6–2003
» да Зьместу «

Эўропа на ўсход ад Эўропы
аналітыка • эсэістыка • крытыка • рэцэнзіі

Эўропа
на ўсход ад Эўропы

Толькі мова
можа быць асновай

Гутарка з брытанскім тэарэтыкам нацыяналізму Эндру Ўілсанам

---

— Як вынікае з Вашай кнігі «Ўкраінцы: неспадзяваная нацыя», Вы бачыце пэўную долю гістарычнай выпадковасьці ў тым, што зь беларусаў і ўкраінцаў паўсталі дзьве розныя нацыі. Што ж перашкодзіла беларусам і ўкраінцам ператварыцца ў адзін народ?

— Так, за часоў Скарыны існавала адна супольная дамадэрная русінская нацыя. Але трэба дапускаць, што ў той час нармальна было мець адначасова некалькі ідэнтычнасьцяў — і русіна, і грамадзяніна Літвы ці Польшчы. Я люблю новую кнігу Наталі Якавенкі «Паралельний світ» і, выкарыстоўваючы яе назву, хачу сказаць, што гэтыя ідэнтычнасьці сапраўды існавалі ў паралельных сьветах. Але, з другога боку, яны суіснавалі, можа, нават у сьвядомасьці адной і той жа асобы. Да таго ж, русіны займалі вялікую тэрыторыю і паміж русінскай ідэнтычнасьцю ў Кіеве і ў Вільні існавалі адметнасьці. Апрача гэтага, у Кіеве падчас дзейнасьці Пятра Магілы адбылася сапраўдная культурная рэвалюцыя. Дадайце сюды яшчэ казацкія войны і расейскае нашэсьце ў XVII ст. Значыць, пасьля Магілы, пасьля Хмяльніцкага, пасьля Андрусова гэтыя розныя часткі магчымай нацыі пайшлі рознымі шляхамі.

— І Беларусь стала калёніяй Расеі?

— Тэарэтыкі посткаляніялізму заўсёды хочуць паказаць штось амаль унівэрсальнае для розных краін. Але гістарычны досьвед гэтых краін розны. Што такое імпэрыя? Мне падабаецца дэфініцыя амэрыканскага навукоўца Аляксандра Мотыля. Імпэрыя мае свой цэнтар і шмат пэрыфэрыяў. Каб быць імпэрыяй, трэба мець больш за дзьве пэрыфэрыі. Нельга гаварыць пра былую Чэхаславаччыну як пра імпэрыю, бо яна мела адзін цэнтар і адну пэрыфэрыю. Значыць, адна імпэрыя мае дзьве, тры, чатыры і г.д. пэрыфэрыі і кантралюе іх недэмакратычнымі мэтадамі. Чаму я так шмат гавару пра тэарэтытычныя пытаньні? Некаторыя схалястычныя крытыкі маіх твораў пісалі, што цэнтар — Пецярбург або Масква, як, зрэшты, і шмат беларусаў, — ня думаў пра Ўкраіну ці Беларусь як апрычоную нацыю. Цэнтар ня бачыў Беларусь як пэрыфэрыю. Цэнтар, асабліва ў апошнія гады імпэрыі Раманавых, разумеў палітычныя, этналінгвістычныя працэсы і рабіў стаўку на нацыятворчы праект. І, безумоўна, беларускі народ быў для яго племем, а таму часткай гэтага праекту.
 

Так, Расейская імпэрыя мела свой цэнтар. Але цяжка сказаць, што гэты цэнтар быў расейскім народам. Расейская імпэрыя найперш была імпэрыяй Раманавых, а не імпэрыяй расейскага народу. Хаця ў самы апошні пэрыяд свайго існаваньня цэнтар выкарыстоўваў элемэнты расейскага нацыяналізму. Што да Савецкага Саюзу, то ён быў вельмі своеасаблівым утварэньнем. Тут можна выкарыстаць творы іншага тэарэтыка, Эрнэста Гелнэра. Згодна зь яго тэарэтычным падыходам да нацыялізму, да мадэрнізацыі існуе традыцыйнае грамадзтва з тыповай структурай: існуе эліта, існуюць меншасьці, якія валодаюць асаблівымі культурнымі адзнакамі. У такім грамадзтве шмат сялян — носьбітаў патрыярхальных ідэнтычнасьцяў — тутэйшых, кажучы па-беларуску. Працэс мадэрнізацыі павольна стварае новую супольнасьць. Савецкі Саюз быў унікальнай спробай “закілзаць” гэтыя працэсы і спыніць мадэрнізацыю паводле Гелнэра, г.зн. замарозіць этнічныя ідэнтычнасьці і стварыць па-за імі новую ідэнтычнасьць. Савецкі Саюз стварыў для беларусаў “эрзацэтнаідэнтычнасьць”.

Значыць, можна гаварыць пра элемэнты расейскага каляніялізму ў дачыненьні да Беларусі, перадусім у галіне культуры і эканомікі. Але і ў імпэрыі Раманавых, і ў Савецкім Саюзе немагчыма вытлумачыць пазыцыі беларусаў толькі з пункту гледжаньня каляніялізму. Яго можна выкарыстоўваць, але будзе перабольшаньнем гаварыць, што Беларусь была звычайнай калёніяй.
 

— Больш за тое, Марцін Маля ў «Савецкай трагедыі» заўважыў, што й Савецкі Саюз спрычыніўся да стварэньня беларускай нацыі...

— Усё залежыць ад таго, дзе вы пачынаеце гісторыю. Была адна нацыя да 1839 або да 1667 году, і гэта была паўславянская шматнацыянальная нацыя Літвы. Трагедыяй для беларусаў было зьнішчэньне трэгераў яе ідэнтычнасьці. Яе носьбітамі былі перадусім эліты, і перадавалася яна праз каналы сярэднефэадальнай вэрсіі грамадзкай камунікацыі, г.зн. не праз газэты і школы, а праз царкву і іншыя дамадэрныя спосабы сацыяльнай камунікацыі. Усе гэтыя каналы і сацыяльныя слаі былі страчаныя. Другая вэрсія сучаснай беларускай гісторыі пачынаецца падчас другой сусьветнай вайны ex nihilis. Але толькі здаецца, што беларуская гісторыя пачынаецца амаль ex nihilis падчас вайны.

— Марцін Маля меў на ўвазе, што дзякуючы сваёй эрзацдзяржаўнасьці ў форме БССР і яе культурным, палітычным і г.д. інстытутам беларусы як цалкам негістарычная, пазбаўленая традыцый дзяржаўнасьці нацыя займелі які-ніякі сымбалічны капітал, ад якога быў невялікі масток да мысьленьня ў катэгорыях сваёй нацыянальнай дзяржавы.

— Так, ён меў рацыю. Цяпер цяжка зразумець бальшавікоў, што яны сапраўды думалі, якія наступствы дзеяньня гэтых структур сымбалічнага капіталу яны прадугледжвалі. Безумоўна, яны не чыталі твораў Гелнэра (сьмяецца). Яны былі ідэалістамі і меркавалі, што могуць супыніць і замарозіць пэўныя сацыяльныя працэсы і пэўныя тэндэнцыі, якія яны не хацелі разьвіваць. І самі рана ўсьвядомілі, што стварылі для сябе праблему рэгіянальных кланаў і кліентур. Наступствы гэтых працэсаў праяўляюцца дагэтуль.
 

— Пасьля прыходу Лукашэнкі да ўлады кіраўніцтва краіны ўзяло курс на стварэньне ў Беларусі расейскамоўнай нацыі. Ці можа такая палітыка даць штуршок для ажыўленьня моўнага нацыяналізму беларусаў?

— Тут вельмі карысная тэорыя посткаляніялізму. Што такое мова? Ёсьць шмат прыкладаў нацыяў, якія маюць моцную ідэнтычнасьць, але выкарыстоўваюць мову іншага, суседняга народу. Возьмем, напрыклад, ірляндзкую нацыю. Але, па-першае, у Ірляндыі вельмі моцныя другасныя трэгеры ідэнтычнасьці — рэлігія, геаграфічнае палажэньне і г.д. Па-другое, так званая ангельская мова ў Ірляндыі таксама ёсьць трэгерам нацыянальнай ідэнтычнасьці. Ірляндзкая вэрсія ангельскай мовы розьніцца ад брытанскай акцэнтам і лексыкай. Да таго ж ангельская мова выкарыстоўвалася як інструмэнт для стварэньня нацыянальнай літаратуры, назавём хаця б Ейтса і іншых пісьменьнікаў.

Ці падобная сытуацыя ў Беларусі? Не. Па-першае, дзеля таго што другасныя трэгеры нацыянальнай ідэнтычнасьці тут нашмат слабейшыя. Па-другое, дзеля таго што мне — можа быць, я мыляюся — расейскамоўная беларуская нацыянальная традыцыя здаецца вельмі слабой. Беларускі русафон, безумоўна, ня ёсьць расейцам, але яму бракуе досыць моцных трэгераў нацыянальнай ідэнтычнасьці. Няма беларускай русафонскай вэрсіі рэлігіі, напрыклад, як няма пачуцьця геаграфічнай адасобленасьці ці разуменьня адзінства гістарычнага лёсу.

У апошнія пару гадоў Лукашэнка пачаў вельмі эклектычна выкарыстоўваць элемэнты беларускай традыцыі ў шырокім разуменьні. Але гэта вельмі эклектычна. Нацыя так не ствараецца. Гэта не нацыятварэньне. Што значыць быць беларусам паводле Лукашэнкі? Гэта значыць адчуваць прыналежнасьць да нейкай вельмі шырокай супольнасьці, супэрсупольнасьці — усходняга славянства ці славянства наогул. На тэарэтычным узроўні гэта частка цяперашняй беларускай ідэнтычнасьці.
 

— А колькі цяпер беларускіх ідэнтычнасьцяў існуе ў краіне? Ці няма паміж імі сутыкненьняў?

— Такая канкурэнцыя, безумоўна, ёсьць. Але канкрэтныя плыні рэпрэзэнтуюць толькі меншасьці беларусаў, а ня ўсё беларускае грамадзтва. У гэтым пытаньні цягам найбліжэйшага часу я не прадбачу вялікіх зьменаў. Задачы для новых лідэраў Беларусі будуць падобныя: паляпшаць адносіны з Расеяй і нармалізаваць адносіны з Захадам. Што гэта значыць для ўнутранай сытуацыі? У цяперашніх умовах вэрсія нацыянальнай ідэнтычнасьці а-ля БНФ або яе славянасабораўскі варыянт ня могуць перамагчы ў беларускім грамадзтве.

Гутарыў Валер Булгакаў