***
Раман “Голад” Кнут Гамсун напісаў у цемры.
Прачнуўшыся пасярод ночы, ён адразу ж хапаў паперу і аловак, якія заўжды ляжалі напагатове каля ложка, — і запаўняў радкамі нябачныя аркушы. Так і не запаліўшы святла, ён працаваў над рукапісам некалькі гадзін, а потым зноў засынаў.
Уявім сабе тую еўрапейскую ноч канца ХІХ стагоддзя. Той маленькі танны пакой “для прыезджых” у Капенгагене і яшчэ нікому не вядомага пісьменніка на вузкім, занадта малым для яго ложку. Пана Пэдэрсэна, якому яшчэ не споўнілася трыццаці і які нядаўна вярнуўся з Амерыкі. Некалькі месяцаў таму карабель, на якім ён плыў дамоў у Еўропу, дабраўся нарэшце да Хрысціяніі і прастаяў у тамтэйшым порце цэлы дзень. Але пан Пэдэрсэн так і не выйшаў на бераг: седзячы на палубе, ён глядзеў на шпілі і дахі добра знаёмага яму дзіўнага горада, які “на кожным пакідае свой адбітак”, і абдумваў сваю першую сапраўдную кнігу. Кнігу, якую трэба было напісаць не тут.
Уявім сабе яго: “высокага, з пругкімі рухамі пантэры, дужага, з залацістымі валасамі, якія падаюць на твар”. Але найперш уявім сабе ноч.
Тая еўрапейская ноч была зусім не падобная да нашай. Іншая акустыка, мяккі пах воску, які захінаў жытло, іншыя водбліскі, іншыя сны. Але і сам лад начнога жыцця быў у тагачаснага чалавека іншы. Сучасныя даследчыкі гісторыі паўсядзённасці, такія, як, напрыклад, Роджэр Экірч, пішуць, што да пачатку панавання электрычнасці людзі зазвычай спалі за адну ноч двойчы. Яны раней клаліся ў ложак і дзень у іх пачынаўся раней — але часцей за ўсё гадзіне а першай ночы чалавек даэлектрычнай эпохі прачынаўся і знаходзіў сабе нейкі занятак. Гараджане запальвалі свечкі і браліся ў гэты час за кнігу, малітву, шытво або прысвячалі яго роздумам. Некаторыя падымаліся і ішлі папіць малака або гарбаты. Былі нават такія, хто ішоў да суседзяў у госці — на гадзінку. Суседзі ж таксама не спалі. А яшчэ гэта быў час для шлюбнага сэксу. Вельмі шмат еўрапейцаў былі зачатыя ў гэтыя пару гадзін пасярод ночы, калі першы сон мінае, а другі яшчэ стаіць на парозе, чакаючы, пакуль людзі задзьмуць нарэшце свае васкоўкі.
Госць дацкай сталіцы Кнут Пэдэрсэн, ён жа Гамсун, у гэтыя начныя гадзіны 1888 году васкоўкі не запальваў. Ён пісаў у цемры. Пра голад і пра бясконцыя, нібы спазмы пустога страўніка, “рухі душы”.
“Уначы мая свядомасць ясная, пачуцці абвостраныя… Раніцай для мяне зусім не праблема расшыфраваць свае начныя запісы. У гэтым няма нічога містычнага, гэта проста звычка, якая з’явілася ў мяне ў тыя гады, калі я не мог дазволіць сабе запальваць святло”.
Быў настолькі бедны, што не мог купіць свечку? Так, і такое бывала. Начаваў у пакоі, поўным чужых людзей? І гэткае здаралася. Што тут ад фізіялогіі, а што ад нішчымніцы, дзе тут міф, а дзе ўспамін, што тут поза, а што па-за межамі нашага разумення? Дзе тут дзевятнаццатае стагоддзе, а дзе дваццатае? Цікава, як у працытаваным вышэй лісце аўтар баіцца, каб яго не прынялі за містыка. Ён рэаліст, ён “новы Дастаеўскі”, бо стары Дастаеўскі быў містыкам, а ён, Гамсун, піша праўду і нічога акрамя праўды жыцця.
У той час электрычная эпоха толькі пачыналася. І мадэрнізм, перадвеснікам якога значна пазней назавуць аўтара “Голаду”, таксама толькі нараджаўся. У дваццатым стагоддзі паступова зробіцца ясна, што вялікі Кнут Гамсун — чалавек стагоддзя дзевятнаццатага. Ясна ўсім, апрача яго самога. І гэтае неразуменне, гэтая неадпаведнасць прывядуць яго і ягоных блізкіх да такой трагедыі і такіх памылак, якія ўжо немагчыма будзе выправіць. Ён заўжды з’яўляўся занадта рана, каб яго зразумелі — і занадта позна сам зразумеў, што разам з электрычнасцю ў свет прыйшлі зусім іншыя хуткасці і каштоўнасці. Ён падыходзіў з меркамі свайго голаду і свайго часу да рэчаў, якія ўжо не паддаваліся старым уяўленням. Нарвегія змянялася, змяняўся свет, змянялася літаратура — а Гамсун заставаўся тым самым.
Але “Голад”, ягоны першы вялікі раман, дзе ён піша пра голад і творчасць, раман канца пазамінулага стагоддзя, разумеюць, любяць і адчуваюць нават людзі лічбавай эпохі. Бо гэта было і будзе знаёма кожнаму, хто хоча to be a writer. Сваім “Голадам” Гамсун і цяпер ловіць на кручок усіх будучых паэтаў і празаікаў, няважна, таленавітыя яны ці не. Дае і ім пасмактаць тую трэсачку, габлюшку, якую ягоны герой кладзе ў рот, каб прытупіць пакуты. Смачна? Лягчэй? Хочаш так жыць? Гатовы?
“Голад” зразумелы ўсім, хто піша. Бо гэтая напісаная ў цемры кніга — пра іх.
***
Нашая сучасная еўрапейская ноч — іншая. Голад той самы, і пакуты творчасці — тыя самыя, а вось ноч… Ноч змянілася. Сучасны чалавек, які мае ў сваім распараджэнні столькі святла, колькі захоча, зазвычай спіць моцна, знясілены за дзень усеўладнай і такой даступнай электрычнасцю. Не так даўно даследчыкі правялі эксперымент: пятнаццаць дарослых еўрапейцаў былі на нейкі час пазбаўленыя электрычнага асвятлення. Што з гэтага выйшла, можна здагадацца. Яны пачалі раней класціся і прачыналіся сярод ночы, гэтыя людзі эпохі інтэрнэту. А потым спакойна засыналі зноў і на раніцу пачуваліся цалкам выспанымі.
Іншая ноч... Але і тая, незнаёмая нам ноч 1888 году часам можа вярнуцца ў нашыя дамы. Як неспадзяваны падарунак для галоднага паэта. Як тваё асабістае рэха таго Гамсунавага “Голаду”.
Праз сто дзесяць гадоў пасля таго, як Гамсун напісаў свой раман, я здымаў пакой у адной менскай кватэры. У іншым пакоі жыў грузінскі мастак Каха. Стаяла зіма, за вокнамі была заснежаная Ангарская і самы халодны месяц, люты, я працаваў на паўстаўкі ў газеце і вечарамі пісаў сваю першую кнігу. Грошай у мяне не вадзілася, я быў увесь у даўгах, мы елі адно бульбу, нейкія крупы і яйкі. І вось аднойчы лютаўскай раніцай нам за неаплату выключылі электрычнасць.
Наш светлавы дзень адразу значна скараціўся. У кватэры нядаўна пасяліўся кот, і мы, вяртаючыся ўвечары дамоў, наступалі ў цемры на ягоныя экскрэменты. Каха пісаў карціны на кухні, каля пліты, запаліўшы газ — усе чатыры канфоркі. Ні ноўтбука, ні кампутара я тады не меў, ды і за што я мог іх купіць… Цямнела рана, у маім пакоі стаяла друкарская машынка — я садзіўся каля акна, глядзеў на асветленую ліхтарамі вуліцу і адным пальцам настукваў тое, што напісаў ад рукі. Незадоўга да таго я ўпершыню прачытаў “Голад” — у расійскім, зразумела, перакладзе. А перакладчыкам быў паэт Юргіс Балтрушайціс. Як жа пасавалі ягоныя ўласныя вершы тым маім дзіўным зімовым вечарам. Напрыклад, гэты, “Зімовае бяссонне”:
Так мы і жылі без электрычнасці: я, Каха, кот, Балтрушайціс і Гамсун. Праўда, першым тром з нас трэба было нешта жэрці. Але нялёгкае гэтае жыццё ўспрымалася мной спакойна і нават з нейкім выклікам. “Голад” Гамсуна даваў мне сілы. І тады, і пазней. Ні багатым, ні знакамітым на ўвесь свет я так і не зрабіўся. Затое дагэтуль пішу — і зноў і зноў перажываю на сабе “рухі душы” Гамсунавага героя. У сусветнай літаратуры ёсць такія тэксты, на якіх можа пражыць галодны і непрызнаны аўтар, бо яны да пары замяняюць яму ежу, падтрымліваюць яго не горш, а можа, і лепш за выпадковы ганарар. Напрыклад, набокаўскае эсэ “Літаратура і здаровы сэнс”. І вось гэты — “Голад”.
Гамсун дае кожнаму беднаму паэту адчуванне прафесійнай гордасці і ідэальнае далучанасці — калі не да свайго таленту, дык да пакутаў свайго героя, які лічыць сябе геніем і ўсім гатовы ахвяраваць дзеля паклікання. У гэтым Менск пачатку дваццаць першага стагоддзя нічым не адрозніваецца ад Хрысціяніі дзевятнаццатага.
Так ужо й нічым?.. Цяпер у Беларусі ўсё менш чытачоў і ўсё больш тых, хто адчувае ў сабе пісьменніцкі голас. Усе хочуць пісаць самі. А іншых чытаюць усё менш, усё неахвотней. Што ж, маюць права. А калі ніводнае выдавецтва і ніводная рэдакцыя не захоча прымаць вымучаны табой рукапіс, можна звярнуцца да краўдфандынгу — або проста публікаваць сваё, выпакутаванае і геніяльнае, у сеціве, бяздонным і бяскрайнім, як акіян, за які ўцякае герой “Голаду”.
Цікава, ці мучыўся б так герой Гамсуна, той “Андрэас Танген”, калі б жыў у наш час? Ці знайшла б вялікая метафара голаду сваё чалавечае і літаратурнае ўвасабленне? Не занятыя нікім цела і душу, у якіх яна магла б пасяліцца?
Усе хочуць пісаць. Але зусім не кожны гатовы ахвяраваць сабой і ўласнымі шчасцем і дабрабытам дзеля такой сумнеўнай справы, як літаратурная творчасць. Заплаціць голадам і беспрытульнасцю за вар’яцтва і свабоду, якія дае мастацтва. “Не здавайся!” Але гэта ж глупства, скажа сучасны аўтар і пачне нудна разважаць пра рынак, мову, прэміі, саюзы, крытыку, пра тое, як у іх і як у нас… І наогул, скажа ён неўразумела: навошта плаціць за нешта голадам? Я што, дурань? Жыць так у наш век смешна, ніхто не хоча выглядаць хадзячым архаізмам; цяпер іншая ноч і іншыя законы. Цяпер у людзей іншы голад. Інфармацыйны. Усе хочуць быць паспяховымі — і як мага хутчэй. Час нецярплівасці. Час запасных варыянтаў — якіх у героя “Голаду” няма. Хіба што мора…
Але і з ім Беларусі не пашанцавала.
***
Раман “Голад” Кнут Гамсун пісаў, праядаючы апошнія грошы.
…Але, дарэчы, ці раман гэта? Сам аўтар усяляк падкрэсліваў, што сваю кнігу раманам не лічыць. Рэч не ў памерах (“Голад” — не надта тоўстая кніжка). Раман для Гамсуна і людзей ягонай эпохі — вялікі празаічны твор з выразна прапісанай гісторыяй. Тэкст, у якім ёсць мудрагелістыя павароты сюжэту, інтрыга, добра прапісаныя характары герояў, у якім ёсць каханне і здрада, забойствы і жарсці, і зразумелая канцоўка, і, урэшце, мараль… Усяго гэтага ў маім “Голадзе” вы не знойдзеце, казаў Гамсун:
“Я паспрабаваў напісаць кнігу без жаніцьбы, паездак на прыроду і баляў у багатага купца. Кнігу пра дзіўныя парыванні чалавечай душы. Пра мудрагелістае жыццё чалавечага духу, пра нервовыя містэрыі ў згаладнелым целе”.
Сучасныя пісьменнікі рэдка здольныя абараніць свае творы — і яшчэ радзей з іхных вуснаў можна пачуць уцямнае тлумачэнне, што ж яны “хацелі сказаць” той ці іншай кнігай. “Калі б я мог апісаць гэта трыма-чатырма словамі, я не стаў бы ствараць кнігу на 200 старонак”, — так я некалі любіў адказваць на пытанне, пра што мае опусы. Але Гамсун, чалавек дзевятнаццатага стагоддзя, які заблукаў у дваццатым, вучыць, што за сваю творчасць можна і трэба змагацца. Словам. “Нервовыя містэрыі ў згаладнелым целе” — мала хто з пісьменнікаў мог бы так выразна і лаканічна апісаць душу свайго тэксту.
Менавіта містэрыі, “сцэны” мы бачым у “Голадзе”. Сакральны сэнс голаду, пакуты цела раскрываюцца ў ім праз чарговасць перыядаў галоднага жаху і той кароткай палёгкі, калі герой здабывае нарэшце крыху грошай і разам з імі — запаветны хлеб.
Хлеб… Ён нібы з неба падае, з неба Хрысціяніі, хрысціянскага неба.
Ежа працуе ў гэтым свеце як вялікае тлустае сэрца. Пампуе жыццё па вуліцах і плошчах. Сюды-туды, па коле, па календары, па цыферблаце на гарадской вежы. Свядомасць героя “Голаду” то прасвятляецца, то зноў сціскаецца да памераў чорнай дзіркі, у якой нараджаюцца дзікія ідэі. І як сытым мінакам, што адварочваюцца ад чалавека, што блюе на ходнік, нам, сузіральнікам, адначасова і вусцішна, і гідка, і шкада… І хочацца хутчэй адысці ад таго месца, бо калі страх, гідота і шкадаванне — гэта ўжо занадта. Мы ў тэатры, які зрабіўся рэстарацыяй, мы за столікам, за сталом, застрашаныя, закусваем, засмажаны кавалачак захрас у зубах, мы глядзім з таго боку шкла на чужую бяду. І прымяраем яе на сябе — і просім бога навучыць нас, як застацца на баку гэтым: цёплым, лагічным, ясным.
…Калі першыя трыццаць старонак “Голаду” былі гатовыя, Гамсун даслаў іх у самую салідную дацкую газету “Палітыкен”, якой кіраваў Эдвард Брандэс, брат знакамітага Георга Брандэса. Той узяў рукапіс неахвотна… “Занадта вялікае ў вас апавяданне… Не для нашай газеты…”
Чытаць “вялікае апавяданне” рэдактар пачаў не адразу.
“…Чым далей я чытаў, тым больш яно мне падабалася. Яго аўтар быў не проста адораны, як іншыя літаратары. У ім было нешта ад Дастаеўскага… Прачытаўшы палову, я раптам зразумеў, што гэты аўтар у Капенгагене жыве надгаладзь. Я адразу ж паслаў яму дзесяць кронаў. Чым далей я чытаў, тым больш сорамна мне рабілася. Скончыўшы чытаць, я ледзь не памёр ад сораму”.
Эдвард Брандэс дапамог Гамсуну надрукаваць урыўкі ў “Ню Юрд” — кажучы савецка-постсавецкай мовай, “тоўстым часопісе”. І слава прыйшла да Гамсуна імгненна. Слава і грошы — на якія ён дасыта наеўся, прыстойна апрануўся і расплаціўся з даўгамі. А потым знайшоў сабе прасторны і светлы пакой.
Яшчэ не давёўшы ўвесь рукапіс да ладу, не маючы яго выдадзеным асобнай кніжкай, маючы толькі гэтую часопісную публікацыю, ён ужо быў самым чытаным у 1889 годзе нарвежскім аўтарам. Чытаным дасведчанымі людзьмі, расхваленым аўтарытэтнымі крытыкамі, заўважаным знанымі інтэлектуаламі. Цяперашнія аўтары такой патрэбы не маюць — мінулі часы, калі тоўсты часопіс быў выпрабавальнай пляцоўкай для тэксту, калі ён даваў аўтару, так бы мовіць, “пасведчанне прафесіянала”: публікацыя ў тоўстым часопісе была паспяхова пройдзенай праверкай на талент, з ёй можна было смела ісці ў выдавецтва. Схема — актуальная што для Скандынавіі канца ХІХ стагоддзя, што для Беларусі ажно да самага канца камуністычнай эпохі — ужо даўно не працуе.
“Голад” выйшаў у 1890-м накладам дзве тысячы асобнікаў. Прадаваліся яны кепска. Усе працягвалі абмяркоўваць тую часопісную публікацыю. Ганарар за кнігу, дзвесце дзесяць крон, Гамсун, паводле ягонага выразу, патраціў “як свіння”. А знакаміты брат рэдактара “Палітыкен”, Георг Брандэс, раскрытыкаваў “Голад” — за празмерны фізіялагізм, за сцэны, дзе герой нападае на Бога (“нягоднік, нягоднік!”). І — самы страшны папрок: за нуднасць і аднастайнасць.
Ёсць людзі, якія ніколі не галадалі. Ёсць людзі, якія проста даўно не елі. Голад — панятак анталагічны.
Што б той бедны Георг Брандэс сказаў пра “Уліса”?
***
У той год, калі твор Гамсуна выходзіць асобнай кніжкай, будучаму аўтару рамана “Уліс” толькі восем і ён вучыцца ў каледжы Клангоўз — наймалодшы вучань, якога аднакласнікі аднойчы спіхнулі ў яміну з вадой, ад чаго малы моцна прастыў.
Голад у Джойса наперадзе. Што такое голад, ён упершыню адчуе толькі ў 1903-м, у Парыжы:
“Дарагая мама, твой перавод быў вельмі дарэчы, бо я нічога не еў ужо 42 гадзіны. А сёння я без ежы ўжо 20 гадзін. Калі б былі грошы, я б купіў масляную печку і гатаваў бы сабе макароны з хлебам. Часам я не магу заснуць да чатырох раніцы, а калі прачынаюся, адразу ж бягу да дзвярэй, каб пабачыць канверт ад выдаўцоў, але кожную раніцу бачу толькі голую драўляную падлогу, уздыхаю і іду назад у ложак, нягледзячы на голад”.
Гамсун тады ўжо быў еўрапейскай знакамітасцю, і ягоны раман Джойс даўно прачытаў. Цалкам магчыма, дарэчы, што і ў арыгінале: захапіўшыся Ібсэнам, Джойс вывучыў нарвежскую і нават пісаў свайму куміру на ягонай мове.
Але гэта Ібсэн. З Джойсавым Гамсунам усё больш складана.
Кажуць, без “Голаду” не было б “Уліса”. Паралелі і праўда відавочныя: у абодвух раманах славутая плынь свядомасці ўтварае іхную тканку. У Гамсуна гэта яшчэ даволі стрыманая плынь, выраўненая літаратурнымі нормамі, закаваная ў берагі класічнага аповеду, а Джойс адпускае яе на волю. У абодвух раманах мы маем справу з блуканнямі-адысеямі, і хоць у Джойса ўвесь космас адбіваецца ў адным-адзіным дні, “Голад” таксама — вялікае падарожжа па Горадзе.
Своечужным, шумным, смярдзючым Месце, што з асалодай і заплюшчыўшы вочы прымае ў сябе ўсю назапашаную людзьмі культуру і ўсю міфалогію. Горад — наш вечны спадарожнік: так нехта назваў яго ў хвіліну святога жаху. У гэтым сэнсе што Дублін, што Хрысціянія, што Парыж, што Менск — той самы пункт на мапе роспачы. Горад-тэкст.
Які вядзе за сабой. Калі мы з табой некалі паедзем у Осла, можна будзе паблукаць усімі гэтымі Мёрэргатэн, Кіркегатэн, Хегдэхаўген, Улевольсвеен, і рынкам, і портам…
А потым сытна і смачна паабедаць.
***
…І Гамсунаў безыменны блукальнік, і Джойсавы Стывен і Блум маюць у сваіх прыгодах, жэстах, словах, у сваім бэкграўндзе шмат ад уласных стваральнікаў. А яшчэ гэта героі з яснымі маральнымі арыентырамі. Яны ведаюць, што кепска, а што добра. Яны хочуць несці дабрыню — але дабрыня выпадае з рук. Як кавалак хлеба. Сучасны чалавек бы плюнуў. А гэтыя падымаюць і нясуць далей, апантаныя цёмным невырашальным пытаннем: чаму хлеб дабрыні падае — і чаму я кожны раз яго падымаю?
Стывен — паэт і філосаф.
Герой “Голаду” адчувае сябе геніяльным пісьменнікам.
Стваральнік Стывена з’едзе за мяжу, уцячэ з няўдзячнай, чужой яму Ірландыі, пакіне свой Горад, каб напісаць пра яго вялікі раман.
Герой “Голаду” наймецца на карабель і таксама пакіне сваю Хрысціянію — з усімі яе “добрымі людзьмі”.
***
Кожны пісьменнік стварае сваю мову. Некаторыя пры гэтым даходзяць да самага дна ўжо існай. Джойс намацвае гэтае дно ў “Хаўтурах па Фінегане”. Герою “Голаду” хапае аднаго прыдуманага ім у нішчымны час слова, у якое змяшчаюцца ўсе мовы свету:
“…Я прыпадымаюся на ложку і кажу: кубоа, такога слова няма ў мове, я сам яго прыдумаў. Ага, чалавеча, ты стварыў слова… яно мае вялікае значэнне для граматыкі. …Дзіўлюся сваёй знаходцы і смяюся ад радасці”.
Кубоа.
“…мяне ж могуць падслухаць, а я ж хачу захаваць сваё вынаходніцтва ў таямніцы. Ад голаду мной авалодала трыумфальнае вар’яцтва, боль ужо не меў улады нада мною, думкі парасцугляліся… Я ўжо цвёрда вырашыў, чаго яно не павінна азначаць, але не вызначыў, што ж яно ўсё-ткі значыць. Перад гэткім выключным словам я бяззбройны…”
Ку-бо-а.
Канланг галоднага.
Мне хочацца ўключыць гэтае слова ў мову бальбута, якую я прыдумаў — як і належыць пісьменніку. Але я не магу яго прысабечыць. Можа, таму, што ніколі па-сапраўднаму не галадаў? І ўсё ж калі высветліцца, што яно нікому не патрэбнае, аднойчы я падыму яго з вуліц старой Хрысціяніі. Кубоа — герою Гамсуна гэтае слова прыходзіць уначы, у турэмнай камеры, дзе ён сядзіць не таму, што вінаваты, а таму што надзеў на сябе маску іншага, сытага чалавека… Ён начуе ў турме, бо паліцэйскія ў “Голадзе” ўсе такія лапачкі. Яны не дазволяць “добрасумленнаму журналісту Тангену” спаць на вуліцы.
Дарэчы, як жа яго называць, Гамсунавага героя без імені? Чамусьці ў памяці ўсплывае “Галадар” Кафкі. Можа, галадаром? Бо той таксама быў творцам. Голад служыў інструментам ягонага мастацтва. І адначасова — музай.
***
“Голад не цётка”, — кажуць у нас. А яшчэ кажуць: голад не дзядзіна — з’ясі і крадзена. А яшчэ: галоднаму асцюкі не колюцца, чорт з голаду й мухі еў.
І ўсё ж пра цётку кажуць найчасцей.
Крадзенае герой Гамсуна не жэр — паспрабаваў і не змог. Ён наогул паталагічна не ўмее карыстацца — не толькі чужым або сваім, але і наогул. Карыстанне як жыццёвы прынцып выклікае ў яго востры прыступ непавагі да сябе. Ён не можа скарыстацца нават з самай простай і выгоднай для сябе сітуацыі — ні чалавечае цяпло, ні жар кахання, ні банальнае цяпло ў жываце не мусяць быць абумоўленыя разлікам.
Голад бывае розным. Нават антрапаморфным. Голад не цётка. Голад — маладая жанчына. Голад — гэта Юлаялі.
Гамсуна называюць адным з самых вядомых пісьменнікаў-мізагінаў. Ён, які так часта адчуваў сябе закаханым у жыцці, піша пра жанчын з заўсёднай насцярожанасцю. Яны — містычныя істоты, якія вабяць і з якімі страшна і цікава, але… Жанчыны — істоты без унутранай глыбіні. Цёмныя калодзежы, дно якіх так блізка ад паверхні. Чытаючы “Голад”, адчуваеш, што аўтар не можа дараваць ім аднаго, самага галоўнага — яны не ў стане спасцігнуць велічы мужчынскага вар’яцтва, велічы сапраўднай творчасці.
Сапраўднымі вялікімі творцамі Гамсун у розны час лічыў самых розных жывых і мёртвых людзей.
Ніцшэ.
Дастаеўскага.
Стрындберга.
Гітлера.
Якія ўжо тут жанчыны…
Але Дастаеўскі і Ніцшэ памерлі, а да Гітлера яшчэ далёка. Таго галоднага мастака Гітлера, які будзе чытаць Гамсуна ў Вене, і таго Гітлера, які так прасякнецца “Плёнамі зямлі”… Гітлеру ў час выхаду “Голаду” адзін годзік, яго ўпершыню ў жыцці фатаграфуюць. Мама абажае маленькага Адольфа.
А герой “Голаду” ў гэты час мроіць у Хрысціяніі пра чароўную, прыдуманую ім “персідскую прынцэсу” Юлаялі — яна ідэал цеплыні і пяшчоты, прыгажосці і ўлады.
Але не духу. Не генія. Жанчына не можа быць геніем — кажа голад. Мужчынскі голад.
Жанчына ў “Голадзе” перастае быць марай, калі робіцца жанчынай. Герой сустракае свой ідэал, пераследуе яе, прыдумляе да драбніцаў. Кубоа і Юлаялі. Блізкасць надыходзіць як цуд. Вось ён дае рады гузікам, станіку, цалуе ёй грудзі — але ўсё руйнуецца, усё камечыцца і сканчаецца так няздарна. Ён думаў, яна Юлаялі — а яна была проста жанчына, якая пашкадавала яго, якая назвала яго “вар’ятам”. І ён сыходзіць. Не адчуваючы нават той найпашлейшай горычы, якую можа адчуваць мужчына: горычы ўпушчанай магчымасці.
“Я баяўся, што яна проста прымусіла сябе быць са мной ласкаваю, і сказаў толькі:
“Якая вы прыгожая!”
Падаўся да дзвярэй, наткнуўся на іх і, адступаючы, выйшаў з пакоя. А яна засталася стаяць унутры”.
Ён занадта маральны, занадта геній — на мове Гамсуна гэта значыць: занадта галодны. Голад не цётка.
Кажуць, цяпер у Нарвегіі “Юлаялі” называюцца начныя клубы, кавярні і рок-гурт.
***
Зрабіўшыся літаратурнай зоркай, Гамсун едзе ў Парыж.
Вось куды можа загнаць “Голад” маладога генія.
Ён пражыве там тры гады, пачне пісаць “Пана” і зробіць скандальную серыю партрэтаў скандынаўскіх пісьменнікаў. Яго будуць ненавідзець за тое, што ён ігнаруе або недастаткова хвалебна піша пра “старую гвардыю”. Ён запомніцца нарвежскай дыяспары эксцэнтрычнымі выхадкамі — як і належыць галоднаму, які напісаў раман пра голад і раптам разбагацеў, ён будзе скупляць усе кветкі ў вулічных гандлярак, раздаваць мінакам купленае ім моднае мыла… Калі ў рэстарацыі нейкі галодны мастак падсядзе да яго і скажа, што хоча піць, Гамсун мімаходзь крыкне афіцыянту: “Дваццаць пяць бутэлек піва, я плачу!”.
А потым пачнецца новае стагоддзе.
Пачнецца зусім іншае жыццё — і ён пакрысе пазнаёміцца з усімі сваімі галоўнымі чытачамі.
Пакуль не дойдзе да апошняга. Таго, на смерць якога ён напіша некралог.
“Я не дастойны публічна гаварыць пра Адольфа Гітлера, да таго ж яго жыццё і дзейнасць не спрыяюць сентыментальнасці. Ён быў ваяром. Барацьбітом за чалавецтва, вестуном Евангелля аб правах усіх народаў. Ён быў рэфарматарам найвышэйшага ўзроўню. Ягоным гістарычным наканаваннем было дзейнічаць у эпоху не бачанай раней жорсткасці, жорсткасці, якая захапіла яго самога. Так, напэўна, бачыць Адольфа Гітлера шараговы заходні еўрапеец, а мы, ягоныя самыя блізкія аднадумцы, схіляем галовы над яго прахам”.
Перад гэтым здарыцца яшчэ некалькі падзей, але галадаць Гамсун больш ніколі не будзе.
Няшчасны герой “Голаду” ў рваных штанах, які вар’яцкім шэптам расказвае пра свае ўяўныя візіты ў каралеўскі палац, нарэшце сустрэнецца з аўтарам, які і праўда будзе ў караля ганаровым госцем.
Гамсун атрымае Нобелеўскую прэмію, а ягоная шалёная нянавісць да электрычнай “бяздушнай” Брытаніі зробіцца анекдотам. Год за годам ён будзе працягваць свае ўцёкі з Хрысціяніі, уцёкі з Горада, што пачаліся на апошніх старонках “Голаду”. Уцёкі да архаічнай, патрыярхальнай, поўнай “плёнаў зямлі” ды “крыві і глебы” вёскі. Горад не можа зрабіць чалавека шчаслівым. Толькі галодным. Прэч, прэч. Ад маральнага голаду цывілізацыі, ад нішчымніцы новага свету, які так смярдзіць заходнім, брытанскім духам. У новую Еўропу, якую ягоны гарачы прыхільнік, колішні галодны венскі мастак, а цяпер фюрэр германскай нацыі будзе ствараць з дапамогай голаду, смерці і нянавісці. Прэч! Назад! Ці наперад? Няважна! Прэч! У новую-старую вясковую Нарвегію, дзе працавітыя дужыя мужчыны з залацістымі валасамі і здаровыя кабеты з поўнымі грудзямі і вачыма колеру мора і неба. У вышываначную мару. У скандынаўскую казку. Наперад у мінулае. Да простага арыйскага шчасця.
Зрэшты, пра некаторых сваіх адданых чытачоў ён не будзе мець ніякага ўяўлення.
Напрыклад, пра беларускага пісьменніка Кузьму Чорнага, для якога Гамсун застанецца адным з галоўных настаўнікаў. “К. Чорны ўспрыняў ад К. Гамсуна псiхалагiзм, бiялагiзм у буржуазным, iдэалiстычным асвятленнi…” — пісалі крытыкі 30-х і не надта каб памыляліся.
Пра Якуба Коласа, які так напіша ў сваім дзённіку:
“(У герояў Чорнага) манера гаварыць паміж сабою такая ж, як і ў персанажаў Кнута Гамсуна... Усе асобы нагадваюць сабою людзей не нашай планеты Зямлі, а нейкай іншай. Кузьма Чорны: людзі ёсць людзі, усе яны пароблены на адзін канон, а іх паводзіны залежаць цалкам ад іх біялагічных умоў. Ні тэмперамент, ні ідэалагічныя адзнакі Кузьма Чорны пад увагу не бярэ…”
Ці пра Уладзіміра Дубоўку, аўтара першага ў Беларусі даследавання, прысвечанага знакамітаму нарвежцу: “Пра новы раман Кнута Гамсуна”.
І пра вялікае мноства іншых. Што й казаць, беларускіх пісьменнікаў Гамсун зачароўваў… Не, не толькі і не столькі “Голадам” — што гэта такое, яны добра ведалі й самі. Ён зачароўваў іх сваёй вясковасцю, сваім разуменнем селяніна — і сваёй мілай сінявокай Нарвегіяй, такой падобнай колерам вачэй да іхнай Беларусі. Быццё селяніна ў індустрыяльную, электрычную эпоху, тэлеграфныя слупы супраць плёнаў зямлі — як жа гэта было ім блізка і зразумела.
Яны чыталі яго па-расійску, гэтыя наіўныя літаратары з невядомай Гамсуну Савецкай Беларусі. А яшчэ па-ўкраінску — там Гамсуна пачалі перакладаць ужо ў дваццатыя. Беларускамоўнага Гамсуна давялося чакаць яшчэ дзесяцігоддзі.
І вось ён перада мной — і я перачытваю раман, за які ўзяўся некалі ў маладосці, апантаны адным жаданнем: зрабіцца пісьменнікам. Перачытваю на сваёй мове. Гэта збор твораў Гамсуна, які сёлета выдаў Андрэй Янушкевіч у серыі “Nobless oblige“ (пераклады Лявона Баршчэўскага і Лідыі Ёхансэн).
У расійскім перакладзе, які я некалі чытаў, Юлаялі звалася Ілаялі. Але я больш веру беларускім перакладчыкам. Бо мы ўжо іншыя, зусім іншыя. Не такія, як у 20-я ці 30-я. Упэўненыя ў сабе. Можам сабе дазволіць мець Гамсуна па-свойму. Спатоліць нарэшце доўгі і ганебны голад. Еўрапейскі, інтэлектуальны, культурны. Голад па вялікай кнізе. Цяпер і мы маем Гамсуна па-беларуску.
Збор адкрываецца раманам “Голад”. І я разгортваю яго і чытаю тыя самыя радкі:
“Было тое ў часы майго першага галадавання і бадзяння па Хрысціяніі — гэтым дзіўным горадзе, што на кожным пакідае свой адбітак…
Я ляжаў і не спаў на сваім паддашку…
...гадзіннік прабіў...”
Сваё жыццё Кнут Гамсун скончыў у цемры.
Апоўначы, калі людзі мінулага прачыналіся і запальвалі васкоўкі.
