| |||
| A R C H E | П а ч а т а к | № 5 (34) - 2004 |
|
|
|
Пачатак Навіны Форум Пошук Аўтары Цалкам Іншае |
|
|
|
|
|||||||||||||||||||||||||||||||||
 |
|
|
ЮРЫ ДРАКАХРУСТ | ||||||||||||||||||||||||||||||||
Юры Дракахруст
|
|
Д |
Спачатку – наконт крытыкі сп. Жукоўскім сацыялягічнай часткі майго артыкулу. Паколькі характар сувязі паміж палітычнымі ўяўленьнямі і моўнымі паводзінамі, апісаны ў маім тэксьце, майму паважанаму апанэнту відавочным чынам не падабаецца, ён аспрэчвае мэтадалёгію вызначэньня моўных паводзінаў. Прычым для гэтай высакароднай мэты не спыняецца нават перад яўным паклёпам на сябе самога. Паводле тлумачэньня сп. Жукоўскага, каб давялося яму адказваць на пытаньне такой хітрай анкеты, ён, будучы не ў гуморы, мог бы нават адказаць: «Ужываю ў штодзённых зносінах толькі расейскую». І чаму? А таму што «з ахвотаю гаварыў бы па-беларуску часьцей». Такая матывацыя адказу падаецца даволі дзіўнай – калі чалавек размаўляе па-беларуску са сваімі аднадумцамі, задушэўнымі сябрамі, нарэшце, у сваёй сям’і, навошта б яму раптам проста хлусіць у адказе на пытаньне ананімнай анкеты? Каб «насыпаць солі на хвост» сацыёлягам? Людзі рэдка кіруюцца такімі вытанчанымі матывамі.
На практыцы чалавек, які хоча гаварыць па-беларуску, які думае па-беларуску, а да расейскай мовы ставіцца як да нялюбага, але вымушанага сродку зносінаў, у любой анкеце хутчэй пазначыць, што гаворыць у побыце выключна па-беларуску.
Але зразумела, навошта сп. Жукоўскаму спатрэбілася наводзіць на сябе такую дарэмшчыну. Бо, паводле адпаведных зьвестак, прыведзеных у маім артыкуле, расейскамоўныя пераўзыходзяць у «прагрэсіўнасьці», «эўрапейскасьці» і г. д. ня толькі беларускамоўных, але і ўсе прамежкавыя моўныя групы.
Для таго каб абвергнуць гэтую выснову, мой паважаны апанэнт вылучае таксама сапраўды арыгінальную прапанову вымяраць ня моўныя паводзіны, а моўныя экспэктацыі, памкненьні рэспандэнтаў. Тут, праўда, узьнікае праблема хітраваньня ў адказах. Цэлы стос адпаведных падманаў і самападманаў можна, напрыклад, знайсьці ў перадачы «Вострая брама» ад 28.07.02, самы яскравы фрагмэнт якой вынесены ў эпіграф.
Гэтая мэтадалягічная прапанова сп. Жукоўскага (на мой погляд, не зусім дарэчная) выводзіць, тым ня менш, на вельмі глыбокую праблему. Асаблівую глыбіню надае ёй ягоная заўвага: выбар сродку камунікацыі – справа не аднаго, а двух бакоў. Але другі бок, хаця б паводле статыстыкі, хутчэй за ўсё такі ж, як і сп. Жукоўскі, – шчыры, тутэйшы беларус, яго супляменьнік. Сп. Жукоўскага прымушае іншы, а хто прымушае іншага? Няўжо маскалі клятыя?
Дазволю сабе прывесьці тут вялікую, але вельмі дарэчную цытату з клясычнай працы «Мэтад сацыялёгіі» бацькі гэтай навукі Эміля Дзюркгайма: «Калі я не падпарадкоўваюся ўмовам сьвету, калі я, апранаючыся, не бяру ў разьлік звычаяў маёй краіны й маёй клясы, то сьмех, які я выклікаю, і тое аддаленьне, у якім мяне трымаюць, робяць, хаця і ў меншай ступені, тое ж дзеяньне, што і пакараньне ўва ўласным сэнсе гэтага слова. У іншых выпадках мае месца прымус хаця і ўскосны, але ня менш дзейсны. Я не абавязаны размаўляць з маімі суайчыньнікамі па-француску, але я не магу зрабіць інакш. …Нават калі я фактычна і здолею вызваліцца ад гэтых правілаў і пасьпяхова парушыць іх, я магу зрабіць гэта толькі пасьля барацьбы зь імі».
Ціск, прымус, які адчуваюць сп. Жукоўскі і ягоныя аднадумцы, – гэта не іншакультурны ціск, гэта рэакцыя грамадзтва на парушэньне таго, што лічыцца нормай. Што да крыніцаў, натхняльнікаў гэтага ціску ў шырокім сэнсе, то, паводле звычаю сп. Жукоўскага ілюстраваць свае думкі аналёгіямі з жыцьця, прапаную такую. Хто сам па сабе любіць насіць гальштук? Бадай ніхто: цісьне шыю, боўтаецца, дый навошта ён. Але ёсьць сытуацыі ў жыцьці, калі надзяваць яго абавязкова. Аднак хто ж сьпіс гэтых сытуацыяў вызначае, хто да гэтага прымушае – няўжо жменька тых, каму насіць гальштук сапраўды падабаецца?
У першы момант дзіўным мне падалося апісаньне паважаным апанэнтам ягонага расейскамоўнага атачэньня, якое, паводле яго, складаецца зь ненавісьнікаў беларушчыны і людзей, якія хочуць да яе далучыцца. Магчыма, яму (ці мне) так моцна не пашанцавала, але ў маім, прыкладам, расейскамоўным атачэньні асобаў першага кшталту няма наагул, другога – вельмі мала, а пераважная большасьць складаецца з тых, хто ставіцца да беларускасьці проста абыякава (часьцей добразычліва-абыякава). Яны ўсе пасіўна (а сёй-той і актыўна) валодаюць беларускай мовай, але ім абсалютна дастаткова іх расейскамоўнай Беларусі, сьвету пераважнай большасьці, а беларускамоўная Беларусь ім, па вялікім рахунку, проста (але і толькі) нецікавая, «няма калі», як адказаў мянчук на пытаньне Зьмітра Бартосіка ў «Вострай браме».
Але цалкам магчыма, што, характарызуючы нашыя расейскамоўныя атачэньні, мы з сп. Жукоўскім проста па-рознаму іх ацэньваем: тое, што я ўспрымаю як абыякавасьць, ён – як агрэсію, нянавісьць. Няма нянавісьці – ёсьць дзюркгаймаўскае калектыўнае ўяўленьне пра норму, якое ўспрымае беларускамоўнасьць як анамалію, як адхіленьне ад нормы.
Для працягу гутаркі і дзеля разнастайнасьці тут варта здаць сп. Жукоўскаму карту, якая на першы погляд выглядае ягоным магутным козырам. Размова ідзе пра вынікі апытаньня, праведзенага ў Беларусі ў сёлетнім верасьні расейскім аналітычным цэнтрам Юр’я Левады.
| Беларусы | Расейцы Беларусі | |
| У якім кірунку ідуць сёньня справы ў Беларусі? | ||
| У правільным | 52 % | 64 % |
| У няправільным | 31 % | 20 % |
| Як Вы ставіцеся да дзейнасьці прэзыдэнта Лукашэнкі? | ||
| Ухваляю | 61 % | 67 % |
| Не ўхваляю | 39 % | 33 % |
| Як Вы ставіцеся да далейшага збліжэньня Беларусі з Расеяй? | ||
| За | 66 % | 86 % |
| Супраць | 23 % | 8 % |
Прыведзеныя зьвесткі даюць магчымасьць, па-першае, паіранізаваць з аўтара гэтых радкоў: «Закідалі беларускамоўным наконт іх «адсталасьці», зараз самі таго пакаштуйце», а па-другое, паразважаць над пытаньнем, чый насамрэч прэзыдэнт Лукашэнка, а таксама што Азія – яна Азія і ёсьць. Тут бы мне, на ўзор сп. Жукоўскага, кінуцца тлумачыць, што гэта ўсё некарэктна, непаліткарэктна, што сярод беларускіх расейцаў ёсьць розныя групы, якія ня маюць паміжсобку нічога супольнага, і ёсьць, маўляў, сярод іх група, якая ў сваёй прагрэсіўнасьці не саступіць нікому. І сказаць гэта можна, і групу знайсьці, але чамусьці ня хочацца. Такія дык такія, паводле сваіх палітычных перакананьняў, мусіць, прыблізна такія ж, як агулам беларускамоўныя. Магчыма, нават больш «адсталыя». Ну і што?
З параўнаньня зьвестак Левада-Цэнтру і тых, што былі прыведзеныя ў маім артыкуле, вынікае, што самая «прасунутая», «прагрэсіўная» група ў сэнсе палітычных памкненьняў – гэта расейскамоўныя этнічныя беларусы. Паколькі беларускія расейцы – пераважна расейскамоўныя, а з «прагрэсіўнасьцю» ў іх, як бачым, ёсьць пэўныя праблемы, то атрымліваецца, што «прагрэсіўнасьць» агулам расейскамоўных забясьпечваецца якраз беларусамі.
У пэўным сэнсе зьвесткі расейскіх сацыёлягаў насамрэч толькі ўзмацняюць пазыцыю, выкладзеную ў маім артыкуле. Ягоны патас – зусім ня ў тым, што самыя «прасунутыя» ў Беларусі – расейцы (пра гэта і гаворкі не было), і нават ня проста ў тым, што такімі ёсьць расейскамоўныя, а ў тым, што расейскамоўныя этнічныя беларусы – ня вучні і не эпігоны сваіх расейскіх суайчыньнікаў, не аскепкі імпэрыі, ня люд, зьбіты з панталыку тутэйшымі расейцамі. Пры культурнай і моўнай блізкасьці з тымі самымі расейцамі і этнічнай блізкасьці (дый культурнай таксама) – зь беларускамоўнымі, гэтая група вызначаецца прынамсі палітычнымі поглядамі, істотна адрознымі ад абедзьвюх «адсталых» групаў.
Што да нашых розных сп. Жукоўскім рэакцыяў на ня надта натхняльныя зьвесткі пра свае моўныя і этнічныя групы, то тут варта прыгадаць ягоную заўвагу, што мой артыкул падзелены на дзьве нязьвязаныя паміжсобку часткі: адну – навуковую (хаця паводле сп. Жукоўскага і не зусім) і другую – палымяна-публіцыстычную. Насамрэч яны зьвязаныя: першая частка падрывае прэтэнзію майго паважанага апанэнта і ягоных аднадумцаў на рэпрэзэнтацыю кшталту: «Я ад імя самай маладой, дынамічнай, праэўрапейскай, антылукашэнкаўскай часткі грамадзтва, ад імя будучыні Беларусі, патрабую…» Сэнс першай часткі майго артыкулу палягаў у тым, што калі падставай для такога самавызначэньня бярэцца мова, то адпаведная рэпрэзэнтацыя недарэчная. Сп. Жукоўскаму крыўдна страчваць магчымасьць такой моўна-палітычнай рэпрэзэнтацыі, у мяне ў ёй няма патрэбы. Не ў расейцах справа, як і было сказана.
Яшчэ некалькі словаў пра тэзы, якія сп. Жукоўскі экстрагаваў з майго тэксту і паставіў пад сумнеў, назваўшы іх пры гэтым аксіёмамі. Я са сваёй першай спэцыяльнасьці прыгадваю, што тэзы, якія патрабуюць доказу (а я, здаецца, гэта сваімі слабымі сіламі рабіў), называюцца тэарэмамі. Але варта, відаць, па пунктах сёе-тое дадаць.
1. Пра моўны прымус было сказана вышэй – з заўвагаў самога сп. Жукоўскага вынікае, што размова тут ідзе найперш пра прымус калектыўных уяўленьняў, якія пануюць у беларускім грамадзтве, і гэтыя ўяўленьні – значна больш рэальная частка сьвядомасьці кожнага чальца грамадзтва, чым вынайдзеныя сп. Жукоўскім моўныя прыхільнасьці.
2. Супраць таго, што ў нейкай плятонаўскай прасторы ідэяў стаўленьне да беларускай мовы (дакладней, яе ўжываньне) станоўча зьвязана з стаўленьнем да БНР і ВКЛ, сапраўды сказаць нічога нельга. Але сацыёлягі задавалі пытаньні, людзі адказвалі, з вынікаў я пабудаваў крос-табліцу. Калі гэтая грубая рэчаіснасьць не супала з плятонаўскім сьветам чыстых сутнасьцяў сп. Жукоўскага – мае прабачэньні.
3. Улада мае больш магчымасьцяў, гатоўнасьці і імпэту, каб рабіць глум зь беларускага.
Глум, безумоўна, робіцца і па-за межамі ўлады, але варта адрозьніваць уласна ксэнафабічны глум – рэч мярзотную з гледзішча любога прыстойнага чалавека – і абыякавасьць ці спаборніцтва культураў, якія могуць разглядацца як глум толькі з пэўнага гледзішча.
4. «Вайна культураў» – ня толькі прагноз на будучыню, але і азначэньне сучаснай сытуацыі. Аднак і на натуральных войнах часам дзейнічаюць дзікія «палявыя камандзіры», якія насамрэч ёсьць ня што іншае, як бандыты, якія ўрэшце робяць шкоду боку, на якім нібыта выступаюць. Мая прапанова наконт «жэнэўскай канвэнцыі» – сьціплы сродак зрабіць гэтую вайну і цяпер, і ў будучыні менш разбуральнай, прадухіліць «ваенныя злачынствы». Ідэальнай мэтай ёсьць, зразумела, мір, але ён, на жаль, патрабуе татальнай перамогі аднаго з бакоў.
Дзьве апошнія тэзы, якія сп. Жукоўскі выцягвае з майго артыкулу і ставіць пад сумнеў, наўпрост зьвязаныя з назваю гэтага майго водгуку. Чаму «Ваенная хітрасьць»?
Сп. Жукоўскі тлумачыць, што мае сьцьверджаньні пра нібыта існуючую мару беларускамоўных аб поўнай перамозе – ёсьць, груба кажучы, інсынуацыя, бо насамрэч яны хочуць ня больш чым роўнасьці, раўнапраўя моваў і культураў.
Але пры разглядзе некаторых канкрэтных сюжэтаў мой паважаны апанэнт крыху адыходзіць ад гэтай заяўленай мэты. «Непрыхільнасьць да беларускай мовы істотна абясцэньвае акадэмічны ўзровень ЭГУ», – піша сп. Жукоўскі. Магчыма, сп. Лукашэнка, прымаючы канчатковае рашэньне аб ЭГУ, зыходзіў якраз зь меркаваньняў яго нізкага акадэмічнага ўзроўню. А наконт непрыхільнасьці – ды не было яе, была тая самая адзначаная вышэй абыякавасьць. Хіба «непрыхільнасьць» «АRCHE» да расейскай мовы, якая выражаецца ў тым, што ён выдаецца па-беларуску, таксама абясцэньвае ўзровень гэтага часопісу?
Але куды больш цікавае стаўленьне майго крытыка да творчасьці Сьвятланы Алексіевіч. Тут сп. Жукоўскі дэманструе сапраўдную высакароднасьць, пагаджаючыся пакінуць пісьменьніцы званьне беларускай, нягледзячы на вартыя асуджэньня паводзіны – пісаньне на мове, якая далёкая беларусам гэтаксама, як і фарсі. Сп. Алексіевіч даецца добрая парада – перайсьці на беларускую, сп. Жукоўскі нават тлумачыць, чаму «судовы» стан у цэлым вызначаецца куды большай суворасьцю ў такіх пытаньнях, чым ён асабіста. Прычым лібэральны прысуд паважанага апанэнта ёсьць вынікам ягонай прыроднай дабрыні, а ня нейкіх выключных якасьцяў падсуднай, іншымі словамі, справа ня ў тым, што п’есы паводле яе твораў ставяць у Парыжы і Бэрліне, бо ёсьць у нас і іншыя, у моўным сэнсе бездакорныя, якія вартыя Парыжу і Бэрліну ня менш, чым усё ж сумнеўная Алексіевіч.
Дабрыня і шырыня натуры – якасьці адназначна станоўчыя, але сп. Жукоўскаму не прыходзіць да галавы, што сам «працэс», на якім ён выносіць апраўдальны прысуд, ёсьць справай не зусім высакароднай. Як у анэкдоце пра дзядулю Леніна – «а мог бы і забіць».
Культура – даволі шырокая зьява, у пэўным сэнсе ў яе ўваходзяць і адукацыйная сфэра (той самы ЭГУ), і мас-мэдыя (тут варта прыгадаць, напрыклад, «БДГ», «Белорусский рынок»), сфэра гуманітарных навук (скажам, тая ж сацыялёгія). Сп. Жукоўскі прысвойвае сабе права пакідаць ці выключаць кагосьці зь беларускай культуры? А можа, яны ўсе, разам з Алексіевіч, маюць такое ж права адносна сп. Жукоўскага? Было ж сказана – роўнасьць.
Каб уяўленьні майго паважанага апанэнта пра роўнасьць сталі яшчэ больш яснымі, варта прывесьці яшчэ адну цытату зь ягонага тэксту: «…выкліканы ня столькі моцай уласнабеларускае расейскамоўнае стыхіі (якую зноў жа трэба ня столькі адольваць, колькі асыміляваць)…». Як гаворыцца ў Пісаньні: «Ты сказаў». Асыміляцыя – гэта роўнасьць? Асыміляцыя – гэта мір? Гэта неяк нагадвае Оруэла. Асыміляцыя ў культурным сэнсе ўсё ж больш падобная да безагаворачнай капітуляцыі ўшчэнт разьбітага ворага. Ну, і наконт «стыхіі» таксама сказана вельмі шчыра – зразумела ж, што асобы існуюць толькі ў беларускамоўным асяродзьдзі. А між іншым, калі мой крытык лічыць легітымным намер «асыміляваць расейскамоўную стыхію» (сказана ж – «трэба»), то ці прызнае ён, у парадку роўнасьці, права «стыхіі» асыміляваць яго самога?
Тое, што сп. Жукоўскі, зьбіраючыся мяне абвергнуць, даў вельмі яскравае пацьвярджэньне маёй галоўнай тэзы, мяне асабіста зусім ня радуе. Гэтак жа, як і існаваньне адзначаных вышэй калектыўных уяўленьняў пра нармальнасьць расейскай мовы і ненармальнасьць беларускай.
На мой погляд, найлепшым дасягальным варыянтам у моўнай, культурнай сфэры ёсьць той, які склаўся ў сфэры канфэсійнай. Паміж беларускімі праваслаўем і каталіцтвам насамрэч няма замілаванага міру, ёсьць спаборніцтва ў межах пэўных правілаў і ўзаемнае прызнаньне легітымнасьці – іншымі словамі, тая самая «жэнэўская канвэнцыя».
|
||||
|
||||
| Пачатак Навіны Форум Пошук Аўтары Цалкам Іншае | ||||
|
№ 5 (34) - 2004 |
| |||
|
|
Ліст у рэдакцыю.
Майстраваньне [mk].
Абнаўленьне [czyk]. |
|
