Адзін з аўтараў адказаў да геніяльнага проста і сьцісла сфармуляваў, дзеля чаго гэты праект задумваўся. На думку эканаміста і бізнэсоўцы Паўла Данейкі, «трэба кімсьці быць!». Фармулюючы пытаньні, аўтары праекту відавочна мелі на ўвазе і яшчэ адну, непасрэдна зьвязаную з папярэдняй, патрэбу: «Трэба дзесьці быць!».

Чаму пры вызначэньні, кім быць, мы ўвесь час зьвяртаемся і да іншага пытаньня: дзе мы? Магчыма, таму, што справа ня толькі ў празьмернай палітызацыі ідэнтыфікацыйных праектаў, якія цяпер існуюць альбо абмяркоўваюцца, але і ў тым, што на стадыі нацыятварэньня і ў палітычных, сацыяльных, геаграфічных і геапалітычных умовах, у якіх знаходзіцца Беларусь, гэткай палітызацыі пазьбегнуць немагчыма. У любым выпадку, тая ці іншая форма вызначэньня саміх сабе як дзяржавы і як нацыі (ці адмова ад такога вызначэньня) непазьбежна прыводзіць да пераразьмеркаваньня ўлады, статусу, уплыву паміж тымі ці іншымі палітычнымі, сацыяльнымі і інтэлектуальнымі акторамі. У вялікай ступені адказ на пытаньне «дзе мы?» мусіць таксама памагчы вызначыць зьмест нацыянальнай ідэнтыфікацыі: якія моманты ўва ўласнай гісторыі мы будзем лічыць гераічнымі, а якія ганебнымі? каго будзем ставіць у прыклад дзецям як герояў, а каго як здраднікаў? што вырашым шанаваць, а чаго цурацца? і г. д. Можна спрачацца, ці патрабуе беларускі нацыянальны праект гэтых складнікаў нацыянальнай міталёгіі. Аднак відавочна, што іх актыўна вызначае ў пэўным кірунку існы сёньня ў беларускай дзяржаве палітычны рэжым. Відавочна і тое, што ён гэта робіць у выразна палітычных мэтах: гэта значыць дзеля як мага даўжэйшага самазахаваньня. Можна лічыць, што Лукашэнка кінуў выклік. Нам застаецца альбо адказаць на яго, альбо прыняць тое, што прапануецца (ці, нехта скажа, навязваецца).

Такім чынам, цалкам натуральна, што вызначаючы беларусаў як нацыю, мы імкнемся аднесьці яе да той ці іншай ідэі, што вызначае цывілізацыйны лад, такой як «Эўропа», «Расея», «славянская супольнасьць» альбо нешта іншае. Я наўмысна кажу менавіта як аб ідэях, хаця і Эўропу, і Расею, і славянскі сьвет можна азначыць, правёўшы цалкам рэальныя геаграфічныя ці палітычныя межы. (Хаця, скажам, з Эўропай, у адрозьненьне ад Эўрапейскага Саюзу, гэта таксама зрабіць цяжка: тое, як мы праводзім гэтую мяжу — ці пасьля Бугу, ці каля Воршы, ці за Ўралам, ці нават захопліваючы Аўстралію з Новай Зэляндыяй — перадусім вызначае наша ўяўленьне Эўропы.) Але вызначаючы, дзе мы, кожны з нас таксама апэлюе найперш да ўяўленай, а не рэальнай супольнасьці, цывілізацыі і г. д. Прывяду просты прыклад: уяўленьні і беларускай уладнай эліты, і грамадзтва аб Расеі часьцяком проста не суадносіліся з тым, якой Расея была і ёсьць на самай справе. У значнай ступені гэта і выклікала ўсе тыя недарэчнасьці, якія праяўляюцца падчас спэктаклю пад назвай «беларуска‑расейская інтэграцыя». З гэтай жа прычыны ня зьдзейсьніліся і спадзяваньні прарасейскіх дэмакратаў на пэўныя зрухі ў палітычным разьвіцьці краіны дзякуючы ўплыву з Усходу. Тое ж самае, і нават у большай ступені, можна сказаць і пра Эўропу. Размовы аб месцы Беларусі ў Эўропе ці аб пэрспэктывах яе інтэграцыі ў Эўрасаюз будуць бессэнсоўнымі, калі мы ўяўляем яе па‑іншаму, чым астатнія эўрапейцы (гэтаксама калі і ўяўленьні іншых аб нас не супадуць з тым, як мысьлім сябе мы самі). Пытаньне тут ня толькі ў нашым веданьні ці няведаньні іншага. (Хаця тут даводзіцца з горыччу згадваць аб незвычайна нізкай інтэнсіўнасьці нашых палітычных, інтэлектуальных і нават людзкіх кантактаў з навакольным сьветам: гэта больш тычыцца Эўропы, але ня толькі яе.) Іншы, гэтаксама як мы, гэта ня нейкая зацьвярдзелая канструкцыя, іншы таксама ў працэсе перарабленьня, перавызначэньня самога сябе, іншы таксама можа быць разгублены і дэзарыентаваны. Прычым калі нашыя ўласныя ўяўленьні аб саміх сабе могуць стаць зачэпкай і нават штуршком для пэўнай сацыяльнай інжынэрыі, пераробкі рэчаіснасьці пад ідэю (з гэтага збольшага і складаецца рэалізацыя нацыянальнага праекту), то перарабіць іншых значна цяжэй ці наагул немагчыма. Можна хіба зьмяніць успрыманьне саміх сябе ў большым сьвеце, там, дзе мы сябе ўяўляем ці часткай чаго імкнемся стаць.

Вызначэньне нацыянальнай ідэнтычнасьці і вырашэньне пытаньняў цывілізацыйнага выбару — гэта найперш задача нацыянальных і культурных элітаў. «Жывая творчасьць масаў» пры гэтым цалкам не адмаўляецца, але відавочна, што абазначыць і дасягнуць пэўных маральных і інтэлектуальных прарываў здольныя нямногія. Можна сказаць і так: хто ў стане іх ажыцьцявіць, той і становіцца насамрэч нацыянальнай элітай.

Эліта, такім чынам, гэта ня тыя, хто гаворыць больш за іншых. Эліта — гэта тыя, каго больш за іншых слухаюць. Па гэтым крытэры сучасную беларускую эліту можна было б абмежаваць Аляксандрам Лукашэнкам і дыктарамі дзяржаўнага тэлебачаньня ды яшчэ тымі, хто піша і рэдагуе іхнія тэксты. У гэтым выданьні, аднак, прадстаўленыя меркаваньні і бачаньні палітычнага, культурнага і інтэлектуальнага асяродзьдзя. Гэта асяродзьдзе людзей, якія ў нармальных варунках сваім статусам, сваімі дасягненьнямі мусяць быць элітай. У асноўным тут пададзеныя погляды «контрэліты» — таго асяродзьдзя, якое супрацьстаіць палітычнай дамінацыі і ідэалягічным дыскурсам, што прапаноўваецца сёньня існым палітычным рэжымам. Прадстаўнікі «афіцыёзу» — дзеячы па‑свойму яскравыя і безумоўна вядомыя публіцы менавіта сваім стаўленьнем да пытаньняў, што ўздымаюцца аўтарамі кнігі. Прадстаўніцтва «іншай» Беларусі даволі шырокае — ад палітычных да культурных дзеячаў, ад журналістаў да эканамістаў, ад пісьменьнікаў да праваабаронцаў.

Карацей, мяркуючы паводле складу рэспандэнтаў, можна сказаць, што аўтарам праекту ўдалося сабраць асяродзьдзе, якое мусіць імкнуцца даць грамадзтву зьмястоўныя і зразумелыя адказы на пытаньні, аб якіх вялося вышэй; прапанаваць ня толькі бачаньне саміх сабе, але і бачаньне будучыні. Бачаньне, якое вызначае ў пэўнай ступені маральны код грамадзтва, легітымізуе ці адкідае тыя ці іншыя палітычныя ці культурныя практыкі. Сапраўдная эліта ня можа і ня мусіць гэтага бачаньня навязваць. Хутчэй, яна павінна прадумаць і сканструяваць спосабы, празь якія гэтае бачаньне было б прынятае. Гэта і адрозьнівае яе ад рэжыму, хунты ці вэртыкалі. Зь іншага боку, калі ў пагоні за прызнаньнем яна проста recycle стэрэатыпы масавай сьвядомасьці, то яе ўжо цяжка будзе адрозьніць ад масы. У гэтым і хаваецца хітрая мяжа паміж прагматызмам і інтэлектуальнай баязьлівасьцю.

Было б недарэчным чакаць фармуляваньня нацыянальнага праекту ў адной кнізе. Нават так, кніга ўяўляе вялікую каштоўнасьць як індыкатар гатоўнасьці ці негатоўнасьці беларускіх элітаў (тут мы перадусім, вядома ж, кажам аб контрэліце) даваць гэтыя адказы. Аналіз выказваньняў можа набыць форму палемікі, таму што ў аўтара гэтых радкоў таксама існуюць меркаваньні, якія могуць не супадаць з тымі, што выказалі рэспандэнты. Я ніяк не хачу, каб мае думкі ўспрымаліся як крытыка. Замест гэтага, завастрыўшы ўвагу на колькіх найбольш актуальных, з майго пункту гледжаньня, пытаньняў, вакол якіх, відавочна, не існуе кансэнсусу ані ўнутры грамадзтва, ані сярод элітаў, я паспрабую вызначыць, дзе мы знаходзімся на сёньняшні дзень у нашай рэфлексіі і ў нашых памкненьнях, і ці імкнемся мы наагул, як калісьці вызначыў Уладзімер Мацкевіч, «думаць Беларусь» — і, дадам, навакольны сьвет.

Хто мы ёсьць?

Як мы думаем саміх сябе? Хто мы ёсьць, альбо, у іншай пастаноўцы пытаньня, кім нам быць? Адказы на гэтыя пытаньні мы атрымалі самыя розныя. Меркаваньні рэспандэнтаў хутчэй пацьвярджаюць, што станаўленьне беларускай самасьвядомасьці толькі адбываецца. Шмат хто ў сваіх адказах (Калінкіна, Літвіна, Бугрова, Вардамацкі) пра гэта і кажа. Пры гэтым хутчэй ідзе працэс усьведамленьня адрозьненьня ад іншых, чым вызначэньня таго, што яднае беларусаў унутры саміх сябе, свайго сьвету, свайго соцыюму. На думку Ірыны Бугровай, працэсу самаідэнтыфікацыі спрыяе найперш дыстанцыя ад іншых дзяржаваў і народаў. (Наконт падобнай нэгатыўнай самаідэнтыфікацыі таксама выказваецца, у іншым кантэксьце, Кася Камоцкая.) Аднак вонкавая дыстанцыя не здымае пытаньня аб унутраным стане, кансалідацыі, пачуцьці роднасьці і адзінства. Як зазначыла, троху разгублена, Кася Камоцкая, «можа быць, збоку іншыя народы сказалі б, што значыць для іх беларус, але для сябе беларус... Мне здаецца, што працэс яшчэ ідзе».

Дык у якой жа бок ідзе працэс? Толькі некалькі рэспандэнтаў (Дынько, Вячорка, Бураўкін, у пэўнай ступені Саньнікаў) вызначаюць істотнасьць нацыянальнай мовы і культуры. Цікава, што найбольш шчыльна і сьмела гэтую тэзу сфармуляваў прадстаўнік афіцыёзу Яўген Бабосаў (той самы, які беспасьпяхова імкнуўся ўціснуць «беларускасьць» у падмуркі лукашэнкаўскай ідэалёгіі): «Беларуская ідэнтычнасьць якраз і ёсьць беларуская нацыянальная мова». Вельмі мала хто (акрамя, як ні дзіўна, прадстаўнікоў уладнай эліты) спасылаецца на калектыўную памяць, гістарычны шлях беларусаў (праўда, у трактоўцы Ўсевалада Янчэўскага галоўная адметнасьць беларусаў — гэта іх «савецкасьць», з чым, дарэчы, многія могуць пагадзіцца). Іншыя абыходзяць пытаньне альбо імкнуцца давесьці, што клясычнага моўна‑этнічнага нацыяналізму ў Беларусі не паўстане: «На мой погляд, у пачатку XXI стагодзьдзя беларуская ідэнтычнасьць, заснаваная на прынцыпе этнічнасьці (уключаючы яго базавыя элемэнты, такія як агульнасьць тэрыторыі, крыві, гісторыі і культуры), ня тое каб неадэкватная, але ня мае яснай пэрспэктывы» (Манаеў). Альбо яшчэ ў больш жорсткай форме: «Калі ня скочвацца на «ура‑патрыятычныя» лёзунгі, дык быць беларусам — значыць адчуваць сваю прыналежнасьць да гэтага абшару» (Абрамава).

Спадар Манаеў гаворыць перш за ўсё аб немагчымасьці рэалізацыі гэтак званага «беларускамоўнага нацыянальнага праекту», альбо пабудовы дзяржавы і нацыі на моўна‑этнічным і культурна‑гістарычным падмурку ў вэрсіі беларускамоўных нацыяналістаў (хаця ёсьць вялікія сумненьні наконт таго, што гэткі адзіны праект насамрэч існуе). Аднак, адхіліўшы мову і культуру, мы мусім тады адказаць на пытаньне «што замест?» альбо «што яшчэ?». Насамрэч, адсутнасьць унікальнай нацыянальнай мовы ў «грамадзянскіх нацыяў» яшчэ не азначае таго, што яны не фундуюцца на супольным культурным кодзе (і прыклад Злучаных Штатаў Амэрыкі, на які ў нас любяць спасылацца, — найлепшае пацьверджаньне гэтага). Апэляцыя да грамадзянства таксама не вырашае цалкам праблемы. Бадай, кожны можа згадзіцца і падпісацца пад цудоўнымі словамі, што агучыў Васіль Лявонаў: «Быць беларусам — любіць перш за ўсё беларусаў, Беларусь, спрыяць працьвітаньню сваёй зямлі». Аднак любіць беларусаў і Беларусь можна было і ў складзе Расейскай імпэрыі, і ў Савецкім Саюзе.

У асноўным, у рэфлексіі наконт нацыянальнай адметнасьці беларусаў у патэнцыйнай эліты назіраецца адданьне перавагі пэўным вонкавым, псыхалягічным (дабрыня, талерантнасьць) альбо паводзінскім (схільнасьць да прыстасаваньня) чыньнікам. Вось характэрныя прыклады: «Гэта характэрны паказчык адной з рысаў беларускасьці. Гэта імкненьне захавацца, напляваўшы на ўсё. Можа, гэта і слушна, але калі ты чалавек — істота сацыяльная, то мусіш і Божымі прынцыпамі кіравацца» (Фралоў). Альбо: «Я ведаў вясковы тып беларуса альбо такі, на ўскрайку гораду, дзе, фактычна, жылі, як у вёсцы. Гэта сур’ёзны руплівы гаспадар» (Шушкевіч). Зноў жа, гэтыя прыклады, як станоўчыя, так і адмоўныя, бадай, адлюстроўваюць успрыманьне беларусаў, распаўсюджанае сярод нас саміх. Сама па сабе такая рэфлексія, аднак, стварае падставы для даволі хісткай міталягізацыі саміх сябе. Ці мы сапраўды такія ўжо талерантныя, як мы сябе малюем? Калі мы руплівыя, то ў параўнаньні з кім?

Такім чынам, праблема вызначэньня, што робіць беларусаў культурнай нацыяй, вызначэньня, не пабаюся гэтага сказаць, зьместу нацыянальнай культуры застаецца адкрытая. Значная частка патэнцыйнай беларускай эліты (і асабліва контрэліты) пакуль што акрэсьлівае беларускую самаідэнтыфікацыю пераважна ў нэгатыўных тэрмінах, у адносінах да «значэнных іншых», паводле прынцыпу «мы — не яны» (гл. вышэй характэрныя выказваньні Бугровай і Камоцкай). Гэта нармальная стадыя самаідэнтыфікацыі любой супольнасьці, можна сказаць, гэта тая стадыя, у якой цяпер пераважна знаходзіцца беларускае грамадзтва ў цэлым. Аднак дзеяньні, вызначэньне і дасягненьне пэўных калектыўных мэтаў магчымыя толькі пры ўмове пазытыўнай самаідэнтыфікацыі («мы гэта...»). Проста ідэнтыфікаваць сябе з «абшарам» (паводле словаў Вольгі Абрамавай) яўна недастаткова, таму што такая ідэнтыфікацыя не вырашае пытаньня легітымізацыі гэтай прасторы. Легітымізаваць яе можа толькі супольнасьць, што на ёй пражывае.

Пытаньне культурнага вызначэньня нацыі зноў, такім чынам, паўстае, і нам ад яго нікуды не падзецца. Гэта ня значыць, што я загадзя аддаю перавагу таму ці іншаму «праекту». Але калі мы, напрыклад, спыняемся на дзьвюхмоўі, то трэба вызначыць, што гэтае дзьвюхмоўе азначае (у практыцы сёньняшніх уладаў, відавочна, дзьвюхмоўе проста прыкрывае русіфікацыю) і як мы інтэрпрэтуем і ўсталюем дзьвюхмоўе менавіта ў якасьці нацыянальна‑культурнай адметнасьці. Рэч у тым, што ня вырашыць гэтыя ды іншыя пытаньні што да вызначэньня культурнага коду нацыі азначае пакінуць глебу для «ідэнтыфікацыі шырокіх групаў людзей з гэтым незвычайным палітычным рэжымам» (Дынько) — і для яго (рэжыму) канструяваньня гэтага культурнага коду, чым ён цяпер адносна пасьпяхова і займаецца.

Дзе мы?

Наконт славянскай супольнасьці зьмястоўна выказаліся толькі некаторыя рэспандэнты (што ў пэўнай ступені адлюстроўвае эфэмэрнасьць самой канцэпцыі), пра Расею пытаньне стаяла толькі ў пляне палітыкі, таму паразмаўляем пра нашае бачаньне Эўропы. Эўропу беларусам можна пакуль што толькі ўяўляць. Знаходзячыся ў ёй прынамсі геаграфічна, мы маем на гэта поўнае права. Гэтаксама як іншыя эўрапейцы маюць поўнае права лічыць нас часткай сваёй супольнасьці і культуры ці не. Агульных правілаў у вызначэньні культурных, цывілізацыйных межаў Эўропы бадай што няма. Ёсьць болей‑меней агульнапрынятыя геаграфічныя межы (нават нягледзячы на гэта, Эўрапейскі Саюз у сваіх афіцыйных дакумэнтах, прысьвечаных праграме «новага суседзтва», заяўляе, што пытаньне аб далейшым пашырэньні ЭС можа быць вырашана толькі пасьля вызначэньня «канчатковых межаў Эўропы»). Ёсьць эўрапейскія інстытуты, сябрамі якіх мы альбо зьяўляемся (АБСЭ), альбо не (Рада Эўропы і ЭС). Прыналежнасьць да большасьці гэтых інстытутаў (відавочнае выключэньне — Эўрасаюз) толькі фармальна вызначае прыналежнасьць да эўрапейскай прасторы, аднак, фармальнасьці час ад часу адыгрываюць нечаканую ролю. Аўтар гэтых радкоў неяк заявіў брусэльскай публіцы, што беларусаў немагчыма пазбавіць эўрапейскай ідэнтычнасьці (ці мары), пакуль Беларусь зьяўляецца членам УЭФА. Брусэльская публіка рэагавала вельмі жвава!

Эўропа — гэта ня нацыя (што б там не казалі Габэрмас ці Дэрыда, канструюючы «эўрапейскую ідэнтычнасьць» на супрацьстаўленьні амэрыканізму), і вызначыць, што робіць нас эўрапейцамі (калі мы наагул хочам гэта вызначыць), немагчыма, не акрэсьліўшы, што робіць нас нацыяй. Ведама, можна паспрабаваць проста дамовіцца, што, скажам, зь першага кастрычніка такога году ў аднабаковым парадку пачаць прымаць усе талмуды эўрапейскага права ў якасьці нацыянальнага заканадаўства. Аднак сутыкнуўшыся зь першай жа праявай ідыятызму эўрапейскай бюракратыі (скажам, каб трускалкі былі менавіта вось такой даўжыні, а для таго, каб замяніць лямпачку на высокай столі, трэба ставіць будаўнічыя рыштаваньні на некалькі тысячаў даляраў), мы непазьбежна задамося пытаньнем, чаму гэта патрэбна менавіта нам, і хто мы ёсьць, каб гэта нам было патрэбна. Таму агульнае можа быць зразумелае толькі ў асобным, і мае рацыю спадар Вячорка, калі кажа, што «эўрапейская тоеснасьць праяўляецца толькі ў тоеснасьцях нацыянальных». (Скажам, Фрэнсіс Фукуяма паказвае ў адным з сваіх апошніх артыкулаў, што менавіта размываньне нацыянальнай ідэнтычнасьці ў краінах «старога» ЭС прыводзіць да пэўнай эрозіі, здавалася б, вызначаных цывілізацыйных каштоўнасьцяў эўрапейцаў; у сваю чаргу, гэта прыводзіць да адмысловых сацыяльных праблемаў і крызісаў; найбольш відавочнай зьяўляецца праблема інтэграцыі этнічных і рэлігійных меншасьцяў: абарыгены «старой» Эўропы ўсё менш і менш у стане вызначыць і значыць прад’явіць іншым, што адрозьнівае гэтую супольнасьць, што ёсьць яе культурным кодам, «грамадзянскай рэлігіяй» і ўва што і як, урэшце, эмігранту з Марока ці Сэнэгалу трэба інтэгравацца.)

Уяўленьне нашай патэнцыйнай эліты (перш за ўсё — контрэліты) пра Эўропу ў першую чаргу заснаванае на прызнаньні факту існаваньня эўрапейскай цывілізацыі і на ўспрыманьні так званых эўрапейскіх каштоўнасьцяў («Хрысьціянства, рацыяналізм, дыялёг», — Данейка; «Тып цывілізацыі, якая ў значнай ступені навязала гэтую цывілізацыю ўсяму сьвету», — Шушкевіч; «Паняцьце дэмакратыі і паняцьце цывілізацыі, якія, як я лічу, падыходзяць для Беларусі», — Бураўкін; «Эўропа — гэта сьвет мудрай узаемнай цярпімасьці», — Вардамацкі). Відавочныя таксама тэндэнцыі да ідэалізацыі Эўропы («Эўропа — гэта таксама і месца, дзе была сфармуляваная і дзе рэалізуецца новая сыстэма чалавечых каштоўнасьцяў. Гэта месца, дзе жывуць так, як мне б хацелася жыць», — Процька; «Гэта і ўзор у шмат якіх галінах грамадзкага, дзяржаўнага, эканамічнага жыцьця», — Калякін; «Гэта культурныя каштоўнасьці, гэта агульнацывілізацыйныя каштоўнасьці. Тое, что значнае для большасьці насельніцтва», — Абрамава), якія, праўда, не заўжды падзяляюцца прадстаўнікамі ўладнай эліты («Эўропа ўжо ня раз выклікала на шматлікія народы бяду, войны і кроў. Паглядзіце, хто толькі за ўсю гісторыю ні ішоў на нашы землі!», — Касьцян). Ёсьць спробы вызначыць яе як «не‑Амэрыку» («Калі параўноўваць ЗША і Эўропу, Эўропа болей дэмакратычная, бліжэйшая нам, і ўсе праявы дэмакратыі значна мякчэйшыя, чымся ў тых жа Злучаных Штатах, якія цяпер узмоцнена намагаюцца памагчы нават тым, хто ня хоча стаць дэмакратычнай краінай», — Фралоў) і нават «не‑Беларусь» («Але асабіста для мяне ў першую чаргу гэта грамадзтва, у якім адсутнічае шалёнае, неразумнае, амаральнае прапагандысцкае абалваньваньне насельніцтва і грамадзкай сьвядомасьці», — Літвіна).

Разважаючы на тэму прыналежнасьці Беларусі да Эўропы, нашая патэнцыйная эліта, за выняткам некаторых прыхільнікаў геаграфічнай канцэпцыі Эўропы (Улаховіч, Кебіч), якія лічаць, што Беларусь Эўропай была, ёсьць і будзе, таксама мысьліць у катэгорыях каштоўнаснай ці цывілізацыйнай гармоніі. Сярод гэтай групы толькі невялікая частка гатовая разгледзець у беларускім грамадзтве прыхільнасьць да эўрапейскіх цывілізацыйных каштоўнасьцяў («Гэта хрысьціянская краіна, якая будуе свае паводзіны на грунце рацыяналізму і схільная да дыялёгу», — Данейка), астатнія вызначаюць, што да іх яшчэ трэба, што называецца, «дарасьці» («Ідэі пра тое, якой мае быць гэтая прастора, эўрапейскія ідэі, сфармуляваныя невялікай часткай інтэлігенцыі, але яны не адчутыя да канца народам», — Алексіевіч; «Я думаю, што гэта проста гістарычная недарэчнасьць, і зь цягам часу (празь дзесяць, пяць альбо пяцьдзясят гадоў) усё стане на свае месцы», — Калінкіна) альбо да іх «вярнуцца» («Сёньня мы — эўрапейская анамалiя», але «Беларусь нікуды ня сыдзе з мапы Эўропы. Беларусь у Эўропе — гэта традыцыя, гэта гісторыя», — Мілінкевіч), ці прыходзяць да высновы, што Эўропа, кажучы словамі аднаго беларускага палітыка, гэта «ня наша» («На мой погляд, якраз на мяжы Беларусі, Расеі праходзіць такі цывілізацыйны разлом, які зьвязаны з мэнтальнасьцю ў Расеі, Беларусі і той, другой частцы Эўропы, у якой мэнтальнасьць зусім іншая», — Фралоў).

Вызначыць сваю прыналежнасьць да той ці іншай супольнасьці — гэта перш за ўсё пытаньне выбару («Вы калі‑небудзь чулі, каб беларус сказаў: «Я эўрапеец»? Вельмі рэдка. А ад іншых народаў можна гэта пачуць, яны кажуць: «Мы эўрапейцы, і таму...», — Бугрова). Калектыўны выбар заўжды паўстае з сукупнасьці выбараў індывідуальных. Магчыма, і беларусам пакуль што наканавана рухацца да эўрапейскай цывілізацыі ў індывідуальным парадку, што, дарэчы, не зьяўляецца нечым незвычайным. З трапнага вызначэньня вядомага сацыяльнага філёзафа Тымаці Гэртана Эша, дэмакратычныя дысыдэнты Польшчы, Вугоршчыны ці Чэхаславакіі савецкага часу мелі, з прычыны іх вострага адчуваньня і інтэрналізацыі дэкляраваных каштоўнасьцяў «заходняга сьвету», больш падставаў лічыцца індывідуальнымі сябрамі эўрапейскай супольнасьці, чым пэўныя краіны — калектыўнымі. Таму нараканьні спадарыні Абрамавай на тое, што кантакты Беларусі з ЭС «прыватызаваныя» часткай палітычнай апазыцыі, як мінімум недарэчныя. Гэта натуральна, што супольную мову знаходзяць перш за ўсё падобныя духам і вартасьцямі, і інакш быць наўрад ці можа.

Тое ж самае тычыцца і іншага боку, які мусіць нас прызнаць часткай сваёй супольнасьці. Іншыя эўрапейцы таксама мусяць вырашыць для сабе, ці ёсьць мы «сваімі», і, як кажа Вінцук Вячорка, «не‑экзотыкай». Аднак тут праблема нават шырэйшая, чым тое, ці зможам мы пераканаць французаў, палякаў ці кіпрыётаў, што мы «не‑экзотыка». Самі паняцьці эўрапейскіх каштоўнасьцяў, эўрапейскай ідэнтычнасьці і наагул Эўропы ня ёсьць чымсьці статычным. Бясконцыя і часта марныя пошукі ўласнай ідэнтычнасьці, дэмаграфічны крызіс і эканамічны застой, паталягічны страх «старой Эўропы» перад польскім вадаправодчыкам, зруйнаваныя прыгарады Парыжу, карыкатурныя скандалы, забойствы палітыкаў і журналістаў у Нідэрляндах, паліткарэктнасьць, якая прымушае не называць імя жанчыны, што зьбіралася ўжыць уласнае дзіця ў якасьці бомбы — гэта таксама Эўропа. Зь іншага боку, і нас могуць прызнаць ці не прызнаць «сваімі» толькі цалкам, з усімі нашымі праблемамі і недарэчнасьцямі, нашай «памяркоўнасьцю» і «талерантнасьцю» і Чарнобылем...

Трэба сказаць, што эўрапейская інтэграцыя — гэта працэс у сваёй ідэалёгіі вельмі кансэрватыўны. Далучэньне да ЭС новых краінаў непазьбежна ажыўляла пэўны дыскурс, што грунтуецца на такіх паняцьцях, як свабода, дэмакратыя, правы чалавека, рынкавая эканоміка, талерантнасьць, роўнасьць, нарэшце, ажыўляла само разуменьне эўрапейскай цывілізацыі як цывілізацыі вольнага сьвету. Гэта вяртала, прынамсі інтэлектуальна, усю астатнюю Эўропу да сваіх першапачатковых ідэяў, назад ад усялякіх «пост‑» і «антыканцэпцыяў» (постмадэрнізму, постхрысьціянства, постнацыяналізму, антыамэрыканізму, антыглябалізму і г. д.), што імкліва апаноўваюць сьвядомасьць тых, хто «думае Эўропу» ў самой Эўропе. Таму, мабыць, галоўнае, што можа прынесьці Беларусь у Эўропу — гэта ня свой добразычлівы характар, працавітае насельніцтва, стабільнасьць ці нават чалавечы патэнцыял і культуру (што можа з такім жа посьпехам прапанаваць, скажам, і Расея), а менавіта той імпульс да пераасэнсаваньня і ўзнаўленьня гэтых каштоўнасьцяў — калі мы, вядома, здолеем надаць такі імпульс.

Але кожны віток гэтай інтэграцыі аслабляе актуальнасьць канцэптуалізацыі Эўропы як «цывілізацыі свабоды», і здань экзыстэнцыяльнага ворага, якім у свой час быў Усход ці савецкі камунізм, паступова слабее, а таму кожнаму, хто спазьняецца да адыходу цягніка, ажывіць зноўку гэты рамантызм айцоў‑заснавальнікаў і героіку 1989 году робіцца ўсё цяжэй і цяжэй. Насамрэч тое, што Беларусь — гэта апошні кавалак адойшлага ў нябыт Усходу (Расея — гэта, усё ж такі, асобнае пытаньне), зусім не азначае, як бы таго ні хацеў Вячаслаў Кебіч, што астатняя «Эўропа» толькі і думае пра тое, каб дадаць да сваёй мазаікі гэты адсутны кавалачак.

Далучэньне да чагосьці, дасягненьне пэўнай культурнай і цывілізацыйнай еднасьці — гэта ня гандаль і не «перадпродажная падрыхтоўка». Натуральна, мы «прапануем» (калі прапануем) сябе такімі, якімі мы ёсьць — з усімі нашымі адметнасьцямі, недахопамі і прывабнасьцямі, рэальнымі альбо ўяўнымі.

Што мы выбіраем?

Калі сапраўды можна вызначыць беларускі нацыянальны характар, то відаць, адна зь бясспрэчных яго рысаў — гэта імкненьне пазьбегнуць жорсткага выбару, боязь гістарычных ды палітычных Рубіконаў. Хтосьці з апытаных бачыць менавіта гэта паратункам для Беларусі («Наш інтарэс — гэта адмова ад канчатковага цывілізацыйнага выбару. І гэта — таксама выбар. Прынамсі, ня трэба зь ім сьпяшацца. Няхай сусьветная палітыка зробіцца больш пэўная», — Вольга Абрамава), хаця некаторыя нязгодныя, што гэтая боязь насамрэч існуе («Апрача яўнай, усьвядомленай намі веды, ёсьць няяўныя ўяўленьні аб рэальнасьці, якія актуалізуюцца ў моманты выбару. Паколькі ў беларусаў не было яшчэ выбяру, яны яшчэ не стаялі перад гэтай праблемай, то гэтае ўяўленьне ўсё яшчэ не актуалізаванае. Але маё адчуваньне такое, што выбар у Беларусі зроблены адназначна большасьцю насельніцтва, абсалютнай большасьцю. І татальна», — Данейка).

І ўсё ж такі стаўленьне да праблемы большасьці эліты зноў‑такі нагадвае тое, што робіцца ў галовах і душах «не‑элітаў». Ня ўсе прызнаюць саму актуальнасьць выбару («Думаю, цяпер няправільна ставіць пытаньне ў тэрмінах «альбо — альбо». Цяпер было б адэкватна ставіць пытаньне ў тэрмінах «і — і». Адэкватна з пункту гледжаньня нацыянальнага характару, мэнтальнасьці, эканамічнай сытуацыі, нашага геапалітычнага становішча», — Андрэй Вардамацкі). Некаторыя спадзяюцца на тое, што выбар, з прычыны зьмены вонкавых чыньнікаў, адпадзе сам сабою («... справа ў тым, што Эўрасаюз мае тэндэнцыю разьвівацца. І калі Расія ўступіць у Эўрасаюз, то і Беларусь рана ці позна туды ўступіць. Куды ж яна дзенецца? Калі Ўкраіна будзе, дапусьцім, і Расея, і Літва, і Латвія, і Эстонія, і Польшча, куды Беларусь падзенецца? Нікуды не падзенецца, яна будзе часткай Эўрасаюзу», — Бабосаў; «Зразумела, што калі мы будзем разглядаць ідэальныя схемы, то месца Беларусі — у Эўропе і Эўразьвязе. Але я думаю, што гэта магчыма толькі ў тым выпадку, калі і Расея ўступіць у Эўразьвяз», — Калінкіна). І толькі некаторыя гатовыя выразна вызначыцца ў адзін бок («Трэба штосьці выбіраць! Я, увогуле, прыхільнік таго, каб мы былі ў дастаткова цесным саюзе з Расеяй. Безумоўна, каб і Расея троху іншая была», — Фралоў) альбо ў іншы («Я ўпэўнены, што Беларусь павінна быць толькі ў аб’яднанай Эўропе, у Эўразьвязе», — Саньнікаў).

Пытаньне выбару рэспандэнты разумеюць па‑рознаму. Адны — больш у сэнсе з кім інтэгравацца (наладжваць эканамічныя ды палітычныя стасункі), іншыя — як наблізіць Беларусь да той ці іншай супольнасьці ўнутры самой сябе. Паміж гэтымі двума аспэктамі існуе пэўная ўзаемасувязь, але ж яна ня поўная. Цывілізацыйны выбар — гэта ня выбар суседзяў (іх, прынамсі з 1945 г., не выбіраюць), альбо эканамічных партнэраў: геаграфію не падманеш, таму нафта‑ і газаправоды ды іншыя транзытныя камунікацыі бягуць з Расеі ў ЭС менавіта празь Беларусь. Эканамічная інтэграцыя і з Расеяй і з Эўропай таксама цалкам магчымая, да і мы яе цяпер маем (што з горыччу зазначыла Кася Камоцкая, якая акрэсьліла палітыку Расеі да Беларусі як адназначную падтрымку дыктатуры «пры дапамозе газу і нафты» і дадала, што палітыка Эўропы — гэта таксама «падтрымка дыктатуры. Яны купляюць у нас нафту і радасна павіскваюць!»). Такім чынам, існаваньне і з Расеяй і з Эўропай у нейкім сэнсе магчымае (на жаль некаторых беларускіх палітыкаў і інтэлектуалаў, такое існаваньне можа несьці не рашэньне палітычных і цывілізацыйных пытаньняў, а таксама і праблемы, спрыяць мацаваньню аўтарытарнага прэзыдэнцкага абсалютызму). Аднак сумяшчэньне Эўропы і Расеі ў палітычных інстытутах, у грамадзянскай культуры, у стаўленьні да грамадзянскіх правоў і свабодаў, ува ўсім тым, што і вызначае цывілізацыйны выбар, меней верагодна. Такое сумяшчэньне магчымае толькі часова, яно прыводзіць да існаваньня нестабільнай гібрыднай формы, якая раней ці пазьней апынаецца ў стане ўнутранага крызісу і ўрэшце мусіць трансфармавацца ў штосьці больш вызначанае (прыклады нашых суседзяў, Расеі і Ўкраіны, гэта пацьвярджаюць). Фінляндызацыя, пра якую кажа Андрэй Дынько — гэта не зусім тое ж самае. Фінляндыя за савецкім часам была абмежаваная ў вызначэньні сваіх вайскова‑палітычных і часткова эканамічных дачыненьняў, але ўнутрана яна цалкам належала да заходняга, эўрапейскага сьвету. Таксама выклікае пэўныя сумненьні выказваньне Алега Манаева аб тым, што найперш трэба вырашыць пытаньне аб уладзе (падыгрываючы, калі так можна сказаць, электарату) і толькі потым вырашаць пытаньне выбару. Падобны выбар насамрэч хутчэй ёсьць не наступствам, а чыньнікам палітычнай барацьбы, яго актуалізацыя акурат і мае той мабілізацыйны і легітымацыйны патэнцыял, што вырашае вынікі палітычных баталіяў і трансфармацыяў. Прапанова, якая не знаходзіць попыту, безумоўна, асуджаная на паразу. Але яе адсутнасьць яшчэ больш пэўна праграмуе на паразу тых, хто пазьбягае яе сфармуляваць і прасоўваць.

Магчыма, гэтае перабываньне паміж двума сьветамі ёсьць натуральнай прыступкаю ў палітычным разьвіцьці і ў працэсе нацыятварэньня, празь якую Беларусь асуджаная прайсьці. Аднак у мяне ёсьць сур’ёзная падстава сумнявацца, што гэта будзе менавіта так. Існаваньне на цывілізацыйным разломе было магчымае тады, калі па абодва бакі былой савецкай мяжы яшчэ захоўваліся пэўныя ўяўленьні (якія аказаліся ўрэшце ілюзорнымі) наконт магчымасьці нейкай больш шырокай супольнасьці, скажам так, Эўропа+Расея (а паводле азначэньня, і ўсё тое, што паміж імі), калі гэтыя два бакі самі яшчэ не да канца вызначыліся ў кірунках уласнага разьвіцьця. Гэты працэс вызначэньня і афармленьня — палі‑тычнага, інстытуцыянальнага, культурнага — ідзе цяпер імкліва. Сьвет мяняецца, і калі мы не мяняемся разам зь ім, то верагоднасьць таго, што мы застанемся з тым, што маем цяпер, павышаецца з кожным годам.

* * *

Відавочна, што беларуская эліта, і перш за ўсё контрэліта, збольшага толькі пачынае шукаць адказы на пытаньні, кім і дзе быць Беларусі і беларусам. Пакуль мы вельмі часта сутыкаемся хутчэй з рэпрадукаваньнем пэўных элемэнтаў масавай сьвядомасьці, чым, уласна кажучы, адказамі ці пошукамі адказаў. Бадай, гэта лепш за ўсё адлюстроўвае пэўную недарэчнасьць размоваў пра існаваньне «нацыянальных праектаў» (беларускамоўнага, расейскамоўнага ці іншых), пра што час ад часу кажуць аналітыкі і палітыкі. Мы толькі маем іх сфармуляваць. Як потым прыйсьці да адзінага — гэта пытаньне яшчэ больш нявызначанае. А як яго ці іх рэалізаваць — да гэтага яшчэ вельмі і вельмі далёка.

Гэта ў цэлым натуральнае адлюстраваньне стану, у якім знаходзяцца сёньня як беларускае грамадзтва ў цэлым, так і інтэлектуальная эліта ў прыватнасьці. Атамізаванасьць усяго грамадзтва вядзе і да разарванасьці элітнага поля, адсутнасьці ці амаль адсутнасьці пляцовак і мэдыяў для дыскусіяў і дыялёгу ўнутры інтэлектуальнай і палітычнай супольнасьці, ня кажучы ўжо пра зваротную сувязь паміж ёй і грамадзянамі. Дый здаецца, бягучых палітычных ды іншых праблемаў столькі, што ня час думаць аб высокім. Але ня вырвацца з гэтага замкнёнага кола, не распачаць гэты дыялёг, не пачаць пошук супольных адказаў на пытаньні — гэта значыць проста зьмірыцца з тым, што Беларусь урэшце паўстане як нацыя, сканструяваная паводле вобразу і падабенства яе сёньняшняга правадыра. Альтэрнатываў і часу, каб пазьбегнуць гэтага, у беларускіх элітаў і ўсіх нас застаецца вельмі і вельмі мала.