Акт IV

Паруб у Кіеве. Сьцены із таўстых бярвеньняў, маленькае акенца ледзь прапушчае сьвятло. Пад акенцам нары, на іх вязка саломы. Зьлева - акутыя зялезам дзьверы. На нарах закуты ў зялеза Ў с я с л а ў. <…>

К н я з ь П е р а я с л а ў с к і (насьмешліва)
Вітай гасьцей, Крывіцкі княжа!

У с я с л а ў панура маўчыць.

Маўчыш? Ну, зараз загаворыш!

Ківае на Баярына. Той падыходзіць і тузае Ўсяслава за ланцуг. З вуснаў Усяслава вырываецца глухі стогн.

Ці адракаешся ты ад Полацку свайго?
Ці палачан сваіх прымусіш ты
Паддацца нам, Кіеву?

У с я с л а ў
О не!

К н я з ь П е р а я с л а ў с к і (з пагрозай)
Не?

У с я с л а ў
Не, не!
Вы здрайцы… Хай я памру -
Ды не скаруся вам.
А край мой вольным быў
І вольным застанецца…
Хай вас карае Бог
За кроў, за зьдзекі, за усё!

К н я з ь П е р а я с л а ў с к і
Дык, ты… ты так?
Гэй, каты! На дыбу зь ім, на дыбу!

Каты кідаюцца да Ўсяслава. Праксэда ў жаху.

П р а к с э д а (да князя Пераяслаўскага)
О, пачакай!

Адпіхвае князя Пераяслаўскага.

Чакай, кажу!..
Яшчэ гадзіну, дзьве
Дамо яму падумаць,
Адумаецца ён, я знаю!

К н я з ь П е р а я с л а ў с к і (неахвотна)
Бяда з жанчынамі…
Хай так!

Робіць знак катам, тыя адыходзяць. Да Ў с я с л а в а - з кпінай і пагрозай:

Бывай, Крывіцкі сьмерд!
І помні - ты у нашай моцы!

Выходзіць. П р а к с э д а затрымліваецца.

П р а к с э д а (да Ўсяслава)
Ці чуў? Ты ў нашай моцы!
(Горача, ціха)
Я так хачу… Ты мусіш быць маім!

Хутка выходзіць. Усяслаў застаецца адзін. Цішыня.

У с я с л а ў
Год доўгі і цяжкі
Ў няволі я праседзеў…
Ах, цэлы доўгі год
Бяз сонца, безь сьвятла,
Бяз радасьці. З глухой тугой у сэрцы.
З атрутай у крыві…
Хто ж назаве жыцьцём
Зьмярканьні, раньні й ночы,
Што перажыў я тут, далёка ад сваіх,
Далёка ад маёй Крывіччыны ўлюбёнай.
Блакітнай і сівой Крывіччыны маёй!

Прыслухоўваецца.

Ды што гэта? Зноў звон…
Зноў звон сьвятой Сафіі…
Ўсьцяж кліча ён мяне,
Удзень і уначы!
Ледзь вочы я самкну, забудуся - ён звоніць,
Ледзь вочы адчыню - ён звоніць, звоніць зноў.
«Вярніся, княжа мой,
Вярніся, мы чакаем!»

Устае. З тугой.

Ах, каб ды волю мне,
Каб з выраем вясновым
Мне вырвацца туды,
На волю, ў далячынь.
І поўнымі грудзьмі
Зноў піць зялёны вецер
З сасоньнікаў сівых
Крывіччыны мае!
Каб зноў із краю ў край
Задонскія бязьмежжы
Мне птахам мераць зноў,
Дзікім агнём гарэць,
Зноў узьнімаці меч
Зялезнаю рукою
І бачыць славу й моц радзімае зямлі!
Ах, каб ды волю мне…
Каб волю! Волю, волю…
Каб вырвацца ізноў туды… у далячынь!

Падае ў салому.
У паруб уваходзіць Л а д а, пераапранутая дружыньнікам, прыносіць хлеб і пітво, Усяслаў не падымае галавы.

Л а д а (зь пяшчотаю да Ўсяслава)
Зьеж штось, о княжа мой,
Ці выпі мёду!

У с я с л а ў (зьдзіўлена)
Мёду?..

Глядзіць доўга на Л а д у.

Ды хто ты?

Л а д а
Ці ж мяне не пазнаеш ты зноў,
Спадару княжа?

Скідае шалом і рассыпае на плячох свае залатыя валасы.

У с я с л а ў
Ты? Як? Ты тут, дзіця…
Хто ж цябе прыслаў?

Л а д а
Я - ад тваіх…
О княжа, ўвесь народ
Гатовы бараніць цябе,
Пакуль ім стане сілы.
А сын твой, княжыч Глеб,
Падняў народ Крывіцкі
І хутка будзе тут.
І полаўцы ідуць на Кіеў,
Крывёй заліты стэп!
Князь Ізяслаў не паўстрымае іх,
Акрыўся ён няславай…

У с я с л а ў
О мой народ!

Л а д а
Жыцьцё аддасьць ён за цябе!

1940-я

---

У гасподзе Падуанскай

Гудзе гаспода. Ў Падуі старой
такі ўжо звычай: жыць, пакуль жывецца,
і цешыцца…
Ды тут - ледзь чутны песьняў строй.
Гуляе па стале, заставе рэзвы рой
праменьняў…
У акно чырвоны б'ецца вечар.
Кранецца чары ён -
і з чары залатой
італьскае віно пагарай праліецца.
Адно не да віна Францішку Скарыне.
Упіўся сяньня ён, ды не віном, а славай!
Ён - доктар лекарскіх навук! Гадней
за іншых мо аб роднай старане
засьведчыў аб сабе.
Ён - «Падую уславіў»,
сказаў Мусаты.
Бач, із торбай на гарбе
ненадарма гады гібеў ён на чужыне,
пяскі чужых дарог таптаў
і… трызны правіў.
Але чамусьці ў сэрцы бы асьцюк
сядзіць аўсяны, колкі…
Не - і ўколе…
Засланы бела стол нагадвае Куцьцю
у Полацку, у хаце,
Палату
імклівую, а за мурамі - поле,
дзе гэтаю парой сьнягамі ўжо цьвітуць
так бела
межы й дзічак гольле!
Хацелася б ісьці, ляцець, імкнуць туды,
бадзёра друкаваць сьляды на чыстых, на харошых
балонках першае парошы,
піць густы
марозны вецер, срэбныя ляды,
бары мінаючы у шпаркіх палукошах,
і так сьпяваць, каб віўся сьнежны дым
над пожнямі
ды плыў зь сівых далечаў пошчак!
Што ж, чараў тут няма:
і зьвер у гушчары
свой логаў знае,
птах - гняздо у гаі мае,
у рэках рыбы чуюць родныя віры,
руплівая пчала, што ў грэчках ад зары
гудзе, вульля свайго бароніць із адчаем.
Таксама й чалавек: малеча ці стары -
да роднага кутка дзіўною ласкай тае.
І ласкі гэтай смыль
патрапяць прысушыць
адно, хіба, вятры зялёнага Наддзьвіньня…
Пара туды, пара!
Хай золата кашы
братом і не прыдбаў ён тутака, ў чужыне -
ад цела недужаў і недужаў душы
ён лек дзіўны знайшоў,
што гора й боль суніме.
Маўчыць гаспода ў Падуі старой,
і толькі ў Скарыны мігціць агеньчык ніцы.
Там, разгарнуўшы кніжыцу ў рудой
цісьнёнай скуры,
зноў лацінскіх словаў рой
ён сочыць пільна.
А праз акяніцы
ў камору ноч глядзіць,
і ў чары залатой
італьскае віно сузор'ямі іскрыцца.

Рэгенсбург, 1946

←вярнуцца ў Анталёгію