5–2003
» да Зьместу «

ВІЛЕНСКАЯ АНТАЛЁГІЯ
аналітыка • эсэістыка • крытыка • рэцэнзіі

Віленская анталёгія

Віталь Зайка
Літоўскі Ерусалім:
ужо нябачны
простым вокам...

---

Гістарычная Літва (сёньняшні абшар Рэспублікі Беларусі, Віленшчыны й Дзьвіншчыны) ёсьць старадаўняй бацькаўшчынай як беларусаў (колішніх ліцьвінаў), так і гэбраяў-літвакоў. Як і для беларусаў, для гэбраяў на беларуска-літоўскіх землях Вільня была фокусам вялізнага абшару і сэрцам магутнага цела, якое і да сёньня яшчэ тоіць недзе ў сваіх глыбінях памяць пра гэты край.

Вільня, Вілнэ, Вільно… Здаўна-давён, стагодзьдзямі, горад гэбрайскі, польскі й беларускі — літаральна за некалькі дзесяцігодзьдзяў змутаваў, перакінуўся ў горад літоўска-расейскі, Vilnius/Вильнюс, з дамешкам “інстынктыўнай” польскасьці, у якую і зь якой людзі свабодна ўваходзяць і выходзяць.

Гэбраі зь Вільні й ваколіцаў, якія перажылі вайну, засталіся, напэўна, на ўсё далейшае жыцьцё ў шоку ад страты свайго пракаветнага “этнічнага” асяродзьдзя, пра што казала прадстаўніца Нью-Ёрскай арганізацыі віленчукоў-гэбраяў “Нусах Вілнэ” на ўгодках зьнішчэньня Віленскага гета: “Ад нашай Вільні не засталося нічога. Гэта сёньня горад-прывід, адно толькі рэльеф і тапаграфія якога нагадваюць горад нашага дзяцінства і юнацтва. Аканіцы ягоныя абыякава глядзяць, не пазнаючы нікога”.

Безумоўна, да такога адчуваньня непапраўнае страты дадаецца тое, што было страчана ўжо пасьля вайны, — зруйнаваньне і забудова большай часткі старажытнага гэбрайскага кварталу, улучна зь Вялікай сынагогай, зьнішчэньне могілак на Сьніпішках і Антокалі, адсутнасьць за Саветамі гэбрайскіх грамадзкіх арганізацыяў, эміграцыя гэбрайскіх жыхароў Вільні. Сёньня ў Вільні існуе Гэбрайскі музэй, школа і пара іншых культурных установаў, улучна Інстытутам гэбрайскай культуры пры ўнівэрсытэце, але ад гэтага ненашмат весялей.
 

Разбурэньне гэтага этнічнага асяродзьдзя, а таксама традыцыйнага дамадэрнага грамадзтва пачалося прыкладна на стагодзьдзе — паўтара раней. За часоў Вялікага Княства Вільня зрабілася цэнтрам гэбрайскага жыцьця і гэбрайскай навукі — Літоўскім Ерусалімам¹. Разьвіцьцё гэбрайскага грамадзкага жыцьця, рабіністычнай навукі і традыцыйных рэлігійных навучальных установаў нават пасьля падзелаў Вялікага Княства зрабіла Вільню роўнай, а ў нечым і вышэйшай за такія старыя асяродкі гэбрайскай культуры, як Бэрлін і Варшава. Вільня зрабілася фокусам фармаваньня, крышталізацыі асобнай галіны эўрапейскага гэбрайства — літвакоў². Гэта быў субэтнас, “племя” ашкенаскага гэбрайства, з усімі атрыбутамі — сваёй сталіцай, тэрыторыяй, мовай, этасам, кшталтам рэлігіі, асобным стэрэатыпам аб сабе ўваччу навакольных гэбрайскіх субэтнасаў (“полакаў”, “галіцыянэраў”, “валынцаў”). Фармаваньне гэтага асобнага субэтнасу было спрычыненае яго існаваньнем у межах і пад юрысдыкцыяй Вялікага Княства і канчаткова выкрышталізавалася ў часы хасыдзкага закалоту, калі Вільня зрабілася цэнтрам супраціву новай плыні ў юдаізьме (хасыдызму), што акцэнтвала ролю эмацыйнага асабістага кантакту з Богам пры пасярэдніцтве праведніка-цадыка, у супрацьлегласьць традыцыйнай рабіністычнай мадэлі ўзаемадзеяньня з Богам праз выкананьне ўсіх абрадаў і вывучэньне сьвятых кнігаў ды спадарожнай літаратуры пад кіраўніцтвам рабінаў — традыцыйных экспэртаў у пытаньнях рытуалу³.

Супрацьстаяньне хасыдызму (яно звалася “місноґдус” у ашкенаскім вымаўленьні старагэбрайскай мовы) стала асновай, стрыжнем адмысловай літоўска-беларускай, “літвацкай” ідэнтычнасьці, а самая назва “місноґід” (апанэнт хасыдызму) часта ўспрымалася як сынонім да “літвака”.

Сутнасьць “місноґідзкай” рэлігійнай нормы доўга заставалася ў цені, калі параўнаць з грамадзкай цікавасьцю да хасыдызму і колькасьцю працаў, напісаных пра розныя яго аспэкты. Нядаўна выйшлі некалькі ўзорных працаў — Алана Надлера “Місноґідзкая вера” й Імануіла Эткеса “Адзіны ў пакаленьні”, што часткова запаўняюць гэтую лякуну⁴. Рацыяналізм літвацкага тэалягічнага дыскурсу стварыў для літвакоў уваччу суседзяў — гэбраяў польскіх і ўкраінскіх земляў — стэрэатып эмацыйна стрыманай, крытычнай, нават чэрствай асобы, якая нічым ня грэбуе дзеля пошуку доказаў, каб у нечым пераканацца. Гэтая апошняя рыса спрычынілася да мянушкі “цэйлэм-коп” (крыжагаловы): лічылася, што вучоны літвак можа лёгка перакінуцца ў хрысьціянства, каб толькі задаволіць сваю цікаўнасьць. Верагодна, што гэтаму паспрыяла распаўсюджаньне гэбрайскай асьветы (Гасколы) на беларуска-літоўскіх землях, а таксама гэткія вядомыя выхрасты, як арыенталіст Даніла Хвольсан (вядомы сваёй фразай “Лепей быць прафэсарам у Пецярбургу, чымся мэламэдам у Эйшышках”) і авантурыст Якуб Брафман (аўтар антысэміцкага трактату “Кніга кагалу”), што паходзілі зь іх.
 

Для супрацьдзеяньня хасыдзкім уплывам, якія ўсё ж праніклі на беларуска-літоўскія землі пераважна ў выглядзе плыні ХаБаД (“любавіцкага толку” або беларускага хасыдызму, больш рацыяналісцкага за польска-ўкраінскі), а таксама для ўмацаваньня традыцыйных рабіністычных дактрынаў сярод адукаванай эліты грамадзтва рабіністычныя вярхі літоўска-беларускага гэбрайства стварылі навучальныя ўстановы. Пачала разьвівацца сыстэма ешыботаў (ешываў), — тэалягічных сэмінарыяў з больш-менш адвольнай праграмай, дзе галава ешыботу (рош-ешыва) вырашаў усе пытаньні згодна з сваім уласным разуменьнем навучальнага працэсу. Значны нарматыўны ўплыў мелі навуковыя працы і зборнікі рабінскіх рэспонсаў (рытуальных рэгуляцыяў). Дзяржава таксама імкнулася рэгуляваць навучальны працэс, яскравым прыкладам чаго было закрыцьцё Валожынскага ешыботу ў адказ на адмову ягонага кіраўніцтва ўвесьці ў навучальную праграму такія сьвецкія дысцыпліны, як матэматыка і расейская мова, а таксама адукацыйны цэнз для кіраўніцтва й выкладчыкаў. Адной з найноўшых працаў у гэтай тэме ёсьць кніга Шаўла Стамфара “Ўзьнікненьне літоўскіх ешываў” (на іўрыце)⁵.

Да ўмацаваньня адмысловасьці беларуска-літоўскага гэбрайства спрычынілася і мэтадалёгія вывучэньня талмуду: пілпул і мусар. Яны мелі вялікі ўплыў на стыль мысьленьня эліты грамадзтва і праточваліся на самы ніз, дзе апошні ваданоша ці шавец вечарамі зьбіраліся ў сынагогах ці малітоўных дамох дзеля вывучэньня геморы (талмуду) або камэнтароў да Сьвятога пісьма. Дарэчы, такія таварыствы мелі назву хаўрусэ (найбольш верагодная крыніца паходжаньня беларускага слова “хаўрус”). Павага да пісанага і друкаванага слова, наагул вялікая сярод гэбраяў, дайшла ў выпадку літвакоў да абсалюту, улучна з рабінскімі адозвамі шанаваць і не карыстаць нягодна любыя паперы з напісанымі ці надрукаванымі літарамі, бо там ёсьць літары, якімі пішацца імя Бога. Гэта, дарэчы, параўнальна з практыкай іншага народу старажытнай культуры — кітайцаў, у якіх знойдзеныя на вуліцах паперкі, напрыклад, абрыўкі газэтаў, спальваліся, бо гіерогліфы лічыліся рэччу сьвятой.
 

Імкненьне да ведаў, знаёмства з сучаснай не-гэбрайскай літаратурай (што часам вывучалася ешыботнікамі з-пад крыса) і, нарэшце, сьвецкая адукацыя вялі да вальнадумства і часам атэізму, г.зн. да таго, на што, так бы мовіць, “намякалі” хасыды, даючы літвакам мянушкі кшталту “крыжагаловыя” (г.зн. вальнадумцы, якім нічога ня значыць навярнуцца ў хрысьціянства) або “трэфныя (нячыстыя) літвакі”. Лібэралізацыя стаўленьня афіцыйных расейскіх уладаў да гэбраяў у 1860—1870-х гадох і стварэньне мадэрнізаванай сярэдняй клясы гэбрайскіх лекараў, настаўнікаў, адвакатаў адчыніла пэрспэктывы да інтэграцыі ў грамадзтва для соцень тысяч новых шукальнікаў лепшае долі. Ім была ўласьціва прага да ведаў і някепская адукаванасьць, яны былі загартаваныя ў хедэрах і талмуд-торах (традыцыйных пачатковых школах). Этас пашаны да вучэньня, высокі ўзровень пісьменнасьці (працэнт гэбраяў, якія ўмелі пісаць па-расейску, паводле перапісу 1897 году, быў значна вышэйшы за такі ў беларусаў, і гэта пры тым, што пераважная большасьць гэбрайскіх мужчынаў была пісьменная па-гэбрайску і/або на ідыш). Падвышэньне адукацыі, эмансыпацыя гэбрайскага насельніцтва выклікалі рост сацыяльнай, а пазьней і палітычнай актыўнасьці. Пад узьдзеяньнем суседніх нацыянальных рухаў стаў стварацца гэбрайскі нацыянальны рух ці, лепей, — рухі, зь якіх асноўнымі зрабіліся сіянізм, бундызм і аўтанамізм. Да стварэньня ўсіх трох літвакі мелі самае непасрэднае дачыненьне. У Вільні ўзьнік протасіянісцкі рух “Хібат-Цыён”, што стаў арганізацыйнай асновай для палітычнага сіянізму Тэадора Герцля. Там жа была заснаваная гэбрайская сацыял-дэмакратычная партыя — Бунд (у 1897 годзе ў Вільні адбыўся першы зьезд Бунду). Зь Вільняй зьвязанае ўзьнікненьне й разьвіцьцё руху за тэрытарыяльную аўтаномію (нацыяналізму дыяспары). Бундызм і аўтанамізм на пэўных этапах можна нават лічыць зьявамі ў пераважнай ступені “літвацкімі”⁶.

Эмансыпацыя мела свой адваротны бок — эрозію й зьнікненьне традыцыйнай гэбрайскай культуры. Дзеці, народжаныя ў эмансыпаваных сем’ях, у пераважнай большасьці рабіліся суб’ектамі не-гэбрайскай культуры. Зразумела, былі й выключэньні, як у выпадку Ўладзімера Мэдэма, што паходзіў зь менскай асыміляванай сям’і, дзіцем быў ахрышчаны ў праваслаўе, а пасьля стаў адным зь вядучых дзеячоў Бунду, вывучыў у сталым узросьце ідыш і ўсяляк прапагандаваў яго ўжываньне. Ёсьць усе падставы лічыць, што большасьць гэбрайскай інтэлігенцыі канца XIX стагодзьдзя і першых дзесяцігодзьдзяў XX на беларускіх землях была акультурызаваная ў расейскае грамадзтва. Віленская інтэлігенцыя хіба дала найбольш яскравы прыклад: нягледзячы на добрае валоданьне польскай мовай ды ідышам, у якасьці прэфэрэнцыйнай мовы зносінаў у гэбрайскіх культурных колах Вільні (па-за адмыслова “ідышысцкімі” або “гэбраісцкімі” асяродкамі) ажно да верасьня 1939 году і “першых Саветаў” яна ўжывала мову расейскую (мовай шырокіх гэбрайскіх масаў заставаўся ідыш). Гэтыя зьмены мелі вынікам тое, што стэрэатып “літвака” зьмяніўся і сярод польскіх гэбраяў на мяжы XIX і XX стагодзьдзяў самое слова “літвак” набыло адмоўнае адценьне, азначаючы асобу расейскамоўную й фанабэрыстую, якая ня дужа пільна выконвае правілы рытуальнай чысьціні ежы (кошар) і суботняга адпачынку (шомрус шабас).
 

Немцы падчас першай сусьветнай вайны прызналі мову ідыш, разам зь беларускай, польскай і літоўскай, афіцыйнай мовай у Вільні і на ўсіх прылеглых абшарах пад сваім кантролем. На ідыш былі вырабленыя пашпарты, друкаваліся афіцыйныя аб’явы ды іншыя дакумэнты, праводзілася навучаньне ў школах. Падзеі таго часу і першых дзесяцігодзьдзяў XX стагодзьдзя апісаныя ў кнізе Гірша Абрамовіча “Зьніклыя постаці”⁷.

У 1919 годзе, ужо за польскай уладай, адбыліся выбары кіраўніцтва адноўленай Віленскай гэбрайскай грамады (кегілы), якая стала, бадай, першай дэмакратычна абранай у горадзе структурай самакіраваньня. Грамадзкае й рэлігійнае жыцьцё ў Вільні разьвівалася і дасягнула свайго піку ў міжваеннае дваццацігодзьдзе. У Вільні быў створаны Інстытут гэбрайскіх дасьледаваньняў (YIVO), які прэтэндаваў на ролю гэбрайскай акадэміі навук, існаваў шэраг школаў і гімназіяў, адукацыйнае таварыства “Вільбіг”, ПЭН-клюб, выходзілі дзясяткі гэбрайскіх публікацыяў у абедзьвюх мовах, працавала некалькі гэбрайскіх тэатраў (у тым ліку славутая “Віленская трупа”), існавалі літаратурныя суполкі. Выдавецтвы Клецкіна, Ром, Розэнкранца ды іншыя выпускалі кнігі на ідыш і гэбрайскай, што разыходзіліся па ўсім сьвеце (камплект віленскага талмуду з друкарні ўдавы й братоў Ром нядаўна быў нават знойдзены ў Багдадзе, у штаб-кватэры сакрэтнай паліцыі Садама Хусэйна). Гэбраі ў міжваенны час мелі добрыя стасункі зь іншымі нацыянальнымі групамі, у тым ліку зь беларусамі. Антон Шукелойць, старшыня Галоўнай управы Беларуска-Амэрыканскага Задзіночаньня, успамінае, як у часы ягонага вучэньня ўва ўнівэрсытэце Сьцяпана Батуры ў Вільні беларусы й гэбраі разам праводзілі супольныя акцыі супраць антысэміцкай палітыкі польскіх уладаў. Беларусы ў знак салідарнасьці займалі лавы жыдофске — месцы зь левага боку аўдыторыі, якія рэакцыйны рэктарат адводзіў для гэбраяў. Беларуская й гэбрайская моладзь плячо ў плячо змагалася ў шэрагах эсэраў і капэзэбоўцаў. У трохтамовым мэмарыяльным альбоме “Літоўскі Ерусалім у ілюстрацыях і дакумэнтах”, выдадзеным Лейзарам Ранам⁸, трапляюцца дакумэнты, што сьведчаць аб актыўных кантактах паміж гэбраямі й беларусамі ў Вільні. Шэраг дакумэнтаў можна знайсьці таксама ў Інстытуце гэбрайскіх дасьледаваньняў “YIVO” ў Нью-Ёрку⁹.

Калі над гэтым сьветам, над гэтым асяродкам цывілізацыі апусьцілася заслона фашыстоўскага генацыду, гэбраі складалі каля трэцяй часткі насельніцтва Вільні. Было створанае гета, але яшчэ да гэтага 35 тысяч чалавек былі расстраляныя ў Панарах ля Вільні. Агульная колькасьць гэбрайскага насельніцтва на пачатак вайны складала каля 80 тысячаў чалавек* (дадзеныя з: Encyclopaedia Judaica, Jerusalem, 1971. Vol.16, p.148, right column [VILNA. Holocaist Period]).
 

Падзеі з жыцьця гета, і ня толькі, былі адлюстраваныя ў дзёньніках загінулых бібліятэкара Германа Крука і літаратара Зэліка Калмановіча¹⁰ ды ў дзёньніку супрацоўніцы акадэмічнай бібліятэкі, літоўкі Оны Шымайтэ. Падзеі, зьвязаныя з выратаваньнем часткі гэбрайскіх архіваў і бібліятэк у Вільні, апісаныя ў брашуры Д. Фішмана “Вугольле з агню: Выратаваньне гэбрайскіх культурных каштоўнасьцяў у Вільні”, а таксама ў ранейшай кнізе на ідыш Шмерке Качаргінскага “Паміж сярпом і молатам”¹¹. Адысэя культурных помнікаў зь віленскіх збораў, што былі вывезеныя ў Нямеччыну, а тады пераехалі ў Нью-Ёрк, пераказаная ў кнізе Люсі Давідовіч “З таго месца і часу: успаміны, 1938—1947”¹². У кнізе Давідовіч прыводзяцца таксама цікавыя замалёўкі з жыцьця Вільні ў 1939 годзе аж да самага пачатку вайны. Л. Давідовіч, амэрыканка, што год вучылася ў асьпірантуры “YIVO” ў Вільні, прыводзіць дэталі, якія яе ўразілі, але мясцовымі жыхарамі, напэўна, лічыліся нявартымі ўвагі, і таму не данесеныя, наколькі мне вядома, ніякімі іншымі мэмуарамі. Ахвярамі “першых Саветаў” у 1939 годзе сталі культурніцкія й грамадзкія гэбрайскія лідэры Залман Рэйзін і Ёсэф Чэрніхаў (Даніэлі), у гэты ж час беларусы страцілі Антона Луцкевіча, Янку Пазьняка, Аляксандра Ўласава, якія зьніклі ў пашчы НКВД.

Бадай найбольш унікальнае дасягненьне Вільні ў гісторыі гэбрайскай культуры — гэта тое, што яна стала асяродкам ідышысцкага руху, гэбрайскай сэкулярнай ідыш-моўнай культуры. Пры высокай канцэнтрацыі гэбрайскага насельніцтва, а таксама навучальных установаў — гімназіяў, школаў і сэмінарыяў, дасьледчых цэнтраў гэбрайскай культуры — Інстытуту “YIVO”, Навуковага Таварыства імя Ан-скага, бібліятэкі Матыяса Страшуна — Вільня зрабілася выбітным цэнтрам вывучэньня ўсходнеэўрапейскага гэбрайства. У гэтым Вільня складала моцную канкурэнцыю Менску і Кіеву, дзе таксама камуністычнымі ўладамі з “устаноўкамі” на “клясавасьць” і “вывучэньне пралетарыяту” былі створаныя навуковыя цэнтры, пакуль ня зьніклі ў другой палове 1930-х гадоў.
 

Вільня была таксама мастацкай і літаратурнай гэбрайскай сталіцай. Пачынаючы ад часоў гэбрайскай Асьветы, Гасколы, у горадзе працавалі многія пісьменьнікі — Мардэхай-Арон Гінзбург, бацька й сын (Адам Гакоэн і Міха Ёсэф) Лебенсоны, Айзік-Меір Дык, Калман Шульман, Ягуда-Лейб Гордан, Эльёкум Цунцар, Яшуэ Штэйнберг, Леў Ляванда, Шмуэл-Ёсэф Фін. Тут зьявілася першая тыднёвая газэта па-гэбрайску “Га-Кармель”. У Вільні ўпершыню па-гэбрайску зьявіўся твор пра свой горад, “Кір’я нэймана” Ш. Фіна, што задаў тон і ўзровень для такога кшталту публікацыяў. Пра гэбрайскую Вільню пісалі таксама дасьледнік Сяргей Бяршадзкі й пісьменьнік Юзаф Ігнацы Крашэўскі.

На пачатку XX стагодзьдзя ў Вільні працавалі літаратары Шмуэл Нігер, Бал-Махшовэс, Айзік-Меір Вайтар (Дзевяніскі), Лейб Іофэ, Мойшэ Тайч, Залман Рэйзін (пасьля — рэдактар газэты на ідыш “Вілнэр Тог”). У часопісе “Ідышэр Вэлт” друкаваліся артыкулы Антона Луцкевіча пра беларусаў. Найбольш выдатнай постацьцю на віленскім Парнасе быў паэт, драматург і празаік Мойшэ Кульбак, які спалучаў у сваёй творчасьці традыцыйныя гэбрайскія матывы (фальклёр, Кабалу) з мадэрнісцкімі рысамі. Ягоная паэма “Райсн” (Беларусь) застаецца непераўзыдзеным гімнам беларускай зямлі й ейным людзям (Кульбак паходзіў з Смургоняў, пераехаў зь Вільні ў Менск разам зь літаратуразнаўцам Максам Эрыкам, загінуў у сталінскія часы). У канцы 1920-х гадоў была заснаваная літаратурная суполка “Юнг Вілнэ”, у склад якой увайшлі Хаім Градэ, Аўром Суцкевер, Шмерке Качаргінскі, Шымшон Каган, Мойшэ Левін, Лейзар Вольф, Элхонан Воглер, Гірш Глік. Гэтая суполка зрабіла значны ўнёсак у літаратуру і культуру ідыш. У стварэньні суполкі браў удзел вядомы гэбрайскі рэлігійны мысьляр Аўром-Ешуе Гешаль, які напісаў пра Вільню: “Гэбрайская Вільня была асяродкам, дзе муры, скляпеньні, завулкі дыхалі ўспамінамі пра вялізны інтэлект, памяцьцю пра самаахвярнасьць у імя гэбрайства, пра шанаваньне Бога і людзей, пра цноту і прагу да ведаў... Мне пашчасьціла ўвабраць дух гораду, у якім нават самыя гаротныя беднякі былі носьбітамі выкшталцонасьці й духовай узьнёсласьці”¹³. Віленскія вобразы й выявы жывуць у творах Аўрома Суцкевера і Аўрома Карпіновіча, апошніх песьняроў гэбрайскай Вільні.

Некалі ў “Нашай Ніве” прачытаў я, здаецца, у Сяргея Паўлоўскага, што Вільня мае нейкую нявыказаную таямніцу, пра якую гаворыць кожны, хто там бываў. І што на самай справе таямніца гэтая — беларускасьць Вільні. Гэбрайскасьць Вільні робіцца, зрабілася сёньня гэткай жа таямніцай. Мусім жа берагчы яе, бо бяз тых таямніцаў гэты горад — ужо ніякая ня Вільня.