Вольга Абрамава

А ў Эўрасаюзе ўвогуле не разумеюць, што адбываецца ў Беларусі. Проста не разумеюць! Палітыка Эўрасаюзу ў дачыненьні да Беларусі фармуецца не ў Эўрасаюзе — яна фармуецца тут, той часткай палітычнай апазыцыі, якая даўно ўжо заняла пэўную палітычную нішу і ператварыла палітыку ў бізнэс. У цэлым, гэтая частка апазыцыі не зацікаўленая (наперакор гучным словам, шумавым эфэктам, палітычным заявам), каб сытуацыя ў Беларусі мянялася ў напрамку дэмакратызацыі, у напрамку складваньня тут паўнавартага рынку, у напрамку зьняцьця ізаляцыі зь Беларусі з мэтай наладжваньня паўнацэнных кантактаў з заходнім сьветам. Яна ў гэтым не зацікаўленая, таму што ёй выгодна і камфортна існаваць. Але гэта датычыць толькі вярхоў, і нават ня ўсіх лідэраў апазыцыі, таму што я магла б прыводзіць і іншыя прыклады.

Беларусь — краіна маленькая. Дакладна гэтак жа ў любым рамястве — ці журналісцкім, ці аналітычным — усе мы выдатна ведаем, хто майстар, а хто чаляднік. Дакладна гэтак жа мы ўсе выдатна ведаем, хто чым дыхае ў Беларусі. Можна гаварыць любыя самыя прыгожыя словы пра любоў да краіны, любоў да дэмакратычных каштоўнасьцяў, але ня быць пры гэтым унутрана ні патрыётам, ні дэмакратам. І паводзіць сябе ў адпаведнасьці са сваім шкурным інтэрасам.

Таму я паўтараю. У Эўрасаюзе гэта эўравысакамернасьць, нежаданьне (як і з боку ЗША, да якіх я гэтак жа, як і да Эўрасаюзу, стаўлюся паважліва) абцяжарыць сябе тым, каб прапанаваць ва ўзаемадзеяньні дзеяздольную мадэль. Я ня раз казала публічна эўрапейскім партнэрам: «Хлопцы, а што ж вы, калі прад’яўляеце прэтэнзіі да Беларусі, паводзіце сябе вельмі дзіўна? Бо восьліку, каб ён бег наперад, трэба прапанаваць моркву. А вы намагаецеся ўвесь час біць нас палкай па сьпіне. А давайце паспрабуем па‑іншаму. Прапануйце нам канкрэтныя, прагматычныя, важкія рэчы (я маю на ўвазе перш за ўсё з матэрыяльнага пункту гледжаньня). Беларусы — вельмі прагматычны народ: яны падумаюць‑падумаюць, і калі тое, што вы прапануеце, сапраўды ня будзе дробнай падачкай... Я разумею, што на сёньня гэта нерэальна: спытайце ў эканамістаў, колькі спатрэбіцца для пераводу нашай эканомікі на рыначныя рэйкі. Але прапануйце хоць бы траншамі, часткамі! Вы можаце нас такім чынам завабіць у агульнаэўрапейскую прастору».

У мяне ёсьць вялікае падазрэньне, што нават беларускае кіраўніцтва ў выпадку, калі там чаго істотнага прапануюць (паколькі яны належаць да таго ж культурнага поля, што і ўсе мы паводле базавых каштоўнасьцяў, паводле глыбінных: прагматызм, уменьне ўзважваць жыцьцёвыя выгады), не адмовіцца ад гэтага варыянту. Зрабіце такім чынам! А біцьцё ніякага выніку не прыносіць. Яно толькі прыносіць закасьцяненьне, упартасьць ва ўяўленьнях аб уласнай рацыі, фармаваньне акопнай псыхалёгіі («мы абкружаны варожым сьветам»), кансалідацыю большасьці нацыі вакол гэтага ўяўленьня. Дзейнічаць паводле гэтага заганнага варыянту далей непэрспэктыўна. Пра санкцыі ў дачыненьні да Беларусі я заўсёды гаварыла, што яны контрапрадуктыўныя, а ў палітычным пляне наагул нясуць нэгатыўны эфэкт.

Яўген Бабосаў

Калі мы гаворым пра дваістасьць расейскага стаўленьня да Беларусі, дык Эўрасаюз больш аднабаковы — у сэнсе непрызнаньня Беларусі. Але гэта, зноў‑такі, не эканоміка, а палітыка! Нэгатыўнае стаўленьне да сучаснага кіраўніцтва Беларусі пераносіцца, на жаль, на народ Беларусі. Гэта робіць ня ўвесь Эўрасаюз, а толькі некаторыя лідэры Эўрасаюзу — тыя, якія ўваходзяць у АБСЭ і г. д. Што да самога Эўрасаюзу, Эўрапарлямэнту, то запрашаюць туды апазыцыю — ну і Бог зь імі, няхай запрашаюць! Гэта іх справа.

Я думаю, што пэрспэктыва за тым, каго народ выбера. Каго народ выбера — гэта яго справа, каго выбіраць: ці аднаго, ці другога, ці пятнаццатага — няважна. Галоўнае (яшчэ раз паўтараю) заставацца самім сабой. І толькі калі мы будзем самі сабой, мы застанемся ў Эўропе. Як толькі мы пачнем некаму падпарадкоўвацца, перад некім поўзаць, нас проста затопчуць.

Анжаліка Борыс

Палітыку Эўразьвязу ацэньваю як недастаткова пасьлядоўную, хоць апошнім часам, шмат у чым дзякуючы ўплыву Польшчы і іншых новых членаў ЭЗ, усьведамленьне праблемы Беларусі робіцца глыбейшым і шчырэйшым.

Генадзь Бураўкін

Я і сёньня ня ўпэўнены, што палітыка Эўразьвязу ў дачыненьні да Беларусі ёсьць. Можа, і ёсьць, але яна, на мой погляд, несур’ёзная. У мяне адчуваньне, што Эўразьвяз не разумее своеасаблівасьці таго, што адбываецца ў Беларусі. Эўразьвяз бярэ свае стандарты і стараецца ці іх прапагандаваць у Беларусі, ці іх прыкладаць да беларускай рэальнасьці. І таму мне сьмешна, калі я слухаю некаторых даволі высокіх эўразьвязаўскіх чыноўнікаў, якія пачынаюць нам прапагандаваць ідэі дэмакратызму, свабодных выбараў... Ідэі правільныя, але гэтыя чыноўнікі ня могуць зразумець, што ў Беларусі іх рэалізаваць, ажыцьцявіць немагчыма. Таму ў мяне такое адчуваньне, што кіраўніцтва Эўразьвязу (ува ўсякім разе, вышэйшы эшалён) да гэтага часу рэальнай сытуацыі ў Беларусі ня ведае і не разумее. Адсюль — быццам бы жаданьне дапамагчы дэмакратычным працэсам, якія ў нас ідуць, і ў той жа час абсалютнае няўменьне (ад няўліку рэальнасьці) зрабіць нейкія канкрэтныя крокі. То спазьняюцца, то наадварот, то не ідуць да канца, то ўвогуле робяць выгляд, што нічога не адбываецца. Таму, паўтараю, у мяне няма ўпэўненасьці, што ёсьць лінія, ёсьць палітыка ў дачыненьні да Беларусі і што ў Эўразьвязе разумеюць вельмі няпростую сытуацыю (перш за ўсё — палітычную), якая склалася ў Беларусі.

Забаранілі ўезд чыноўнікам? Дык у іх ёсьць такое права, і яны ім пакарысталіся. Гэтым яны падкрэсьлілі сваё стаўленьне. Але я ня думаю, што гэта тыя рашэньні, якія могуць нешта сур’ёзна памяняць у Беларусі. Гэта больш маральныя рэчы, чым арганізацыйныя, палітычныя.

Алесь Бяляцкі

Я шмат казаў пра суседнія з намі краіны — тут шмат што супадае, бо палі‑тыка суседніх дзяржаваў шмат у чым адпавядае агульнай палітыцы і стратэгіі Эўразьвязу. Хаця, можа быць, варта паўтарыцца: нарэшце Эўразьвяз убачыў у Беларусі краіну‑суседку, краіну, зь якой варта мець справы і спрабаваць вырашыць нешта.

Палітыка Эўразьвязу паляпшаецца. Не скажу, што яна стала лепшай на 100%, але тое, што моцныя зьмены да лепшага адбыліся за апошнія два гады, — гэта відавочна. І наша задача, каб Эўразьвяз разглядаў Беларусь як краіну, у якой ёсьць праблемы. Хай сабе і не як краіну Эўразьвязу (таму што гэта малаверагодна на сёньняшні дзень), але краіну, у якой ёсьць праблемы. А пасьля вырашэньня гэтых праблемаў — як краіну, якая можа далучыцца да Эўразьвязу. Гэта як людзі, якія жывуць у адной вёсцы, і ў адной хаце — непарадак, і суседзі могуць сабрацца і падумаць, чым памагчы, нейкую талаку зрабіць: выкінуць падгнілыя ніжнія вянцы, падкласьці новыя, усе разам — падперці гэтую хату... Каб яны глядзелі на Беларусь як на рэальны кавалак эўрапейскай прасторы, эўрапейскай супольнасьці, эўрапейскага поля. Нас вельмі шмат зьвязвае з эўрапейскай супольнасьцю, з тымі народамі, якія жывуць у Эўропе, — проста неверагодна шмат. Мы мала што сабе ўяўляем пра гэта. Адзін прыклад — жаночыя ўпрыгожаньні тысячагадовай даўніны. Вазьміце Нарвэгію і параўнайце зь беларускімі комплексамі — магчыма, ня ўсімі, але прынамсі на поўначы Беларусі, на Віцебшчыне. 80% ідэнтычнасьці! Гэта значыць, што ішоў інтэнсіўны гандаль, і настолькі актыўна людзі езьдзілі туды‑сюды і вазілі жонак, і настолькі вялікі быў натуральны абмен паміж старажытнымі тагачаснымі дзяржавамі... Нікому і ў галаву не магло прыйсьці, што на сёньняшні дзень гэта ўсё будзе парвана, адлучана і г. д. Я б не хацеў, каб так было.

Аляксандар Вайтовіч

Лічу палітыку Эўразьвязу ў дачыненьні да Беларусі, у асноўным, адэкватнай сытуацыі.

Андрэй Вардамацкі

Яна крайне непаваротлівая. Рашэньні прымаюцца вельмі марудна. Напрыклад, стварэньне незалежнага інфармацыйнага поля абвяшчаецца, але гэта зусім неэфэктыўна. Гэта справядліва ня толькі на ўзроўні мэдыйных рэйтынгаў тых сродкаў масавай інфармацыі, якія ствараюцца ў Эўропе (рэйтынгі мізэрныя!), але і на ўзроўні той ідэалёгіі, якая прапануецца. Насельніцтву прапануюць не аналіз падзеяў, якія адбываюцца тут, у Беларусі, а апісаньне таго, якім добрым і сьветлым, «белым і пухнатым» зьяўляецца Эўрасаюз. Беларуская інфармацыйная патрэбнасьць заключаецца ў жаданьні даведацца, што ж на самай справе адбываецца ўнутры Рэспублікі Беларусь, а не ў апісаньні таго, які «белы і пухнаты» Эўрасаюз. Ёсьць неадпаведнасьць паміж інфармацыйнай патрэбнасьцю беларускай аўдыторыі і прапанаванымі тэмамі, якія ідуць з боку Эўрасаюзу. «Птушка» адносна Беларусі ставіцца, але эфэктыўнасьць гэтай «птушкі» мізэрная. Фармат паперы, напісанай з нагоды мэдыя‑вяшчаньня на Беларусь, большы за фізычнае пакрыцьцё гэтых станцыяў на тэрыторыі Беларусі.

Вінцук Вячорка

Я ўжо казаў, што да нядаўна такой палітыкі наагул не было, а былі несыстэмныя, схематычныя, рэактыўныя паводзіны. Зрэшты, Беларусь як геапалітычны чыньнік аб’ектыўна займае невялікі працэнт увагі ЭЗ як цэласьці. Ёсьць Блізкі Ўсход, пост‑югаслаўскія Балканы, для Францыі істотны Магрыб, ёсьць 50‑мільённая Ўкраіна. Урэшце, ёсьць Расея.

Эўрапейскаму Зьвязу, якому скансалідаваныя рашэньні даюцца вельмі нялёгка, трэба было займець у сваім складзе групу краінаў, для якіх беларуская праблематыка істотная. Як толькі гэта (пашырэньне коштам нашых суседзяў) адбылося, пачалі зьяўляцца спробы сыстэматызаваць падыход да Беларусі. Г. зв. two‑fold approach (двухскладнікавы падыход), у прынцыпе, калі яго ажыцьцяўляць пасьлядоўна, можа даваць пазытыўны вынік.

Першы складнік — карная ізаляцыя рэжыму, ягоных кіраўнікоў і найбольш зацятых слyжак. Тут, пасьля шматлікіх вострых рэзалюцыяў Эўрапарлямэнту, на якія лукашэнкаўская ўлада зважала няшмат, пачаліся сапраўды эфэктыўныя крокі ў выглядзе пэрсанальных візавых абмежаваньняў: спачатку паводле г. зв. сьпісу Пургурыдэса быў забаронены ўезд у ЭЗ тым, хто можа мець дачыненьне да зьнікненьняў, а нядаўна ЭЗ ухваліў сьпіс з трох дзясяткаў імёнаў тых, хто кіраваў фальсыфікацыяй выбараў і рэпрэсіямі, для візавых абмежаваньняў (больш эфэктыўна) і замарожваньня рахункаў (менш дзейсна, бо яны іх у ЭЗ, хутчэй за ўсё, не трымаюць). Рэакцыя ўладаў паказвае, што сьпіс трэба пашыраць і папулярызаваць у Беларусі.

Што да эканамічных санкцыяў, то ЭЗ іх не ўхваляе, на маю думку, слушна.

Другі складнік — максымальная адкрытасьць задзіночанай Эўропы для беларускага грамадзтва й дапамога дэмакратычнай грамадзянскай супольнасьці. Палітыка — гэта ня толькі дэклярацыі, але канкрэтныя, падмацаваныя матэрыяльнымі рэсурсамі крокі. Тут ёсьць што рабіць і выпраўляць ужо зробленае. Доўга нам давялося пераконваць Эўракамісію, што праграма TACIS (тэхнічная дапамога краінам СНД) Эўразьвязу ў частцы дапамогі грамадзянскай супольнасьці ня толькі не карысная, а нават шкодная, бо паводле правілаў гэтае праграмы кожны выдатак мусіць узгадняцца з урадам краіны. Уявім, як лукашэнкаўскі ўрад ухваляе, скажам, праграму падтрымкі адной з праваабарончых арганізацыяў, якія ён адну за адной зачыняе.

Але палітыка ў дачыненьні да нас эўрапейскіх суседзяў і не‑суседзяў найбольш залежыць ад нас. Толькі мы пачалі рэальна яднацца, вылучылі годнага веры лідэра, вырваліся за электаральнае ґета — тут жа пачаўся зусім іншы ровень падтрымкі: як вэрбальнай, так і практычнай. Калі будзем моцныя мы тут, у Беларусі, будзем эўрапейцамі дэ‑факта — нікуды не падзенуцца: падтрымаюць і прызнаюць. Калі мы захаваем палітычную суб’ектнасьць аб’яднаных дэмакратычных сілаў, гэта будзе найлепшым доказам для Расеі нашае здольнасьці будаваць і абараняць беларускую незалежную дзяржаўнасьць.

Павал Данейка

Думаю, ніякай палітыкі рэальна няма. Эўрасаюз у поўнай разгубленасьці, таму што Беларусь папросту вывальваецца з усяго таго, з чым ён мае справу на ўсіх сваіх межах. Яны проста абсалютна не разумеюць, што з гэтым рабіць. І не разумеюць ролі Беларусі ў рэгіёне. Не разумеюць той ідэалягічнай нагрузкі, якую нясе беларуская сытуацыя, і як разьвіцьцё сытуацыі ў Беларусі будзе ўплываць на зьмяненьне ў разьмеркаваньні сілаў і г. д. Для іх гэтая краіна проста не існуе! Яны лічаць, што разьвіцьцё падзеяў тут ніяк не ўплывае на разьвіцьцё рэгіёну.

Вядома, усе вучылі геаграфію, могуць паказаць Беларусь на карце. Але, па‑мойму, нямецкае ўспрыманьне Беларусі, напрыклад, адсутнічае цалкам: яны лічаць, што гэта Расея. Я не абвінавачваю іх — гэта проста такое каштоўнаснае ўспрыманьне.

Андрэй Дынько

У сакавіку гэтага году, падчас пратэстаў, якія суправаджалі выбары, я патрапіў на нейкі час у турму. Тая турма была пабудаваная за грошы праграмы TACIS. Гэта вельмі камфартабэльная турма — сардэчны дзякуй праграме TACIS і Эўразьвязу за яе пабудову! І я нават папрасіў бы, каб яны яшчэ некалькі такіх турмаў збудавалі ў Беларусі. Бадай, гэта была найлепшая інвэстыцыя праграмы TACIS, якую можна было прыдумаць.

Рэч у тым, што палітыка Эўразьвязу была вельмі супярэчлівай. Эўрапейцы вельмі доўгі час проста ня ведалі Беларусі, не разумелі яе: Беларусь не ўкладалася ў стэрэатыпы. Зь ёй спрабавалі кантактаваць у тых жа схемах, паводле якіх кантактавалі зь іншымі краінамі. Аказалася, што патрабаваліся нейкія зусім іншыя схемы.

Я магу гаварыць пра сваю сфэру — СМІ. Колькі я працую рэдактарам газэты «Наша Ніва», я чую з боку ЭЗ запэўніваньні, што будзе ісьці далейшая падтрымка незалежных СМІ ў Беларусі. І за гэты час не адчуў ніякай рэальнай падтрымкі. А праекты, якія ажыцьцяўляюцца, звычайна скіраваныя на падтрымку сродкаў масавай інфармацыі Эўразьвязу, а не беларускіх. Эўразьвяз мае права на гэта — я гэта прымаю. Але зь іншага боку, у беларускай сытуацыі, па‑мойму, вельмі важна такое: калі доктар ня можа вылечыць, ён павінен кіравацца прынцыпам «Не не нашкодзь».

У доўгатэрміновым пляне самае галоўнае для Беларусі, каб эканамічныя, культурныя, палітычныя і проста чалавечыя сувязі з усімі краінамі Эўразьвязу пашыраліся. Думаю, што ўсялякія санкцыі, якія білі б па такіх сувязях, вельмі пашкодзілі б. Беларусі патрэбная не ізаляцыя, а наадварот. Пра ізаляцыю можна гаварыць толькі ў дачыненьні да вузкага кола людзей, якія цынічна і нахабна парушаюць эўрапейскія правілы, людзей, датычных да злачынстваў.

Але любое пашырэньне эканамічных кантактаў вядзе да адкрыцьця Беларусі. Калі ня сёньня — дык заўтра! Любое пашырэньне палітычных кантактаў зь беларускай грамадзянскай супольнасьцю вядзе да адкрыцьця Беларусі. Любое пашырэньне культурных кантактаў падтрымлівае свабоднае беларускае слова і зьмяняе атмасфэру тут. Найлепшае, што магло б быць, — гэта адкрыцьцё межаў. Я разумею, што пакуль што марыць пра гэта ідэалістычна. Але любыя палягчэньні візавага рэжыму адкрываюць Эўропу для беларусаў. Тое, што зрабіла цяпер Латвія, увядзеньне бясплатных візаў, — гэта цудоўна! Гэты крок акупіцца ёй стакроць у будучыні.

Сьвятлана Калінкіна

Заўсёды адназначную палітыку ў дачыненьні да Беларусі займалі Злучаныя Штаты. А Эўропа — не!

Эўропа і для Беларусі, і асабіста для Лукашэнкі (паколькі ён кіруе краінай) — асноўны партнэр на самай справе. І калі раней мы казалі пра тое, што краіна ў асноўным гандлюе з Расеяй, то цяпер — не, усе ж такі менавіта з Эўропай. Эўропа на першым месцы. Тут вельмі складана! Я разумею і эўрапейскія краіны, заходнія краіны. Вельмі шмат праблемаў у сучасным сьвеце. І ў гэтым сэнсе Беларусь, дзе няма канцэнтрацыйных лягераў, дзе каталікі не ваююць з праваслаўнымі, — гэта не такая ўжо «гарачая кропка», каб прымаць нейкія радыкальныя меры.

Але тут іншая небясьпека. На мой погляд, цяпер Эўропа пачынае ўжо разумець, што Беларусь ператвараецца ў такі рассаднік рэваншысцкіх сілаў на ўсёй тэрыторыі Эўропы: і югаслаўскіх, і ўкраінскіх, і расейскіх, і прыбалтыйскіх... Таму вельмі небясьпечна мець такую краіну, якая дапамагае гэтым сілам.

Дагэтуль палітыка Эўразьвязу была непасьлядоўная. Яе нельга было назваць палітыкай Эўразьвязу ў цэлым. Аднаго пункту гледжаньня, адной стратэгіі маглі прытрымлівацца, напрыклад, Францыя і Вялікабрытанія, а зусім іншай — Германія, Італія, Аўстрыя, напрыклад. Гэта тое, што мы назіралі літаральна да нядаўняга часу.

На цяперашні час гэта зьмянілася. Цяпер палітыка адназначная, больш вызначаная, больш катэгарычная. Але я так разумею, што ўсё ж такі Эўропа пакуль спадзяецца, што беларускае пытаньне вырашыцца нейкім чынам з дапамогай Расеі. І таму такія вось паўмеры прымаюцца ў дачыненьні да Беларусі. Добра, калі гэта так, калі з расейскім удзелам сапраўды ўдасца зьмяніць сытуацыю і ўдасца нашай краіне выйсьці на цывілізаваны шлях разьвіцьця. Але магчыма, што Беларусь прынясе ў Расею шмат свайго, а не наадварот.

Сяргей Калякін

Гледзячы пра што мы гаворым. Вядома, Эўропа моцна зацікаўленая ў тым, каб вырашыць нарэшце праблему завяршэньня ўласнай цэльнасьці. Так, яна зацікаўленая ў тым, каб уключыць Беларусь у агульнаэўрапейскую сям’ю. Але ёсьць праблема! Праблема ў тым, што сёньня сытуацыя ў Беларусі вельмі моцна адрозьніваецца ад тых стандартаў, якія прынятыя ў аб’яднанай Эўропе. Таму Эўропа зацікаўленая ў тым, каб адбыліся пэўныя трансфармацыі. Яна спрабуе на гэта ўзьдзейнічаць палітычнымі мэтадамі — дарэчы, мэтадамі абсалютна законнымі: усё, што датычыць галіны правоў чалавека, не зьяўляецца сувэрэннай справай той ці іншай дзяржавы. З гэтай нагоды падпісаны адпаведныя міжнародныя канвэнцыі. І калі ў рамках гэтага ў АБСЭ ці ў Радзе Эўропы разглядаецца пытаньне пра парушэньне правоў чалавека ў Беларусі — гэта нармальна: гэта інструмэнты, прызнаныя і ўжываныя ў сьвеце.

На жаль, у Эўропы пакуль бракуе мэханізмаў для таго, каб эфэктыўна ўплываць на сытуацыю ў Беларусі. Я б сказаў, што сёньня ўплыў Эўрапейскага Саюзу на тое, што адбываецца ў Беларусі, ня вельмі высокі. Пры высокай увазе зь іхняга боку! Проста ў іх адсутнічаюць эфэктыўныя інструмэнты.

Сапраўды, там ёсьць бюракратычная структура, але... Там 25 краінаў, і любое рашэньне Эўрасаюзу павінна быць ухвалена ўсімі 25 краінамі. Ёсьць Польшча, Літва, Латвія, Германія, Чэхія і іншыя, якія дынамічна прасоўваюць пытаньні па Беларусі. Але ёсьць краіны, для якіх гэта не зьяўляецца прыярытэтам. У Галяндыі, Партугаліі, Гішпаніі, напрыклад, ёсьць іншыя прыярытэты і іншыя праблемы, якія для іх жыцьцёва важныя. Для іх Беларусь зьяўляецца пытаньнем другасным. Таму яны ня бачаць неабходнасьці паскараць нейкія працэсы, ствараць нейкія інструмэнты ў дачыненьні да Беларусі. У Эўропе многія сёньня насілу знойдуць Беларусь на карце. Гэта нам здаецца, што мы цэнтар сьвету і аб’ект увагі, што нас усе хочуць заваяваць, заняволіць і г. д. Я вам скажу, што шмат у якіх краінах сьвету і палітыкі, якія кіруюць дзяржавамі, не заўсёды дакладна скажуць, дзе знаходзіцца Беларусь. Гэта значыць праблема і ў тым, што сёньня — як бы нам гэта ні было крыўдна! — Беларусь не зьяўляецца прыярытэтам нумар адзін у эўрапейскай палітыцы. Напрыклад, праблемы тэрарызму, ісламізацыі і ісламскага фундамэнталізму, Іраку і Ірану для Эўропы прыярытэтныя і больш важныя сёньня, чым праблемы Беларусі. Калі б для Эўропы гэта была праблема нумар адзін і прыярытэт нумар адзін, дык вырашэньне пайшло б хутчэй. Але мы не зьяўляемся праблемай нумар адзін і ў цэлым для Эўропы, і для многіх уплывовых краінаў. Для некаторых увогуле стасункі зь Беларусьсю зьяўляюцца тым інструмэнтам, празь які ажыцьцяўляецца ўзаемадзеяньне з Расеяй.

Нам часам так здаецца (і гэта нармальна!), што мы цэнтар сьвету і цэнтар увагі. Гэта гаворыць аб тым, што мы ўсьведамляем сябе як нацыя, як дзяржава. Але трэба рэальна глядзець на рэчы: сёньня мы не эпіцэнтар усіх сусьветных падзеяў і ня ключ да іх вырашэньня. Таму задача сёньня — у тым ліку мая і маіх калегаў па дэмакратычнай кааліцыі — у тым, каб праблемы Беларусі падняць на больш высокі ўзровень. І мы гэта зрабілі, хоць магло б застацца ўсё па‑ранейшаму: ну, ёсьць такая краіна ў Эўропе — па‑за Эўропай, і няхай яны там жывуць, раз ня хочуць жыць па‑іншаму; ёсьць важнейшыя праблемы, якія трэба рашыць, а потым можна заняцца праблемамі Беларусі. Такое стаўленьне таксама ёсьць! І вельмі добра, што нашы найбліжэйшыя суседзі не даюць зьнікнуць Беларусі ўвогуле з парадку дня.

Кася Камоцкая

Структуры Эўразьвязу ня тое што слабыя, але нейкія млявыя: яны ўсё засядаюць і засядаюць, адна заява не адрозьніваецца ад другой. Таму мне падаецца, што беларуская сытуацыя патрабуе іншага стаўленьня да сябе ад Эўразьвязу: больш жорсткага, больш канструктыўнага, больш прынцыповага. Яны якраз, можа, і ня думаюць, што мы ёсьць Эўропай, думаюць, мы — «недзе там»...

Сяргей Касьцян

Эўрасаюз таксама не аднолькавы. Эўрасаюз кіруецца ўказаньнямі з Вашынгтону. Там няма самастойнай палітыкі. Але там ёсьць самастойныя палітыкі, якія разумеюць, што зь Беларусьсю трэба супрацоўнічаць. Прыклад гэтага: на гэтым тыдні прыехала цэлая група бізнэсмэнаў з Германіі, падпісваюцца дагаворы са славакамі і славенцамі. Эканамічнае супрацоўніцтва ідзе, а гэта — галоўнае.

Вячаслаў Кебіч

З палітычнага пункту гледжаньня Эўрасаюз (а сюды ж адносяцца Літва, Латвія, Эстонія і Польшча) хоча любым спосабам прыбраць Беларусь у сваё ўлоньне, ва ўлоньне сваёй «царквы». Таму тут гранічна ясна: тут ёсьць толькі палітычная накіраванасьць.

Калі Прыбалтыка яшчэ можа весьці сваю лінію, незалежна ад Брусэлю, дык палякі ўжо наўрад ці здолеюць. Гэта па‑першае. Па‑другое, трэба ўспомніць гістарычную мінуўшчыну. Ніколі не было ніякай дружбы паміж беларускім і польскім народамі. Польшча па‑ранейшаму разглядае Беларусь як былую сваю вотчыну. І гэтая панская фанабэрыя так і мае месца сёньня ў Польшчы.

Анатоль Лябедзька

Трэба сказаць, што стратэгіі тут няма, калі не лічыць такой адсутнасьць усякай стратэгіі. Апошняя выбарчая кампанія дае нам надзею на тое, што тут адбудуцца перамены, і Віленская канфэрэнцыя‑2006 таксама пра многае сьведчыць. Калі раней падчас такога форуму нам даводзілася праводзіць папярэднюю працу і дамаўляцца, каб хто‑небудзь зь вядомых палітыкаў у свой выступ унёс некалькі радкоў пра Беларусь, то цяпер выступалі ўсе — і практычна ўсе гаварылі пра Беларусь. Ніхто не праводзіў ніякай папярэдняй працы. Гэта гаворыць, што ёсьць цікавасьць да Беларусі на палітычным узроўні. Многія ўбачылі, што ёсьць такая краіна на мапе. Я думаю, што гэта зрабілі, у першую чаргу, тыя трыццаць тысяч чалавек, якія выйшлі на наш беларускі Майдан, на Плошчу, якую мы цяпер называем імем Каліноўскага. Вось гэтыя людзі зрабілі пералом у стаўленьні Брусэля да Беларусі, да яе сытуацыі, да яе пэрспэктываў. Усе бачылі, які шалёны націск быў на людзей, якія былі запалохваньні — у лепшых традыцыях савецкага часу. І гэтая мужнасьць гаворыць, што ёсьць носьбіты эўрапейскіх каштоўнасьцяў — людзі, якія разглядаюць свабоду як каштоўнасьць. Гэта іх заслуга ў першую чаргу! Потым можна сказаць, што гэта праца і палітыкаў — доўгая, на працягу апошніх пятнаццаці гадоў.

Але цяпер трэба цікавасьць, якая ёсьць на палітычным узроўні, пераўтварыць у рэальную стратэгію і потым — у рэальны плян дзеяньняў. Калі гэта будзе зроблена, тады мы можам казаць, што Эўропа прысутнічае ў Беларусі — не выпадкова, ня час ад часу, а сыстэмна.

Калі мы гаворым пра міжнароднае супрацоўніцтва, то вакуўму тут быць ня можа. І калі рэжым праводзіць палітыку самаізаляцыі, то гэта не азначае, што ніша павінна быць пустой: яна павінна запаўняцца суб’ектамі грамадзянскай супольнасьці. Што тычыцца супрацоўніцтва, то я думаю, што нам трэба быць больш прагматычнымі і не баяцца, што мы можам кагосьці ў Эўропе пакрыўдзіць. У нас ёсьць свае інтарэсы! І калі мы хочам вырашаць беларускую праблему хутка і найперш сваімі намаганьнямі, то мы павінны выразна фармуляваць нашы пазыцыі. Я, напрыклад, за тое, каб сказаць не міжнароднай дапамозе, якая ёсьць неэфэктыўнай. І ня трэба баяцца гэтага!

Колькі ўжо часу абмяркоўваюцца розныя праекты, зьвязаныя з разрывам інфармацыйная блякады ў Беларусі. Колькі я сябе памятаю — усё ідзе гэтае абмеркаваньне. Але абмяркоўваюць гэтае пытаньне, прымаюць рашэньні людзі звонку, без удзелу экспэртаў зь Беларусі. Як можна вырашаць пытаньне інфармацыйнага праекту без удзелу журналістаў і спэцыялістаў у галіне інфармацыйных камунікацыяў зь Беларусі? Гэта значыць, што рашэньне, якое прымаецца, — проста для галачкі. У падтрыманых Эўропай інфармацыйных праектаў вельмі нізкі ўзровень эфэктыўнасьці — і гэта трэба пераламіць. І тут трэба сьмела заяўляць пра пазыцыі. А так у нас атрымліваецца, што адна частка грамадзянскай супольнасьці хоча больш падабацца, чым іншая. Гэта няправільная пазыцыя. Тут, у дачыненьні да міжнароднай супольнасьці, павінна быць кансалідаваная пазыцыя.

Мы мусім сказаць, напрыклад, што дапамога павінна быць скіраваная не на нейкую партыю, NGO ці лідэра: яе павінен адчуваць сярэднестатыстычны грамадзянін Рэспублікі Беларусі. Гэтым мы вырашаем адразу дзьве праблемы. Мы вырашаем праблему прапаганды, якая гаворыць, што ўся дапамога скіраваная на тое, каб зрабіць людзям дрэнна. Падчас выбарчай кампаніі я праехаў 17 рэгіёнаў, было ад ста да пяцісот чалавек на кожнай сустрэчы. І ўсюды я задаваў адно і тое ж пытаньне: «Скажыце, калі ласка, у вас ёсьць тры тэлевізійныя кнопкі. На першай, другой і трэцяй — абсалютна адна і тая ж інфармацыя, як сіямскія блізьняты. Калі, напрыклад, Эўрапейскі Зьвяз выдасьць рэсурсы, грошы на стварэньне чацьвертай кнопкі, спадарожнікавае тэлебачаньне, і вы, націскаючы на кнопку, будзеце атрымліваць іншы погляд на тыя ж падзеі, іншы аналіз сытуацыі. Падыміце рукі, хто супраць гэтага, супраць такой дапамогі?» Дзьве, тры, чатыры рукі! Гэта значыць, што там цалкам людзі ўспрымаюць гэта пазытыўна, бо яны бачаць, што гэтая дапамога выходзіць на іх. Яна разьлічаная канкрэтна на іх.

Вось такога кшталту праекты патрэбныя, такога кшталту дапамога — каб яе адчувалі ў першую чаргу людзі. Тады гэта будзе эфэктыўная контрапрапаганда таму, што робіць афіцыйнае тэлебачаньне і радыё. Самае галоўнае — пытаньне эфэктыўнасьці!

Васіль Лявонаў

Рыторыка добрая, і разам з тым зашмат цынізму ў палітыцы шэрагу эўрапейскіх краінаў на працягу ўсёй гісторыі Беларусі. Такая рэальнасьць, і нам ня трэба спадзявацца на тое, што Эўропа будзе нешта за нас рабіць, будзе нешта даваць. Даваць танны газ ня будзе і Расея.

Алег Манаеў

Калі параўноўваць палітыку Эўрасаюзу з палітыкай ЗША ў дачыненьні да Беларусі, то, на мой погляд, палітыка ЗША непараўнальна больш адэкватная. Але за апошнія гады палітыка Эўрасаюзу стала нашмат больш адэкватнай, чым раней, хоць яна яшчэ далёкая ад таго ўзроўню, які многія эўрабеларусы, і я асабіста, хацелі б бачыць. Шмат якія структуры Эўрасаюзу ўсё яшчэ праяўляюць асьцярожнасьць у дачыненьні як да цяперашняга палітычнага рэжыму ў Беларусі, так і да грамадзянскай супольнасьці. Я маю на ўвазе цэлую сыстэму канкрэтных дзеяньняў. Возьмем, напрыклад, фармальна‑палітычны ўзровень, г. зн. пазыцыю Рады ЭС, Эўрапарлямэнту і Эўракамісіі — за апошнія гады яны прынялі мноства добрых і справядлівых рэзалюцыяў, заяваў, якія асуджаюць разнастайныя парушэньні дэмакратыі і правоў чалавека ў Беларусі. Але на іншым, практычным узроўні — якія канкрэтна праекты распрацоўваюцца, якія канкрэтныя дзеяньні падтрымліваюцца (я маю на ўвазе ня толькі фінансавы, але і палітычны, тэхналягічны, інфармацыйны складнік) — гэтая падтрымка на парадак ніжэйшая. За кожнай рэзалюцыяй, кожнай палітычнай заявай павінны ісьці практычныя рашэньні, канкрэтныя праекты і дзеяньні.

Канкрэтны прыклад — стаўленьне да Расеі. Дагэтуль адным з найважнейшых пунктаў стратэгіі Эўрасаюзу ў дачыненьні да Беларусі, на думку дэмакратычных сілаў, зьяўляецца ўключэньне «беларускага пытаньня» ў парадак дня ўзаемадзеяньня ЭС з Расеяй. Пад «уключэньнем беларускага пытаньня» маюцца на ўвазе не агульныя размовы і намёкі, а зусім канкрэтныя прапановы да Расеі ў яе стасунках з кіраўніцтвам Беларусі. У ЭС з гэтым, у прынцыпе, пагаджаюцца, але калі даходзіць да практычных крокаў, то яны ня робяцца. За апошні год сытуацыя пачала мяняцца да лепшага. Наколькі? Паглядзім, як скажацца «ўключэньне беларускага пытаньня» — няхай нават і ня ў першым шэрагу — у павестку дня саміту «вялікай васьмёркі» ў Санкт‑Пецярбургу.

Летась Эўрасаюз пачаў некалькі інфармацыйных праектаў для Беларусі. Гэта «Беларускія хронікі» на «Deutsche Welle», гэта адмысловая штотыднёвая праграма на ізраільска‑амэрыканскім тэлеканале RTVi, гэта новая ўвага да Беларусі, якую праяўляе расейская служба «Euronews». У нас ёсьць вынікі апытаньня, праведзенага ў канцы красавіка 2006 году: «Якія тэлеканалы вы гледзіце?». Расейская служба «Euronews» — ад 20% да 25%, адмысловая перадача RTVi — ад 10% да 15%. Вядома, нехта можа сказаць: «Ну і што, думаеце, яны паглядзелі гэтыя перадачы і зрабіліся прыхільнікамі дэмакратыі?» Але вось наступнае пытаньне: «Калі вы глядзелі канал «Euronews», то ці бачылі сюжэт пра адзінага кандыдата дэмакратычных сілаў Мілінкевіча?» Адказ: некалькі разоў — 39%, хоць бы адзін раз — 31%. Гэта значыць 70% з тых, хто ўвогуле глядзіць гэты тэлеканал, бачылі сюжэт пра Мілінкевіча. Прычым, мяркуючы з адказаў на іншае пытаньне, большая частка гледачоў пачалі пасьля гэтага думаць пра Мілінкевіча лепш. Значыць, гэтыя праекты пачынаюць працаваць. Перадачы радыёстанцыяў, што вяшчаюць на Беларусь з Эўропы, слухаюць каля 15% выбаршчыкаў, г. зн. пад мільён чалавек. Слухачы гэтых перадачаў абмяркоўваюць іх са сваімі сябрамі, калегамі, суседзямі і паступова пранікаюцца адпаведнымі ведамі, каштоўнасьцямі, поглядамі. Калі гэты ўплыў яшчэ ставіцца пад сумненьне некаторымі прадстаўнікамі дэмакратычных сілаў у Беларусі і скептыкамі ў самой Эўропе, дык беларускія ўлады рэагуюць зусім адэкватна і робяць жорсткія захады, каб яго заблякаваць. Так што працэс ідзе. І Эўрасаюз бярэ ў ім усё больш актыўны і дзейсны ўдзел. Гэты ўдзел таксама ўсяляе надзею.

Аляксандар Мілінкевіч

Варта сказаць пра тое, што ўпершыню за многія гады Эўразьвяз выпрацаваў скансалідаваную пазыцыю адносна дыктатарскага рэжыму ў Беларусі. Важна, што апошнім часам асноўныя эўрапейскія інстытуцыі пасьлядоўна не прызнаюць вынікаў ладжаных уладай з грубымі парушэньнямі агульнапрынятых дэмакратычных стандартаў «рэфэрэндумаў» і «выбараў». Але пакуль што трэба прызнаць, што аб’яднаная Эўропа ня выпрацавала сыстэмнага падыходу да «беларускай праблемы». Яшчэ да прэзыдэнцкай кампаніі з боку асобных нацыянальных урадаў меў месца пэўны флірт з рэжымам у Менску — у шчырым ці прагматычным спадзеве, што рэжым зьменіць паводзіны. Але быў час пераканацца, і падзеі выбарчай кампаніі пацьвердзілі, што гэты рэжым нерэфармавальны ў сутнасьці. Ані пуга, ані пернік на яго ня дзейнічаюць. Мы са свайго боку заўсёды трымаліся пазыцыі: Эўропа павінна вярнуцца да так званага двухбаковага падыходу стасоўна Беларусі, але з акцэнтам на яго другую частку — супрацоўніцтва з дэмакратычнай Беларусьсю.

Анатоль Міхайлаў

Для таго каб зрабіць гэтую палітыку больш эфэктыўнай, яе зьмест усё яшчэ належыць вызначыць. Дагэтуль яна застаецца залішне абстрактнай.

Тацяна Процька

Падаецца, што нейкай палітычнай стратэгіі ў дачыненьні да Беларусі ў Эўразьвязу няма. Менавіта цяпер у сьвеце вельмі складаная сытуацыя — зь вялікімі нафтавымі грашыма ў адных і высокім коштам на нафту для другіх.

Дастаткова цяжка Эўразьвязу цяпер з‑за высокіх цэнаў на нафту і газ. Таму ў дачыненьні да Беларусі сёньня адно стаўленьне, калі Эўропа стабілізуецца — будзе іншае стаўленьне, зусім іншае. Цяпер Эўропа можа, у прынцыпе, заплюшчыць вочы на тое, што ў такой блізкай, суседзкай да Эўразьвязу краіне парушаюцца правы чалавека, законы, дэмакратыя. І яны з усіх сілаў гэтыя вочы заплюшчваюць, бо мы — транзытная краіна. А калі ўсё стабілізуецца...

Такі крызіс, як цяпер, ужо быў у 1970‑я гады: Захад выйшаў зь яго з новымі тэхналёгіямі, а Савецкі Саюз, які толькі выкарыстаў грошы і не зрабіў ніякіх тэхналягічных зьменаў, — разваліўся. Наступствы сёньняшняй сытуацыі будуць такімі ж, хаця кіраўніцтва Расеі з гэтым змагаецца. Будзе вялікі палітычны крызіс і ў Беларусі, калі гэтыя вялікія грошы ня выкарыстаюцца на мадэрнізацыю. Але пакуль ня бачна, што іх укладваюць у эканоміку.

Паглядзіце, якая ў нас фактычная інфляцыя: напрыклад, колькі каштуе жыльлё! Калі гэта мэтар жыльлёвай плошчы ў Менску каштаваў больш за тысячу даляраў? А цяпер гэта ўжо нармальна. Гэта з‑за таго, што грошай шмат, і гэтыя грошы ідуць не на мадэрнізацыю эканомікі, а на зарплату.

Я думаю, што шмат праблемаў яшчэ наперадзе. І казаць пра стаўленьне Эўропы да Беларусі можна будзе празь некалькі гадоў. Сёньня Беларусь на скрыжаваньні, і стаўленьне да нашай краіны — таксама на скрыжаваньні. З аднаго боку — сымпатыя да беларусаў як да народу неваяўнічага, талерантнага, добразычлівага, гасьціннага, які прымае людзей такімі, якія яны ёсьць. З другога боку, калі нашая дзяржава будзе ўяўляць сабой небясьпеку, адмаўляцца ад законнасьці, дэмакратыі, правоў чалавека, то ў Эўропе змогуць заплюшчыць вочы на тое, што Беларусь згіне ў нетразях беларуска‑расейскай інтэграцыі.

Таму да нас пакуль што ставяцца насьцярожана. Але Эўропа, я б сказала, чакае, што мы працягнем ім руку. Як на фрэсках Мікелянджэлё, дзе Бог ляжыць і працягвае руку, а ў чалавека рука такая вялая‑вялая... Вось у нас сытуацыя менавіта, як на гэтай фрэсцы.

Андрэй Саньнікаў

Цяпер больш увагі надаюць Беларусі, больш выказваюць занепакоенасьць. Але пакуль што, зноў‑такі, гэта не пераўтварылася ў нешта канкрэтнае. Тое, што цяпер кажуць пра пашырэньне сьпісу неўязных чыноўнікаў... Калі гэта — усё, на што Эўразьвяз здольны, то для мяне гэта паказчык ня толькі слабасьці, але і нежаданьня сур’ёзна падыходзіць да нашай сытуацыі. Таму што ёсьць іншыя мэханізмы, даступныя Эўразьвязу, ён мог бы іх выкарыстоўваць. Пачынаючы з гандлёва‑эканамічных стасункаў: у пэўных краінах Эўразьвязу гандлёвы абарот зь Беларусьсю вырас у тры, чатыры, пяць ра‑зоў. Ёсьць інструмэнты! Я не кажу, у якіх формах гэтыя інструмэнты можна ўжываць: эмбарга, санкцыі, пазбаўленьне ліцэнзіі (магчымасьці працаваць) пэўным фірмам, якія кантралююцца ўладамі. Ёсьць інструмэнты юрыдычныя: адна справа — пазбавіць магчымасьці паехаць за мяжу ў краіны Эўразьвязу, іншая — распачаць міжнародную справу па зьніклых у Беларусі. Ёсьць такія прэцэдэнты, можна такое зрабіць. Не ператвараецца ў справу нават тое, што было з мэдыйным праектам... Проста шкада грошай і часу, шчыра кажучы. Думаю, там могуць быць задзейнічаныя таленавітыя людзі з нашага боку, але эфэкту ня будзе: ніхто ня ведае, ніхто ня чуе, ніхто ня бачыць. Нехта з знаёмых глядзеў перадачу па RTVi — жахлівую: нікога зь Беларусі там не было, цытавалі там адзіны няўдалы артыкул пра Беларусь, які зьявіўся ў «Guardian», быццам іншых артыкулаў увогуле не было.

У нас цяпер няма таго асяродзьдзя, якое існавала ў Польшчы ў савецкі час. Тады кароткія хвалі слухалі амаль усе. Сёньня эпоха FM, і немагчыма кароткімі хвалямі змагацца супраць FM. Таму трэба дапамагаць таму, што ёсьць тут.

Уладзімер Улаховіч

Як мінімалісцкую, звод намераў. Канцэпцыя Новага эўрапейскага суседзтва — відавочны маніфэст жыцьця паасобку ва ўмовах нараджэньня новай разьдзяляльнай рысы. З аднаго боку, ЭС абвяшчае нарошчваньне блізкасьці пасьля ўласнага расшырэньня. З другога боку — уводзіць жорсткі візавы рэжым на ўсіх напрамках, уключаючы і рэгіёны, дзе ў гісторыі ніколі не існавала межаў у беларусаў (Літва, Латвія, граніца з Польшчай заўсёды былі з больш ці менш палегчаным рэжымам перасячэньня). Пры гэтым працэдура атрыманьня візаў увесь час робіцца ўсё больш і больш ускладненай і зьневажальнай. Зразумела, што гэта ня мае нічога супольнага з агульнаэўрапейскімі каштоўнасьцямі, на якіх ідэалягічна стаіць ЭС. Апраўданьне павелічэньнем жорсткасьці барацьбы зь незаконнай міграцыяй у дачыненьні да Беларусі таксама не працуе. Ні ў воднай эўрапейскай краіне вы ня знойдзеце колькі‑небудзь прыкметнай з пункту гледжаньня сацыяльнага і крымінальнага напружаньня групы імігрантаў з сучаснай Беларусі. Але ці ня ў кожным буйным эўрапейскім горадзе вы лёгка знойдзеце ня вельмі дружныя з законам суполкі ўкраінцаў, малдаванаў, расейцаў, альбанцаў, кітайцаў, віетнамцаў і г. д. Беларусы вельмі асьцярожныя і пераборлівыя ў перамене месцаў. Дарэчы, гэта таксама дзівосная нацыянальная рыса.

Выходзіць, што ў адпаведнасьці з дэклярацыяй Брусэлю, Эўропа нам зрабілася бліжэйшай пасьля траўня 2004 году, аднак фактычна, на справе — далейшай. Добрая ілюстрацыя эўрапейскай палітыкі.

Валеры Фралоў

Я прывяду маленькі прыклад. Неяк мне патэлефанаваў пасол Англіі: «Не маглі б вы прыехаць?» Прыехаў нейкі чыноўнік з МЗС, з Эўрасаюзу, і такі шчасьлівы расказвае, як яны прынялі нейкую там рэзалюцыю. Я разумею, гэта чыноўнік, які ў гэтым Эўрапарлямэнце круціцца, кіруецца сваімі падыходамі. Я разумею заходніх людзей: яны імкнуцца ўсё вырашыць дэмакратычнымі падыходамі. Мы хочам, каб яны нам дапамаглі, каб мы таксама зрабіліся падобныя да іх паводле жыцьцёвых прынцыпаў. Але гэта досыць складана зрабіць, таму што ў іх дзейнічаюць законы, яны імі кіруюцца. І законы неяк не дапускаюць, што можна на некага «наехаць», некаму морду набіць...

Думаю, там таксама мучаюцца: як жа з намі абысьціся? Думаю, да іх прыходзіць разуменьне таго, што «кепскім хлапчукам» колькі пальчыкам ні гразі — усё бессэнсоўна. Пакуль у кут не паставіш ці папругай не адлупцуеш — толку ня будзе. Ня бачу я дастаткова жорсткай пасьлядоўнай палітыкі, якая дапамагла б. То гавораць пра тэлебачаньне, то пра радыёвяшчаньне... Думаю, тут вельмі многае залежыць ад канкрэтных людзей, якія будуць кіравацца сваімі інтарэсамі. Далёка не на першым месцы ў іхніх галовах Беларусь. Ну, калі самі беларусы ня могуць выпрацаваць тут сваю нейкую выразную пазыцыю і прадэманстраваць, што яны гатовыя і хочуць жыць у іншай краіне... А то жывуць абы‑як! Ну, дык чаго прыходзіць да таго, хто сам ня ведае, як хоча жыць?

Я не гавару пра палітыкаў накшталт Аляксандра Мілінкевіча. У невялікага пласту людзей, вядома, ёсьць такое бачаньне. Але няма пэўнай агульнай лініі, таму заходнія палітыкі ня ведаюць, каму тут дапамагаць, што тут рабіць, ці ня марныя будуць намаганьні...

Апроч таго, тут вельмі сур’ёзны ўплыў Расеі. Можа, Эўрасаюз і хацеў бы нейкім чынам больш канкрэтна паўплываць на Беларусь, але тут Расея з другога боку ўплывае. І пачынаюцца тут нейкія палітычныя гульні. Гэта падобна да перацягваньня каната: хто каго перацягне — той потым шчокі надзьме для «пантоў», для адчуваньня, што «мы магутная дзяржава». А прынцыпова — не асабліва Беларусь і цікавая. Ну, ёсьць такая краіна, жывуць там такія хлопцы, якія і самі ня ведаюць, куды ісьці (за выключэньнем пэўнай часткі). Чаго туды лезьці? Тым больш што ядравую зброю, у адрозьненьне ад Ірану, мы ўжо здалі, нічога не распрацоўваем, карысных выкапняў у нас няма. «Труба» транзытная трошкі цікавіць. І — каб прадказальнасьць была. Ну, калі тут нешта непрадказальнае будзе — стукнуць па галаве: многія краіны вакол нас ужо ўвайшлі ў НАТО. Дый Расея спаць у шапку ня будзе. Сілы на гэта ёсьць, урэшце!

Мы апынуліся на разломе паміж Расеяй і Захадам: і адно на нас уплывае, і другое. І такі элемэнт раздвоенасьці... Не хацелася б рашаць адназначна: «Вось мы ідзем у Расею, гэты Захад нам па барабане» ці «Мы ідзем на Захад, Расея нам па барабане». Мабыць, усё‑такі неяк шырэй і глыбей трэба глядзець. А ўсім хочацца так — выразна і зразумела: усе ў Эўропу! А там нас і не чакаюць, у прынцыпе. Каму мы там патрэбныя?

Жыцьцё, вядома, цяжкая і жорсткая штука. Напэўна, нашай краіне, як і кожнаму чалавеку, трэба навучыцца жыць без таго, каб цябе вадзілі за руку, усё тлумачылі.

Гэта як у заапарку: клеткі пафарбаваныя, дарожкі пасыпаныя пяском, кавалак мяса табе прынясуць, ніякі зьвер цябе не кране — ён сядзіць у суседняй клетцы. Вось так мы і прывыклі жыць. Пахадзіў‑пахадзіў па клетцы, брык — паляжаў. Але чалавек, як і любая істота, павінен жыць у чыстай прыродзе! А мы трохі затрымаліся ў гэтым заапарку...

Станіслаў Шушкевіч

Эўразьвяз апынуўся ў пастцы. Справа ў тым, што спачатку гэта было аб’яднаньне краінаў, заснаваных прыкладна на адных і тых самых палітычных прынцыпах: у адных гэтыя традыцыі ўжо ўкараніліся, у другіх — амаль што ўкараніліся, але яны ішлі да гэтага, разумелі, куды ісьці. Гэтае іх агульнае заканадаўства, якое вылілася ў не прынятую сёньня Канстытуцыю (але ёсьць шэраг пазыцыяў, якія прынятыя), адпавядала інтарэсам гэтых краінаў. Калі далучыліся дзесяць новых краінаў з Цэнтральнай Эўропы, узьніклі пэўныя складанасьці. І ўдасканаленьне заканадаўства не пасьпявае за гэтым. Яны фармуюць бюджэт паводле старых прынцыпаў. І яны слаба зацьвярджаюцца, таму што гэта павінна прайсьці праз нацыянальнае заканадаўства сёньня. І зусім ужо атрымалася нягеглая сытуацыя, калі ў АБСЭ, напрыклад, уліліся такія краіны, як Беларусь (а там прынцып кансэнсусу мінус адзін). Яны фактычна перасталі адыгрываць якую‑небудзь аб’яднальную ролю. Я б сказаў, што гэта пераходны пэрыяд у Эўразьвязе. Ён для таго, каб пашырыцца, не пасьпеў удасканаліць сваё заканадаўства. Калі хочаце, у мікрамаштабе мы перажывалі гэта: мы разумелі, што такое Савецкі Саюз, што такое шосты артыкул Канстытуцыі. Мы яго адмянілі і пачалі латаць гэтую нашую Канстытуцыю — яе латаць было немагчыма. Пасьля хуценька прынялі новую, зь вялікімі «прабоямі» — дэмакратычную, але ня вельмі дасканалую. Вось і ў Эўразьвязе сёньня няма заканадаўства, няма прававой падставы, каб рэальна дапамагчы такой краіне, як Беларусь. Няма! Яны могуць дапамагаць толькі праз урад, таму што гэта было аб’яднаньне сумленных дэмакратычных урадаў, якія выбіраюцца дэмакратычным чынам. Яны могуць мяняцца, могуць там быць такія выбрыкі, як у Аўстрыі, напрыклад, з правымі, альбо такія выбрыкі, як, можа, цяпер будуць у Італіі. І я думаю, што пройдзе пэўны час, пакуль гэтае заканадаўства будзе ўдасканаленае.

Маральная дапамога з боку Эўропы — цудоўная. А калі гаворка ідзе пра нейкую дапамогу рэальную, то гэта можа быць зроблена законна толькі праз індывідуальныя краіны, як, напрыклад, зрабіла Славакія. А Эўразьвяз — ня ведаю... Я ні разу ня быў у Брусэлі, таму што ня ведаю, пра што гаварыць з брусэльскай адміністрацыяй. Я ведаю, якімі законамі яна карыстаецца, і думаю, што на падставе гэтых законаў нічога людзкага зрабіць нельга.

Мы можам скардзіцца на эўрабюракратыю (і я скарджуся часам), але яна — прававая бюракратыя: яна працуе паводле законаў. І абысьці гэты закон не дазволена гэтаму эўрабюракрату. А закону, які б дазваляў разьвязваць такія пытаньні, як паўстала зь Беларусьсю, фактычна ў іх няма. І гэта для іх найважнейшае. Заўважце: цяпер уступілі дзесяць краінаў — трэба ўладкаваць тыя пытаньні. Дэфіцыт бюджэту новыя краіны ствараюць да 2008 г. нешта парадку 12 мільярдаў эўра. І няма гэтых мільярдаў эўра, і няма адкуль іх узяць. А яны павінны знаходзіць паводле таго заканадаўства, таму што гэта — тое, што мусіць працаваць заўтра. А Беларусь — пачакае...

Усевалад Янчэўскі

Шчыра кажучы, я ня бачу ніякай палітыкі. Эўрасаюз не разумее Беларусі і, мяркуючы па ўсім, не жадае яе разумець.

Эўропа ставіцца да нас па‑спажывецку, звысоку. Часта яна лучае ў прычыну, таму што высакамернасьць нават вялікім не да твару. Мы невялікія, і з брусэльскіх ды вашынгтонскіх вяршыняў нас разгледзець складана. Іменна таму яны нас не разумеюць. Іменна таму яны ўпадаюць у такую дурасьць, што думаюць, быццам калі яны абмяжуюць уезд беларускіх чыноўнікаў, дык беларускія чыноўнікі вельмі моцна ад гэтага засмуцяцца.

Эўропа прапускае велізарныя магчымасьці супрацоўніцтва зь Беларусьсю. Нашая стабільнасьць — гэта плюс, яна дае істотны плюс эўрапейцам. Калі б яны гэта выкарыстоўвалі, пачынаючы ад невялікіх прадпрыемстваў, фірмаў і канчаючы нават краінамі, яны б мелі ад гэтага вельмі істотны эканамічны прыбытак.

Беларусь вырашае за Эўропу шэраг праблемаў: перш за ўсё стрымлівае вал наркотыкаў, нелегалаў... За гэта Эўропа пэрыядычна ляніва нам дае высьпятка. Гэта не спрыяе таму, каб мы задачы загароджваньня Эўропы ад усёй гэтай муці, што ідзе з усходу, з Азіі, вырашалі больш эфэктыўна. Гэта няправільная і непісьменная палітыка.

І нарэшце, Эўропа проста траціць час. Эўрапейцы чамусьці думаюць, што рана ці позна мы пойдзем шляхам Польшчы, Вугоршчыны, Чэхіі. Але мы ня Польшча, не Вугоршчына і ня Чэхія! Яны чамусьці наіўна думаюць, што Лукашэнка — гэта выпадковасьць. За дванаццаць гадоў яны так і не зразумелі: Лукашэнка — гэта ўсур’ёз і надоўга.

Яшчэ раз паўтару: эўрапейцы ніякай палітыкі ў дачыненьні да нас не праводзяць. У мяне такое ўражаньне складваецца, што палітыка Эўропы ў дачыненьні да Беларусі — гэта чарада нейкіх заяваў, якія гэтак году з 1996‑га адным файлам у кампутары лічацца і там перастаўляюцца толькі даты і нагоды.

Амэрыканцы і эўрапейцы вельмі часта нагадваюць мне савецкіх бюракратаў, асабліва ў сваіх фармулёўках: у іх фармулёўкі такія, як у колішняга ТАСС. Яны абсалютна стандартныя, прадказальныя, і можна гадоў на пяць наперад прадказаць, што скажа Дзярждэп ЗША ці які‑небудзь эўракамісар з той ці іншай нагоды. Яны сябе выстаўляюць у гэтым пляне трошкі сьмешнымі.

Самае цікавае, што Беларусь практычна нічога ня просіць у Эўропы. Эўрапейцы наракаюць, што тут перакрываюцца ўсялякія каналы дапамогі. Дарэмна наракаюць. Наш прэзыдэнт дапамагае эўрапейскім падаткаплацельшчыкам зэканоміць іх грошы, якія большай часткай раскрадаліся і раскрадаюцца. Усе эўрапейскія праграмы дапамогі абсалютна не эфэктыўныя. Але агульная практыка выдзяленьня ўсялякіх грантаў на абшары былога Савецкага Саюзу паказвае, што гэта зазвычай бязбожны крадзеж, стандартныя справаздачкі невядома куды.

Эўрапейскія палітыкі ніяк ня могуць зьмірыцца, што ў Беларусі здарылася рэдкая штука — тутэйшая палітыка пачала стварацца ў дакладнай адпаведнасьці з пажаданьнямі большасьці народу. Так здарылася, што ў Беларусі зьявіўся Лукашэнка. Так здарылася, што Лукашэнка здолеў, у сілу ўласьцівасьцяў сваёй асобы (досыць унікальнай), перавесьці чаканьні масы, большасьці ў палітычную практыку. Гэтага не атрымалася ні ва Ўкраіне, ні ў Расеі: там і да 1991 году меншасьць кіравала ў асобе ня выбраных нікім камуністычных кіраўнікоў, і пасьля 1991 году там таксама кіравала меншасьць.

У Беларусі выйшла цікава: тут пачала правіць большасьць. Тут палітыка стала разьвівацца так, як хоча большасьць. Большасьць адчувала настальгічныя пачуцьці да СССР — гэты элемэнт увасобіўся ў палітыцы. Большасьць адчувала жаданьне жыць у дзяржаве, як цяпер любяць казаць, сацыяльнай (або, як любяць выказвацца палітолягі, патэрналісцкай), ці, груба кажучы, мець падтрымку ад дзяржавы, — і гэта знайшло адбітак у палітыцы дзяржавы. Большасьць не хацела бачыць жахлівага расслаеньня — і тут не прайшла прыватызацыя, і чыноўнікі (прынамсі вонкава) паводзяць сябе досыць сьціпла: іх да таго змушае ўлада.

І аказалася, што на цяперашнім этапе большасьць беларускага народу ў агульнаэўрапейскі кантэкст не захацела ўпісвацца. Гэта факт. Гэты факт — ня шкодны, не зламысны. Не было большага абсурду, чым назваць адну з кніг пра Лукашэнку (вельмі слабенькіх) — «Выпадковы прэзыдэнт». І наадварот, Фядута вельмі кваліфікавана напісаў у сваёй кнізе пра тое, што прэзыдэнт Лукашэнка зусім не выпадковы.

Ён невыпадковы зь дзьвюх прычынаў. Па‑першае, таму што такі чалавек бе‑зумоўна павінен быў зрабіцца вельмі буйным лідэрам, маштабнай гістарычнай постацьцю ў сілу сваіх найрадчэйшых асабістых якасьцяў: харызмы, геніяльнай палітычнай інтуіцыі і ўнікальнага ўменьня адчуваць подых і поступ гісторыі (дарэчы, Лукашэнка, бадай што, наагул адзіны палітык на постсавецкай прасторы, надзелены гэтым амаль містычным дарам).

Па‑другое, тое, што народ уручыў яму ўсю паўнату ўлады — гэта таксама не выпадкова, бо мэнталітэт, каштоўнасьці пераважнай большасьці нашага народу на сёньняшнім гістарычным этапе разыходзяцца з клясычнай эўрапейскай дэмакратыяй. Наш народ не запатрабаваў ні палітычных свабодаў, ні парлямэнтарызму. Іх у яго не адабралі — гэта няпраўда. Іх не падавілі — яны проста не былі запатрабаваныя. Прычым яскрава гэта было відаць у 1991—1994 гадах.

Заўважце, тыя свабоды, якія былі народам запатрабаваныя, усе ўвасобленыя. На сконе СССР былі вельмі моцна запатрабаваныя асабістыя свабоды. Свабода перамяшчэньня: усе ў Савецкім Саюзе хацелі езьдзіць па сьвеце. Калі гэтую свабоду адабраць — за яе народ выйдзе на плошчу, дзе б там ні было. Свабода ад дробязнай дзяржаўнай апекі, ад дыктату, ад партсходаў, дурацкіх палітынфармацыяў, прапясочваньня, сачэньня за асабістым жыцьцём (разьвёўся — не разьвёўся і г. д.) — усё гэта было запатрабавана вялікай масай людзей.

Уласна, і ў Савецкім Саюзе толькі меншасьць патрабавала палітычных свабодаў. Большасьць патрабавала вось гэтых базавых, асабістых свабодаў.

У Беларусі засталіся ўсе свабоды, якія былі запатрабаваныя грамадзтвам. Але палітычныя свабоды (у заходнім разуменьні) грамадзтва сьвядома і добраахвотна адхіліла. Абсалютна выразны быў выбар у бок, скажам, адзінаўладнага праўленьня. Я заўсёды пратэстую, калі нашу дзяржаву называюць дыктатурай. Гэта некарэктна, абсурдна і нават, я б сказаў, кашчунна. Нельга падаваць руку чалавеку, які так гаворыць. У сапраўдных дыктатураў былі ахвяры — сотні, тысячы, мільёны. Турмы, катаваньні, расстраляныя, забітыя.

Хіба можна гэта нават блізка параўноўваць з тым, што ў Беларусі пару дзясяткаў чалавек за парушэньні грамадзкага парадку адпраўляюць на пятнаццаць сутак? Пры дыктатурах, выбачайце, адпраўляюць на пятнаццаць гадоў, а не на пятнаццаць сутак. Ці ўвогуле высылаюць масавым парадкам на той сьвет. І выхад апазыцыйных газэтаў там не прыпыняюць — яны проста адсутнічаюць як зьява. І апазыцыйныя лідэры не зьбіраюцца на кангрэсы ды палітрады. Навошта ж гаварыць пра дыктатуру, навошта кідацца гэтым цяжкім, трагічным словам?

Так, у нас аўтарытарны рэжым — безумоўна. Сам прэзыдэнт ад гэтага не адмаўляецца. Такі рэжым выбраны большасьцю насельніцтва сьвядома. Асноўную думку Канстытуцыі 1996 году народ выдатна зразумеў. Ён зразумеў: мы аддаём уладу Лукашэнку.

Я быў дэпутатам папярэдняга скліканьня, я заўсёды казаў: «Так, наш парлямэнт не настолькі паўнамоцны, як эўрапейскі парлямэнт». Але ў гэтым няма нічога дзіўнага, таму што на гэтым этапе большасьць нашага народу выбрала сыстэму, пры якой клясычнага падзелу ўладаў няма, пры якой ёсьць зрушэньне ўлады да аднаго чалавека.

Гэтага жадае большасьць беларускага народу. І на прыкладзе сёньняшняй Украіны мы бачым — гэта слушна.

Эўропе, Эўрасаюзу неабходна зразумець: Францыя ішла да дэмакратыі некалькі стагодзьдзяў, перажыўшы не адну крывавую рэвалюцыю. Германія аплаціла сваю дэмакратыю мільёнамі сваіх і чужых жыцьцяў.

Мы ж ня хочам ісьці да дэмакратыі праз узрушэньні і не жадаем аплачваць яе крывёй. Усё дваццатае стагодзьдзе наша шматпакутная Беларусь ахвяравала ўсім дзеля сьветлай камуністычнай будучыні. Камуністычныя бонзы гаварылі: патрывайце сёньня, а заўтра ўсім будзе лягчэй. Рыначнікі‑лібэралы гавораць сёньня таксама: патрывайце беспрацоўе, безуладзьдзе, крымінал — гэта ўсё, маўляў, выдаткі «пераходнага пэрыяду».

Кардынальнае адрозьненьне паміж Лукашэнкам і яго праціўнікамі заключаецца іменна ў гэтым. Яны зноў спрабуюць прымусіць пакутаваць народ сёньня дзеля цьмянага заўтра. А Лукашэнка ведае — людзі хочуць жыць нармальна ня заўтра, не празь дзесяцігодзьдзі, а сёньня, тут і цяпер. І менавіта гэтаму падпарадкаваная яго палітыка. У гэтым яго праўда і яго сіла.

Пачынаць будаваць чарговую «сьветлую будучыню» (гэтым разам дэмакратычную) у нашага народу ўжо няма сілаў. Было б нядрэнна, каб у Эўропе знайшліся сьветлыя галовы, якія б зразумелі гэтую ў цэлым ня надта складаную ісьціну...