэнтычнасьці, вызначэньня звычак, паводзінаў, манеры мысьленьня, манеры працы, культуры паводзінаў і г. д. Мы яшчэ настолькі блізкія, што гэта патрабуе дадатковага вывучэньня. У мяне асабіста гэта выклікае захапленьне, таму што я адчуваю сябе, фактычна, як дома — ад Адрыятыкі да Японскага мора.

У гэтым сэнсе расейцы не выключэньне. Наколькі ў пляне палітычным, у пляне стратэгічным нам трэба на сёньняшні дзень ад іх як мага далей адысьці, настолькі ў пляне чалавечым, у пляне пабудовы нейкіх чалавечых кантактаў, культурнага ўзаемапранікненьня, можа быць — эканомікі й г. д. мы можам знайсьці агульную мову. Можа быць, зноў‑ткі, думка дзіўная як для мяне — чалавека, які столькі гадоў працаваў ужо ў беларускай культуры: мы нават самі не ўяўляем сабе, наколькі мы блізкія да тых самых расейцаў ці ўкраінцаў. Праўда, кажуць, што чалавек і да шымпанзэ таксама блізкі: на 95% гены супадаюць, толькі 5% генаў аддзяляюць чалавека ад шымпанзэ. (Сьмяецца.) Дык я думаю, што славянскія народы, можа, толькі сотая доля гэтага працэнту, а то і тысячная аддзяляе.

Гэта вельмі моцна заўважаецца, калі параўнаць немца і ўвогуле германскія народы. Гэтая пэдантычнасьць, дакладнасьць — тое, што вельмі разьвіта ў швэдаў, нарвэжцаў, немцаў, фактычна — ува ўсіх германскіх народаў. І наколькі славяне ня любяць гэтага! Але самае цікавае, што гэтыя германскія ўплывы (а можа быць, падасновы, якія былі перад стварэньнем больш моцных этнасаў) вельмі моцна адчуваюцца ў нас і ў палякаў. З усіх славянаў мы і палякі больш спарадкаваныя. Я думаю, што тут была ўсё ж нейкая германская падаснова. Ці не ўваход пэўных плямёнаў — калі гэта тычыцца Беларусі. Што тычыцца Польшчы, хутчэй за ўсё падаснова перад тым, як там славяне наклаліся, была ўсё ж такі германская. Мы найбольш блізкія да немцаў з усіх славянаў. А калі параўнаць харватаў ці расейцаў — от гэта дзьве рукі аднаго цела! Яны настолькі блізкія гэтым сваім «разгвазьдзяйствам»!.. У нас проста часам сківіцы адпадаюць, калі мы маем кантакты зь імі. Тым ня менш, гэтага «дабра» хапае і ў нас. Але ня толькі гэта. Можна назваць нейкія агульныя рысы, якія вызначаюць усіх славянаў, але гэтым трэба займацца дастаткова сур’ёзна.

Наконт супольнасьці народаў былога СССР. Я дастаткова камфортна пачуваюся ў Кіргізіі, Азэрбайджане, дзе дастаткова часта бываў у апошнія гады (літаральна кожны год). У нас сапраўды ёсьць агульныя рэчы, якія дазваляюць трымаць нармальны псыхалягічны кантакт. Мы можам сьмяяцца зь іх, ганіць, але гэта было і ад гэтага нікуды не падзенесься. На сёньняшні дзень я значна больш камфортна сябе адчуваю дзе‑небудзь у Кіргізіі, чым на Захадзе, у любой з заходніх краінаў. Бо яны выхаваныя, «адштампаваныя» па такіх самых мерках, як у свой час нашае пакаленьне савецкіх дзяцей. «Лякала» гэтае клалася, нягледзячы на народы, па ўсім Савецкім Саюзе. І гэтая супольнасьць будзе яшчэ пэўны час. Прынамсі гэта тычыцца тых людзей, якія выхаваліся ў Савецкім Саюзе. Ужо нашыя дзеці, можа, ня будуць разумець адно аднаго. Хутчэй за ўсё, так! Прынамсі нашыя дзеці і дзеці азэрбайджанскія будуць разумець адно аднага, як швэд, немец і яшчэ хто‑небудзь. Што тычыцца нашага пакаленьня, то я сябе там вельмі добра адчуваю ў пляне разуменьня мяне, у шматлікіх іншых рэчах.

Аляксандар Вайтовіч

Існаваньне славянскіх народаў, народаў з аднымі каранямі паводле паходжаньня, якія карыстаюцца славянскімі мовамі, — гэта гістарычны факт. Для іх зьяўляюцца характэрнымі многія аднолькавыя элемэнты культуры, аднолькавыя традыцыі.

Наконт супольнасьці былых савецкіх народаў. Прайшло ня так шмат часу з моманту, калі яны былі ў адной дзяржаве, і такая супольнасьць у шматлікіх аспэктах яшчэ існуе і праяўляецца.

Андрэй Вардамацкі

Можна гаварыць пра два ўзроўні існаваньня славянскага адзінства. Строга кажучы, гаварыць пра адзінства на ўзроўні народных мэнталітэтаў ужо не даводзіцца. Адзінства — гэта вельмі вялікая ступень злучэньня, вялікая ступень падабенства і вельмі вялікая ступень узаемадзеяньня. Цяпер гэтай вялікай ступені фактычна няма. Таму можна казаць пра падобнасьць нацыянальных характараў, культураў, мэнтальнасьцяў славянскіх народаў. Гэта я гаварыў пра першы ўзровень — масавай, нацыянальнай псыхалёгіі.

Што да палітычнай сытуацыі, палітычнага ўзроўню, дык тут ёсьць два вэктары: з аднаго боку, падкрэсьленае разьмежаваньне, якое мае свой функцыянальны, прагматычны грунт, і, з другога боку, паблік‑рылэйшэнавае падкрэсьліваньне гэтага адзінства, якое на самай справе мае іншыя, зусім прагматычныя падставы.

Тое самае — наконт постсавецкай прасторы. Так, вядома, падабенства ёсьць. І тут гаворка ідзе ня толькі пра людзей сталага веку, але і пра людзей сярэдняга ўзросту, пачынаючы з трыццаці гадоў. Падабенства ёсьць: усе мы родам з Савецкага Саюзу. Але з другога боку, ёсьць відавочныя цэнтрабежныя сілы, якія маюць шэраг сваіх падставаў.

Вінцук Вячорка

Гэта розныя рэчы; не зусім разумею, чаму яны напісаныя праз «/».

Для мяне як для гуманітара моўная блізкасьць славянаў — рэч натуральная, па‑свойму каштоўная, бо дае плённую глебу для культурных параўнаньняў і ўзаемаўзбагачэньня. Ясна, маю на ўвазе ўсіх славянаў, а ня толькі тых «рускіх», на якіх прэтэндуе імпэрская дактрына. Мэнтальнае палітычнае славянскае супольнасьці няма.

З гледзішча «нацыятворчага», аднак, больш істотная тыпалягічная блізкасьць тых народаў Цэнтральна‑Ўсходняй Эўропы, што перажывалі нацыянальна‑дзяржаўнае адраджэньне ў XVIII—XX стст. (апошнім яго акордам стала аднаўленьне незалежнасьці Чарнагорыі), незалежна ад моўна‑этнічна‑канфэсійных падзелаў. (Зрэшты, бальшыня славянскіх народаў, акрамя расейцаў, у гэтую супольнасьць уваходзіць.) Большая частка гэтае супольнасьці, што ў XX ст. уваходзіла ў падкантрольную СССР таталітарную прастору, відавочная ня толькі дасьледнікам, але й палітызаваным пластам грамадзтва. Адсюль узаемныя сымпатыі й салідарнасьць, прыхільная ўвага да барацьбы сабе падобных за незалежнасьць і свабоду; адсюль і пэўны рэальны грунт пад паймом «новая Эўропа», хаця ніякая мы Эўропа ня новая, а заўсёдная.

Што да былых савецкіх, дык зноў жа тут асобная група — цэнтральна‑(усходне?‑)эўрапейскія народы й Паўднёвы Каўказ. Гэта частка апісанае вышэй супольнасьці. Як толькі абрынулася савецкая імпэрыя, вельмі хутка, як на гістарычныя тэмпы, пачалі аднаўляцца даўнія цывілізацыйныя падзелы. Наступнае пакаленьне ўжо ня будзе пачувацца часткаю mundus sovieticus.

Павал Данейка

За гэтым стаяць нейкія рэальнасьці. Зразумела, што мы можам сесьці выпіць гарэлкі з палякамі, выпіць гарэлкі з расейцамі — і, у цэлым, ня можам гэтак жа выпіць гарэлкі з французамі. У гэтым ёсьць нейкае славянскае адчуваньне. Але славяне таксама розныя, у нас ёсьць нейкія разьдзяляльныя межы, таму што розныя каштоўнасныя выбары былі зроблены ў розных краінах, розных рэгіёнах.

Наконт адзінства савецкіх народаў мне гаварыць складана. Калі мы гаворым пра адзінства двух народаў, мы павінны апэраваць нейкімі традыцыйнымі падыходамі, супольнай гісторыяй. А гісторыя — гэта Грунвальд, Ворша, г. зн. падзеі, якія аб’ядноўвалі ці разьядноўвалі гэтыя народы. Так, Радзівілы, даведаўшыся пра Чарнобыль, сказалі: «А ў Сапегаў заўжды бардак быў».

Адчуваньне гісторыі плюс эстэтыка блізкая — так, славяне маюць шмат супольнага. А вось савецкія народы... Пры чым, напрыклад, да нас туркмэнская мэнтальнасьць, хоць яны і ўмеюць размаўляць па‑расейску? Там іншыя людзі, іншая мэнтальнасьць, іншыя правілы, іншая структура стасункаў. Усё‑такі ў маім разуменьні блізкасьць азначае ня толькі мову, але і супольныя каштоўнасныя структуры. У славянаў ёсьць такія перасякальныя каштоўнасьці — у адных славянаў у большай ступені, у іншых — у меншай. Але яны ёсьць! Пачынаючы ад нейкай агульнасьці мовы, моўных архетыпаў.

Андрэй Дынько

Сьлядоў славянскай еднасьці я не заўважаю. Відавочна, ёсьць суседзкая салідарнасьць балканскіх народаў паміж сабой. Пачуцьце салідарнасьці, выкліканае еднасьцю гістарычных лёсаў і цяперашнімі супольнымі эканамічнымі інтарэсамі, маюць краіны Вышаградзкай групы — новыя сябры Эўразьвязу. Пачуцьце пэўнай салідарнасьці маюць краіны‑суседзі тут. Але мы вельмі часта назіраем, як беларусы праяўляюць салідарнасьць зь літоўцамі, а чэхі — з вугорцамі, альбо палякі — з балтыйскімі народамі.

Што да ідэі панславізму, якую спрабавалі акцэнтаваць пэўныя колы ў Ра‑сейскай імпэрыі, яна мела вельмі канкрэтную задачу і скіраванасьць. Як сказаў адзін чэскі мысьляр у сярэдзіне ХІХ стагодзьдзя, расейцы любяць усё расейскае называць славянскім, каб пасьля магчы назваць усё славянскае расейскім.

У пэўным сэнсе тое самае адбываецца на тэрыторыі былога Савецкага Саюзу. З аднаго боку, сёньня няма нічога, што б лучыла паміж сабой Эстонію і Туркмэністан. Цяжка ўявіць дзьве краіны больш супрацьлеглыя. Аднак цяжка нават знайсьці супольныя рысы, якія б лучылі такія блізкія ў геаграфічным сэнсе краіне, як Беларусь і Малдова — гэта краіны з цалкам адрознымі вэктарамі разьвіцьця. Безумоўна, спробы выкарыстоўваюць савецкую ідэнтычнасьць, выкарыстоўваць савецкую культуру ці эканамічныя сувязі паміж гэтымі краінамі ў палітычных мэтах — яны ёсьць, і яны знаходзяць відавочную падтрымку з боку сучаснай ра‑сейскай палітычнай эліты. Была такая песьня Газманава «Сделан я в Советском Союзе, родом я из СССР», якой была зробленая вялізная прамоцыя. А Газманаў — такі прыдворны сьпявака мэра Масквы Юр’я Лужкова. Але гаварыць пра гэтую супольнасьць як нешта гамагеннае і кагерэнтнае не выпадае. І, па‑мойму, не ў нацыянальных інтарэсах Беларусі, каб гэтая супольнасьць адраджалася.

Сьвятлана Калінкіна

Цяжка сказаць. Адназначнага адказу на гэтае пытаньне ў мяне няма. У нейкіх палітычных ініцыятывах заўсёды палітыкі апэлююць да нейкіх такіх згуртаваньняў людзей. Гэта можа быць і славянская супольнасьць, як мы назіралі нядаўна, калі ў Беларусі быў Славянскі сабор. Зразумела, мы славяне. Славянства... Калі гэтаму будзе надавацца прапагандай вельмі шмат увагі, то гэта можа стаць вельмі папулярнай ідэяй у грамадзтве.

Гістарычна можна гаварыць, вядома, і пра савецкую супольнасьць: мы ўсе родам з Савецкага Саюзу. Таму якімі б рознымі ні былі культурныя вытокі, напрыклад, Туркмэніі і Беларусі, але шмат што ўсё ж дзякуючы Савецкаму Саюзу нас аб’ядноўвае.

Мне здаецца, і адно, і другое існуе. Але наколькі гэта будзе вызначальным для краінаў, для людзей — гэта залежыць ад таго, як будуць разьвівацца палі‑тычныя падзеі і хто будзе ўзначальваць краіну. Усе постсавецкія краіны, акрамя, можа, Прыбалтыкі, апынуліся паміж цывілізацыямі — заходняй і ўсходняй. Таму вельмі важна, хто будзе на чале краіны — тыя супольнасьці і будуць найбольш разьвівацца.

Недаацэньваць такія «патрыятычныя» (назавем іх так) настроі я б ня стала. Яны вельмі моцныя. Хто іх варушыць, зь якімі мэтамі і г. д. — ад гэтага многа залежыць. І павінна прайсьці яшчэ шмат пакаленьняў, каб гэта неяк нівэлявалася.

Сяргей Калякін

Былі такія супольнасьці, але цяпер яны ўвогуле разбураныя. Такія супольнасьці, па меры таго як яны ствараюцца і існуюць, абрастаюць супольнымі рысамі і г. д. Але як толькі яны распадаюцца, пачынаецца распад і гэтых супольных рысаў.

Нядаўна эўрапейцы, калі дасьледавалі, ці ёсьць такая супольнасьць — эўрапейцы, прыйшлі да высновы, што — не, хоць усё ўжо ідзе да стварэньня адной дзяржавы. Усё‑такі існуе вельмі высокая ступень самабытнасьці ў галяндцаў, французаў, немцаў... Дакладна гэтак жа і тут: калі мы былі ў Савецкім Саюзе, можна было гаварыць пра супольнасьць «савецкі народ». І гэта праяўлялася ў пэўныя гістарычныя пэрыяды, можна прывесьці прыклады. Але разам з тым існавала і самабытнасьць: напрыклад, грузіны, беларусы, украінцы і чукчы заўсёды мелі адрозьненьні. І сёньня, у незалежнай дзяржаве, мы ўсё больш набываем рысы беларусаў, набываем самабытнасьць.

Наконт славянскай супольнасьці... Я б сказаў, супольныя карані існуюць, бясспрэчна. Але ёсьць адна простая рэч: з кожнага з бакоў ідзе невялікая падтасоўка. Усё пытаньне ў тым, наколькі мы будзем паглыбляцца ў гісторыю. Чым далей мы будзем паглыбляцца ў гісторыю, тым хутчэй мы прыйдзем да высновы, што ўсе мы маем адны і тыя ж карані. Калі мы пойдзем на сто‑дзьвесьце гадоў назад, мы можам казаць, што ў нас большая агульнасьць з палякамі. Пойдзем на трыста гадоў назад — будзем гаварыць, што мы жылі ў Вялікім Княстве Літоўскім, дзе дзяржаўнай была старабеларуская мова. Усё гэта ёсьць, і ня трэба з гэтым спрачацца. Але ня трэба проціпастаўляць адно другому! І ня трэба рабіць з гэтага інструмэнт палітычнай барацьбы. Гэтым могуць займацца навукоўцы. Але проціпастаўляць тое, славяне мы, ліцьвіны ці эўрапейцы, — гэта з галіны палітыкі, а не самавызначэньня нацыі. Мы беларусы! Мы зрабілі такі выбар.

Ніхто ня ведае, што будзе зь беларусамі празь пяцьсот гадоў. Ці што будзе зь немцамі празь пяцьсот гадоў. Мы ж памятаем, што былі вялікія квітнеючыя дзяржавы, якія кіравалі сьветам, — і сёньня іх няма, і народаў гэтых няма. Таму, на мой погляд, малапэрспэктыўна на сёньня і нават шкодна гэта, таму што яна можа працаваць на стварэньне блёкаў процістаяньня, а не на тое, каб аб’ядноўваць людзей. А нам трэба кансалідаваць нацыю! Таму ня трэба шукаць адрозьненьняў — трэба шукаць агульныя рысы, каб зьядноўваць нацыю. Дарэчы, за апошнія гады цяперашняе палітычнае кіраўніцтва вельмі моцна спрабуе падзяліць і ўжо падзяліла людзей: нас падзялілі на беларускамоўных і расейскамоўных, старых і маладых, багатых і бедных вясковых жыхароў і гарадзкіх, прыхільнікаў прэзыдэнта і ягоных праціўнікаў... Гэта шкодзіць грамадзтву. Гэта ненармальна! І квітнеючая дзяржава, і квітнеючая нацыя ня маюць такога расколу: у іх ёсьць палітычная канкурэнцыя, але ў іх няма расколу. У іх гэтыя спрэчкі калі і ўзьнікаюць, дык хутчэй на навуковай арэне.

Кася Камоцкая

Самае дзіўнае, што славянская супольнасьць існуе! Я адчуваю гэта ў іншых краінах. Славяне адрозьніваюцца ад іншых — нейкім сваім... «разгвазьдзяйствам» ці што... Вось паедзеш у Чэхію — нібыта такая культурная краіна! А потым прыяжджаеш у Германію — і бачыш, што нешта ня тое ўжо. Думаеш: нешта чэхі «разгвазьдзяі» нейкія.

І ёсьць таксама нейкая гістарычная памяць у народаў былога Савецкага Саюзу. Можа быць, у старэйшага пакаленьня ёсьць і ў Прыбалтыцы, а ў маладога ёсьць і ў іншых краінах. Я не бяру зусім мусульманскія краіны, бо ня ведаю, што там творыцца. Я, напрыклад, выступала ў Кембрыджы, і ясна, што там беларусаў вобмаль. А прыйшлі казахі, украінцы — тыя, для каго гэта цікава. Ангельцаў не было, хіба два‑тры. А прыйшлі якраз студэнты з былога Савецкага Саюзу.

Сяргей Касьцян

Народы былога СССР дзякуюць славянам за тое, што яны захавалі іхныя каштоўнасьці: захавалі іхнюю мову, і веру, і традыцыі. Ніводная з мусульманскіх рэспублік, якія ўваходзілі ў склад Савецкага Саюзу, ня стала праваслаўнай. І ні адна з прыбалтыйскіх рэспублік, якія ўваходзілі ў склад Савецкага Саюзу, дзе быў каталіцызм, таксама ня стала праваслаўнай. І гэта гаворыць аб тым, што пад дахам славянаў могуць разьвівацца і спакойна жыць усе народы, якія паважаюць славянскую цывілізацыю, славянскую культуру, звычаі, традыцыі, гісторыю.

Ці існуе славянскае братэрства? Існуе! Іншая справа, што за апошнія гады славяне так паверылі ў інтэрнацыяналізм, што не заўважылі, калі ім забаранілі самастойна выбіраць сабе сваіх кіраўнікоў. І сёньня для большасьці славянскіх краінаў вырашаюць у Брусэлі і Вашынгтоне, каму быць кіраўніком той ці іншай славянскай дзяржавы. І калі кіраўнікі нейкіх славянскіх дзяржаваў не выказваюцца за славянскае адзінства і братэрства, гэта зусім не азначае, што гэтага братэрства не існуе. Яно існуе паміж славянскім народамі. Незалежна ад таго, хочуць таго кіраўнікі або ня хочуць. Што б ні крычалі сучасныя кіраўнікі Польшчы супраць Беларусі, а простыя грамадзяне Польшчы падтрымліваюць Беларусь і не падтрымліваюць сваё кіраўніцтва ў гэтым напрамку. Таксама ў той жа Чэхіі, або Славакіі, або Баўгарыі — любой славянскай дзяржаве. І ня толькі падтрымліваюць на словах, але робяць усё, каб супрацоўнічаць з намі эканамічна.

Вячаслаў Кебіч

Славянскай супольнасьці я б асабліва не вылучаў. Я, вядома, мала памятаю вайну, але як Савецкая армія ваявала з Германіяй вельмі нават цікава назіраць у фільмах: калі паказваюць два рускія твары (з пункту гледжаньня гледачоў), а далей усе з раскосымі вачыма ідуць у бой, а камандзір крычыць: «Наперад, славяне!» Расея сёньня ўвогуле ня мае права называць сябе славянскай дзяржавай: там далёка ад славянства. З гістарычнага пункту гледжаньня можна адрозьніваць славянскія нацыі ад неславянскіх. Але з пункту гледжаньня сфармаванай сёньня гістарычнай супольнасьці людзей я б не дазволіў сабе ставіць гэтае пытаньне на першае месца.

А вось супольнасьць народаў былога СССР ёсьць, дагэтуль мае вялікае значэньне. Ведаеце, як бы Саакашвілі ні паводзіў сябе ў Грузіі, а ўсё‑такі ў асноўнай масе грузінскі народ марыць пра дружбу паміж грузінамі і іншымі рэспублікамі. Пакуль што існуюць добрыя ўспаміны аб былой судружнасьці, і гэта мае сёньня сур’ёзнае значэньне. Пакуль палітыкі не ўваб’юць у галаву (асабліва нацыянальныя палітыкі), што мы «самыя‑самыя» — самыя вялікія, і наагул роўных нам няма!..

Анатоль Лябедзька

На палітычным узроўні, безумоўна, еднасьць былых савецкіх народаў прысутнічае. І гэта ёсьць інструмэнтам палітыкі. Але і на побытавым узроўні ёсьць такое паняцьце, як «савок». Яно, на жаль, кансэрвуецца ў значнай ступені ў Беларусі. І мадэль кіраваньня Лукашэнкі якраз скіраваная да гэтага «саўка» і да падтрыманьня яго. Мадэль кіраваньня Лукашэнкі вельмі простая: ёсьць ягоная рэзыдэнцыя — і ёсьць амаль дзесяць мільёнаў грамадзянаў, якія стаяць у велізарнай чарзе да гэтай рэзыдэнцыі. І ўсе яны стаяць з працягнутай рукой, выходзіць цар — і нешта ім дае. Гэта мэнталітэт «саўка»: нехта павінен за яго нешта рабіць, а ад яго не патрабуецца выкарыстоўваць свае ўнутраныя рэсурсы, рэзэрвы, каб ён разьвіваўся звыш таго, што дазволена дзяржавай. Гэта — частка палітыкі, якую праводзяць беларускія ўлады, яна скіраваная на вяртаньне назад, у фармат Савецкага Саюзу. Раней гэта выкарыстоўвалася больш актыўна, сёньня — менш. Але гэта ёсьць, і частка насельніцтва ёсьць носьбітамі гэтай ідэалёгіі. Мы можам весьці дыскусію, колькі гэта адсоткаў людзей.

Гэта пытаньне часу: час не працуе на «саўка» — гэта аб’ектыўна. А тое, што ёсьць «настальжы» па савецкай еднасьці ў старэйшых пакаленьняў, то, я думаю, гэта яшчэ й праблема пераходнага этапу. Гэта ўсё пытаньні вельмі балючыя. Праблемаў шмат, і ня ўсе людзі могуць усьвядоміць свой унутраны патэнцыял і яго выкарыстаць. Калі цябе трыццаць‑сорак гадоў прывучаюць да адных паводзінаў, ствараючы пэўныя стэрэатыпы, то цяжка чакаць, каб людзі з узростам лёгка прызвычайваліся да новай сытуацыі, нават калі насталі б большыя мажлівасьці. У Літве я нядаўна размаўляў з Кубілюсам, адным зь лідэраў кансэрватараў. Яны правялі апытаньне: у іх таксама каля 50% людзей прама ці ўскосна гавораць пра настальгію па мінулым. Хаця Літва ў Эўрапейскім Зьвязе, і посьпех там выразны, але гэта — ёсьць! Гэта захоўваецца. Я думаю, гэтае пытаньне будзе менш актуальным зь цягам часу, калі будзе падрастаць новае пакаленьне.

Што датычыць славянства, то мне здаецца, што гэта менш актуальна на сёньняшні дзень для Беларусі. Хаця ёсьць невялікая група людзей. Палітычна не прыжылася ні адна такая структура — ні Славянскі сабор, ні іншыя. Яны паадміралі. Чаму? Калі ёсьць попыт, то заўсёды і людзі зьяўляюцца і мабілізуюцца, і ідэя мае нейкі падмурак, яе можна потым рэалізаваць.

Тут няма нейкай скансалідаванай пазыцыі, якая ёсьць сярод ісламскага сьвету. Славяне ёсьць і ў Эўрапейскім Зьвязе, і на частцы былой савецкай прасторы. Няма такога кансалідаванага падыходу, які мае ісламскі сьвет. Там зусім іншая сытуацыя.

Васіль Лявонаў

Ёсьць ці быў супэрэтнас «славянства». Чаму менавіта быў? Ды таму, што мы, ведучы гаворку пра славянства ў звыклым разуменьні, не ўспамінаем палякаў, чэхаў, іншыя нацыі. Славянскі супэрэтнас распаўся паводле канфэсійнай прыметы: католікі і праваслаўныя. Калі весьці гаворку пра ўсходнеславянскую супольнасьць — Расею, Беларусь, Украіну, — дык і тут ёсьць пытаньні, яны вельмі складаныя, і ў рамках адказу на адно з пытаньняў цяжка пра гэта весьці гаворку. Мы ня проста блізкія народы (мы — расейцы, украінцы і беларусы), мы вельмі блізкія. Але гэтая блізкасьць, роднаснасьць стварала ў мінулым і стварае ў цяперашні час нямала праблемаў. Гэта асобная вялікая тэма...

Што ж да супольнасьці былых савецкіх рэспублік, дык лепш за прэзыдэнта Расеі У. Пуціна ня скажаш: «СНД — гэта арганізацыя па цывілізаваным разводзе».

Алег Манаеў

Вядомыя расейскія дзеячы і іх пасьлядоўнікі ў Беларусі і Ўкраіне (а такіх нямала) любяць падкрэсьліваць славянскую супольнасьць у этнічным і геапалітычным сэнсе: у нас, маўляў, была супольная гісторыя, супольная дзяржава, мы разам змагаліся з татарамі, тэўтонамі і г. д. Дакладна гэтак жа некаторыя нашы дзеячы спрабуюць сёньня ўзмацняць беларускую ідэнтычнасьць на аснове «залатога часу ВКЛ». На мой погляд, сёньня такое разуменьне славянскай супольнасьці, славянскай еднасьці, таксама як і беларускай ідэнтычнасьці, ужо неадэкватна часу — гэтага папросту больш не існуе.

Але ў іншым аспэкце — культурна‑псыхалягічным, часткова рэлігійным, думаю, што славянская супольнасьць (але ня еднасьць!) як пачуцьцё блізкасьці існуе. Дакладна гэтак жа, як, напрыклад, кітайскі студэнт, калі сустрэне карэйца ці віетнамца недзе ў джунглях Афрыкі ці ў Мангэтане, мабыць, адчувае зь імі большую культурна‑псыхалягічную блізкасьць, чым з навакольнымі. У гэтым сэнсе, я думаю, можна гаварыць пра культурна‑псыхалягічную блізкасьць славянаў і больш цесную сувязь паміж імі, чым паміж славянамі і, напрыклад, французамі, бразыльцамі, японцамі і г. д.

Што ж да супольнасьці былых савецкіх народаў, дык гэта папросту блеф. Знакамітая формула, прапанаваная ледзьве ня ў сталінскі час, — пра фармаваньне новай гістарычнай супольнасьці пад назвай «савецкі народ» — якраз і была такім блефам. Паміж некаторымі роднаснымі нацыямі і народнасьцямі (якіх у Савецкім Саюзе было больш за сто) былі асаблівыя культурна‑псыхалягічныя сувязі. Напрыклад, паміж славянскімі, балтыйскімі, каўкаскімі, сярэднеазіяцкімі народамі. Але так званае «адзінства савецкага народу» трымалася ў асноўным на гвалце і лжывай прапагандзе. Калі мы возьмем сярэднестатыстычнага эстонца і сярэднестатыстычнага туркмэна, дык сацыяльна‑культурная еднасьць у іх была на мінімальным узроўні. Безумоўна, былі нейкія супольныя рысы ў трохсот мільёнаў людзей, што жылі ў Савецкім Саюзе і называліся савецкім народам. Але гэтыя рысы былі зьвязаныя не з нацыянальнымі асаблівасьцямі, а з асаблівасьцямі савецкай сацыяльна‑палітычнай сыстэмы. Напрыклад, паніжаная ініцыятыўнасьць і адказнасьць у параўнаньні зь сярэднестатыстычным заходнеэўрапейцам або японцам, затое павышанае пачуцьцё страху, імкненьне да халявы і да т. п. Як толькі сыстэма развалілася — пачалі зьнікаць і гэтыя супольныя рысы. Таму сучасныя спробы аднавіць «еднасьць» туркмэнаў і эстонцаў, грузінаў і якутаў, іншых народаў былога СССР — абсалютна беспэрспэктыўныя.

Аляксандар Мілінкевіч

Гэтымі паняткамі даўно спэкулююць разнастайныя артадаксальныя палі‑тыкі. Кшталту, «славяне — гэта толькі тыя, хто праваслаўныя», ці «славяне — гэта толькі тыя, што прызнаюць Маскву за цэнтар зьбіраньня зямель» і г. д. Гэта такія славяне, якія лічаць, што беларусаў як нацыі не існуе.

Анатоль Міхайлаў

Было б наіўна адмаўляць наяўнасьць гістарычна абумоўленых асаблівасьцяў таго, што можна ўмоўна абазначыць як славянская супольнасьць. Спэцыфіка гістарычнага разьвіцьця, блізкасьць моваў, агульнасьць культурных традыцыяў... На тэрыторыі былога СССР яна аказалася да таго ж узмоцненая інтэнсіўным узаемадзеяньнем на тэрыторыі, што ня мае дзяржаўных межаў.

Алесь Міхалевіч

Наконт славянскай супольнасьці я заўсёды прыводжу прыклад — тое, што сам пачуў ад расейцаў, якія прыехалі ў Чэхію, у Прагу. Яны сказалі такую фразу, што чэхі толькі гавораць па‑славянску, а на самай справе яны немцы! Славянская супольнасьць для мяне — штосьці каштоўнаснае. Калі паглядзець, хто рэпрэзэнтуе Расею на міжнародных форумах, якія людзі кіруюць Расеяй, то ня будзе ўпэўненасьці, што хаця б палова зь іх зьяўляецца славянамі з паходжаньня. Таму Расею разглядаць як частку славянскага сьвету ўвогуле вельмі цяжка.

Плюс да ўсяго: гістарычна мая маці была вельмі моцна зьвязаная зь Літвой, Вільняй. І я ніколі не разумеў, чаму нейкія славяне з далёкіх расейскіх рэгіёнаў да нас чымсьці бліжэйшыя за, напрыклад, балтаў — летувісаў, якія жывуць тут, побач, за сто кілямэтраў ад нас.

Народы былога СССР маюць супольны досьвед. Яны маюць тую перавагу над краінамі, якія не былі ў сацыялістычным лягеры, якія не былі ў СССР, што яны разумеюць, як працуе дыктатура. Яны маюць супольную мову камунікацыі, і я, напрыклад, абсалютна не саромеюся праводзіць сумесныя канфэрэнцыі паміж Беларусьсю і Азэрбайджанам з расейскай мовай як рабочай. Калі мы добра ведаем гэтую мову, то чаму саромецца на ёй размаўляць паміж сабой? Гэта сродак камунікацыі. Але гэта — усё, што нам засталося ад Савецкага Саюзу. І з кожным годам нават гэтыя моманты, якія аб’ядноўваюць (як веданьне расейскай мовы), будуць адыходзіць.

Тацяна Процька

Панятак славянскай супольнасьці ёсьць. Ён узьнік даволі даўно, яшчэ да савецкай дзяржавы. Ён грунтуецца на рэлігійнасьці, на праваслаўі (менавіта рускім праваслаўі, бо праваслаўных цэркваў болей), а галоўнае — на калектывізьме, на тым ладзе жыцьця, які панаваў у дарэвалюцыйнай Расеі ў большай часткі насельніцтва — сялянства, і ягоных поглядах на жыцьцё.

Заходнія славяне — зусім іншае славянства, чым расейскае; яно належыць да эўрапейскай цывілізацыі. Урбаністычныя працэсы значна зьмянілі звонку і знутры і расейскае славянства. І цяпер, мне падаецца, славянства — гэта больш ідэалёгія, у якой вызначаецца іншая, чым у Заходняй Эўропе, сыстэма каштоўнасьцяў. Свабода, дэмакратыя, правы чалавека — асноўныя, фундамэнтальныя слупы заходнеэўрапейскай цывілізацыі. А вось у славянскай цывілізацыі — зусім іншы падыход: дзяржава, эканоміка, падпарадкаванасьць кіраўніцтву.

Заходнеэўрапейскі падыход — лібэральны: чалавек у цэнтры— і ўсё астатняе вакол яго, у тым ліку і дзяржава. Чалавек сам за сябе адказвае і ўсё вырашае сам. А ў славянскай цывілізацыі наадварот: дзяржава ў цэнтры, а чалавек — для яе. Акрамя таго, тут значную ролю адыгрывае калектывізм. Палітычныя свабоды, свабоды, зьвязаныя з дэмакратыяй, — другарадныя паняцьці.

Супольнасьць савецкіх народаў існуе, пакуль жывуць людзі, якія жылі ў СССР. Пакуль яны не памруць, гэтая супольнасьць будзе. Амаль сто гадоў, цэлыя пакаленьні расьлі пад пэўным сьветапоглядам. Але прыхільнікаў у яго ўсё менш і менш.

Аднак я б не сказала, што савецкая супольнасьць ужо сканала. Выхаванае за доўгі час у людзях пачуцьцё, што за цябе ўсё вырашае дзяржава, на жаль, вельмі папулярнае і характэрнае для Беларусі — найбольш у параўнаньні зь іншымі краінамі былога СССР. Хочацца, каб за цябе думаў чарговы Сталін, а ня ты сам адказваў за свой лёс. А эўрапейская сыстэма каштоўнасьцяў патрабуе ад чалавека адказваць за сябе, у першую чаргу, рабіць сваё шчасьце самому, а не чакаць, што дзяржава табе нешта дасьць ці грамадзтва табе абавязанае даць нейкае шчасьце...

Андрэй Саньнікаў

Славянская супольнасьць — гэта палітычны тэрмін, палітычная зьява. Чамусьці славянская супольнасьць у разуменьні былых савецкіх рэспублік не ўключае ў сябе ні Польшчу, ні Баўгарыю, ні Чэхію, ні Славакію... Славянская супольнасьць — гэта «Мы будуем Савецкі Саюз». Сэрбаў нейкі час «прызнавалі», пакуль быў Мілошавіч. Не прызнаюць славянамі палітычныя правадыры, якія падтрымліваюць гэтую ідэю славянскай супольнасьці, ні Польшчу, ні Чэхію, ні Славакію. Але ж калі рэспубліканская партыя ў Чэхіі ладзіла Славянскі кангрэс, рэакцыйны, скіраваны супраць дэмакратычных прынцыпаў, то адразу ж іх прызналі славянамі, дэлегацыі з Масквы, зь Менску ехалі...

Славянская супольнасьць існуе, ёсьць пэўныя культурныя традыцыі. Але тое, што сёньня палітыкі называюць славянскай супольнасьцю, — тыповы палі‑тычны фантом, які агучваецца на карысьць палітычных лідэраў, перш за ўсё — у Расеі, Беларусі, Украіне.

А сувязі народаў, якія былі пад саветамі, я лічу, ёсьць, і будуць існаваць. На жаль, зьяўляюцца штучныя рэчы, якія перашкаджаюць стасункам. І на жаль, разбурылася тое стваральнае асяродзьдзе, якое мы бачылі, напрыклад, у пэрыяд перабудовы. Мне бракуе сур’ёзнай інтэлектуальнай падтрымкі з Расеі. Тых людзей, на прыкладзе якіх мы вучыліся годнасьці і свабодзе. Мы былі разам, разам разбуралі імпэрыю і падтрымлівалі адно аднаго.

Я ня так даўно быў на пятнаццатай гадавіне падзеяў у Рызе, іх барыкадаў. Там таксама пра гэта казалі — што, на жаль, згубіліся сувязі. Таму што калі б не было падтрымкі гэтых людзей, інтэлектуальных лідэраў, дысыдэнтаў, праваабаронцаў з Расеі, якія прыяжджалі зь Піцера, як дэпутаты Ленсавету, каб падтрымаць, то ніхто ня ведае, чым магло б скончыцца. Я думаю, што гэты час ня вернецца, але тэарэтычна можна пашкадаваць. Таму што цяпер мы такога ўвогуле ня бачым. Нешта могуць сказаць пра нашу сытуацыю і цьвяроза ўсьвядоміць, што тут адбываецца, адзінкі.

Уладзімер Улаховіч

Інэрцыя існаваньня, нібыта ў зьніклым СССР, які распаўся, зразумела, ёсьць і шмат што тлумачыць у сучасным жыцьці.

Валеры Фралоў

Я думаю, ёсьць адчуваньне славянскасьці: усё‑такі яно культывуецца.

Ёсьць супольнасьць народаў былога СССР. Нават калі па нашай Беларусі меркаваць: колькі тут усялякіх нацыяў жыве?

Але іншая рэч, калі гэта пачынаюць культываваць, калі гэта выкарыстоўваюць палітыкі, — гэта адыходжаньне ад сутнасьці і ператварэньне ў інструмэнт для палітычных гульняў. Вось гэта страшна!

Супольнасьць ёсьць, яна нас яднае. Цяжка ў адначасьсе, за пятнаццаць гадоў, яе разбурыць. Але калі гэта ператвараецца ў інструмэнты для палітычнага пад’ёму, для зарабляньня на гэтым грошай (я ведаю, што многія зарабляюць грошы на гэтым), для прасоўваньня сябе — гэта гнюсна.

Я часта бываю ва Ўкраіне, у Расеі, у Прыбалтыцы — і адчуваю, што нешта такое засталося. Я не хачу перабольшваць тых станоўчых рысаў, якія былі пры Савецкім Саюзе, пры сацыялізьме, але ўсё‑такі ў той час было вельмі шмат добрага, вельмі шмат. А мы, як заўсёды, шарахаемся: ці да белых, ці да чырвоных. То Леніна абагаўлялі: «кучаравы хлопчык», — то цяпер называюць вылюдкам. Жыцьцё не такое простае, яно ня чорна‑белае, а вельмі рознакаляровае.

Безумоўна, трэба сказаць вялікі дзякуй Лукашэнку, што ў нас цяпер зараджаецца адчуваньне сваёй краіны, сваёй рэспублікі. Так, сапраўды, гэта ніяк не зьвязана з нацыянальнымі якасьцямі, гэта чыста фармальна, казённа. Але тым ня менш... Я належу да тых людзей, якія вельмі доўга пражылі ў Савецкім Саюзе. Я бачу, што расьце іншае пакаленьне. Вельмі добра, мне здаецца, з гэтай нагоды Чарнамырдзін сказаў, выступаючы ў Кіеве, калі ён ужо быў не прэм’ерам, а паслом: «Некаторыя ў Расеі думаюць, што мы старэйшы брат. Ды не старэйшы мы і ніякі ня брат — мы ўжо іншыя. Трэба разумець, што вырасла новае пакаленьне, якое глядзіць на гэтыя рэчы зусім па‑іншаму». Думаю, што пройдзе нейкі час — і мы ўсё больш і больш будзем адчуваць сябе незалежнай, сувэрэннай рэспублікай са сваім спэцыфічным мэнталітэтам, са сваімі традыцыямі. Але калі мы, жывучы на адной плянэце, на адным кантынэнце, будзем кіравацца прынцыпамі, якія дазволілі б мірна суіснаваць, разьвівацца, — вось гэта будзе здорава! Каб кожны захоўваў сваю нацыянальную адметнасьць і нешта сваё ўносіў у рознакаляровую мазаіку! І каб на гэтую мазаіку было прыемна глядзець, і каб гэта была ня нейкая мазаіка з фашысцкага знаку...

Станіслаў Шушкевіч

Што да славянскай супольнасьці, у мяне такое ўражаньне, што акрамя простага ўзаемаразуменьня неадукаваных людзей (якія ня ведаюць моваў, бо не вучылі), тут ніякай такой супольнасьці няма. Я тут бачу не супольнасьць, а супярэчлівасьць. Адны славяне — гэта рускія, беларусы, украінцы, другія славяне — палякі, чэхі, славакі. Сэрбы як бы крыху падобныя да расеянаў.

Відавочна, што ўсё гэта вынік агульнага паходжаньня — я не гісторык, не магу тут сказаць.

Я адчуваю сябе добра ў тым месцы, дзе я магу з чалавекам абменьвацца думкамі, дзе я разумею яго мову. У гэтым сэнсе для мяне існуе славянская супольнасьць. Прыехаўшы ў савецкі час да прафэсара ў Любляну, я раптам адчуў, што ў мяне няма праблемаў, каб разабрацца. Я ніколі не вывучаў славенскую мову! У Славакіі (у Браціславе) было тое самае. Цяжэй у Чэхіі. А што да Польшчы — тут праблемаў няма: польскую мову я ведаю, тут у Беларусі я яе вывучыў, жыў у месцах, дзе гавораць па‑польску. Для мяне ў гэтым сэнсе супольнасьць існуе.

Але вельмі часта гэтыя аб’яднаньні былі, я б сказаў, не зусім прыстойныя. Напрыклад, сэрбска‑расейскае адзінства, якое парадзіла зьнішчэньне мусульманаў. Мне ня вельмі блізкая мусульманская культура, але я бываю ў асяродзьдзі, дзе мне вельмі лёгка кантактаваць зь людзьмі іншых рэлігіяў. Калі дайшло да генацыду і да сёньня народ хавае вінаватых у гэтым генацыдзе як нацыянальных герояў, тут нейкая зьнявечанасьць у выхаваньні, гэта адступленьне ад эўрапейскасьці.

І я б сказаў так: існуе славянская супольнасьць, але месцамі яна так перарадзілася, што час ад часу кантакты зь іншай супольнасьцю, напрыклад з тымі самымі фінамі і французамі, мне здаюцца больш эфэктыўнымі і больш карыснымі для абодвух бакоў.

Цяпер што да савецкай супольнасьці... Я савецкі чалавек, ведаеце. Я вельмі многа езьдзіў па Саюзе і некалі казаў, што нельга аднолькавым спосабам кіраваць узбэцкім баваўнаводзтвам і чукоцкім аленяводзтвам. Але я сябе нядрэнна адчуваў і ў Душанбэ, і ў Тбілісі, а пазьней у Бішкеку — дзякуючы вось гэтай нашай супольнай гісторыі. Гэтая навязаная гісторыя, яна, відавочна, абумоўленая аднолькавымі сацыяльнымі праблемамі.

Вось я толькі што вярнуўся з Францыі. Французы вельмі даўно рэвалюцыі ладзяць. Пратэстны дух — гэта дух нацыі, ён дазволены. Іх навучаюць таму, каб яны ўмелі пратэставаць, пратэставаць цывілізавана. Часамі бываюць зрывы — нават у цяперашнім студэнцкім пратэсьце. Але гэта — дух нацыі. Дарэчы, яны ўсе сталі французамі дзякуючы аб’яднаньню, таму што да гэтага падзяляліся на шэраг народнасьцяў. Мне здаецца, што калі б у нас прынцыпы аб’яднаньня былі праўдзівыя, то гэты Саюз меў бы шанцы быць трывалым. А так як прынцыпы былі лжывыя і кіраўніцтва прапаведавала адно, а рабіла другое. Толькі тыя людзі, якія засталіся падманутымі (у пэўным сэнсе і я, бо мне вельмі доўга падабаліся савецкія прынцыпы), маюць настальгію па гэтай супольнасьці.

Для мяне як беларуса было зьнявагай: чаму гэта мой бацька як выкладчык беларускай мовы атрымліваў на 12% заработную плату меншую, чым выкладчык расейскай мовы (як замежнай)? Быў такі час. Гэтыя зьняважлівыя прынцыпы, навязаныя каляніялізмам, і толькі праз вольныя мас‑мэдыі яны робяцца зразумелымі людзям...

Адно засталося, што нас аб’ядноўвае, — веданьне расейскай мовы. Больш я пакуль што ня ведаю нічога. Эўрапейцы: палякі, чэхі — ад гэтага ўжо адышлі. Дый прыбалты... А мы яшчэ застаемся homo soveticus.

Усевалад Янчэўскі

Наконт народаў СССР. Нехта дасьціпны гаварыў (ці пісаў), што на тэрыторыі Савецкага Саюзу існавала адразу чатыры грамадзка‑эканамічныя фармацыі, паводле Маркса: фэўдалізм у Расеі, капіталізм у Прыбалтыцы, рабаўладаньне ў Сярэдняй Азіі і першабытна абшчынны лад на Чукотцы. Нейкае ёсьць у гэтым перабольшаньне, вядома...

Зразумела, што жыхары Сярэдняй Азіі ці Закаўказьзя да нас не падобныя. Уласна, колькі часу назад Сярэдняя Азія была ўключана ў Расейскую імпэрыю? Калі хівінскага хана Скобелеў пакарыў? Паводле мерак гісторыі ня так і даўно!

Але ўсё‑такі паняцьце «савецкі чалавек» было (дакладна!), яшчэ ёсьць, але ўжо празь нейкі час — яго ня будзе. Гэта як у фізыцы: калі вы рэчы мэханічна злучаеце, яны будуць прыцірацца адна да адной, хоць бы яны былі нават вельмі розныя. Малекулы будуць пранікаць. І такія ж «малекулы» пранікалі і тут. Гэта рабілася часам вельмі жорстка. Часам — гвалтоўна, часам — натуральна. У прынцыпе, нічога ўнікальнага ў гэтым няма: Расея Раманавых, Савецкі Саюз былі клясычнымі імпэрыямі. Гэта такая форма самаарганізацыі людзей — імпэрская: яна сынтэзавала вельмі розныя культуры, часта непадобныя і нават супярэчлівыя. У яе была звышыдэя, звышкаштоўнасьць, звышзадача.

Імпэрыя распалася — часткова натуральным, часткова выпадковым чынам. Напрыклад, пры нейкім гістарычным павароце падзеяў, напэўна, цалкам маглі б Беларусь, Украіна, Расея, Казахстан (як пісаў Салжаніцын) захавацца ў адзінай дзяржаве. Абсалютна ня выключана!

Прыбалтыка — гэта нешта чужое было. Хоць усё ж дзьвесьце гадоў прабыла ў Расейскай імпэрыі. Галіччына ў Расейскай імпэрыі практычна і не была: яе ўключыў толькі Сталін.

Потым СССР разваліўся. Яго часткі пачалі разыходзіцца. Многія зь іх ня маюць арганічнай патрэбы ў злучэньні, і таму яны натуральна будуць разыходзіцца і надалей. Ну, што ў Таджыкістану будзе агульнага з Эстоніяй?

У мяне вельмі дзіўнае стаўленьне да славянскага адзінства. Дапусьцім, мы гаворым пра Расею і Сэрбію. Клясычная тэма, браты і г. д. Але гістарычна гэтыя краіны не былі зьвязаны ўвогуле ніяк! Гэта былі дзьве абсалютна розныя гісторыі, яны не судакраналіся.

Баўгары, «братухны». Мы іх вызвалялі, але дзьве вайны яны ваявалі супраць нас.

Палякі, славяне... Калі прааналізаваць, расейцы ваявалі з палякамі нешта надта ўжо часта — я ўжо ня ведаю, з кім больш, чым зь імі! Украінцы і палякі паміж сабой ня надта сябравалі.

Чэхі. Мова падобная да расейскай, але што агульнага ў гісторыі? Нічога.

У цэлым, наконт славянскага адзінства відавочных фактаў ня вельмі шмат. Мова? Так, безумоўна. А апрача мовы што?