1-2005
" да Зьместу "

палеміка • аналітыка • крытыка • эсэістыка • літаратура • рэцэнзіі

крытыка

Кнігі, якія аглядаюцца ў артыкуле:

С. Букчин. Польский дневник. Минск: Энциклопедикс, 2002. – 492 с.

С. Букчин. Тайная свобода. Минск: Энциклопедикс, 2004. – 520 с.

Доўгі час я барукаўся з пытаннем, чаму шмат у чым выдатная «Тайная свабода» не прылягае да беларускае культурнае сітуацыі. Чаму? – думаў я, перачытваючы цудоўны нарыс пра апошнія публічныя выступы Уласа Дарашэвіча, які здолеў крытыку бальшавіцкага рэжыму выкласці пад маскаю лекцый пра газетчыкаў Вялікае французскае рэвалюцыі. Чаму? – здзіўляўся, зноў прабягаючы вокам па тэкстах, прысвечаных Лізавеце Паўлоўскай, Генадзю Кісялёву і аўтарам вядомых ананімных паэм.

Не прынеслі адказу і пранікнёныя радкі пра Васіля Быкава, Сяргея Пясецкага, Навума Кісліка, Тадэвуша Касцюшку, Ігара Герменчука. Шукаў, зноў і зноў перабіраючы змест, узіраючыся ў беларускія эпізоды з біяграфій расейскіх знакамітасцяў... Шукаў і не знаходзіў тлумачэння ў букчынскім аналізе польска-беларускіх, расейска-польскіх, яўрэйска-польскіх, беларуска-яўрэйскіх ды яўрэйска-расейскіх стасункаў – дарэмна.

Адказ быў прапісаны на вокладцы. Пушкінска-блокаўская тайная свобода – не з беларускага лексікону. Для расейскае культуры гэта стрыжнявы панятак. У ім – дачыненні творчае асобы і палітычнага рэжыму, пачэсная (бо ёсць і іншыя) роля інтэлектуала ў расейскім грамадстве. Але ў ягонага беларускага калегі тае спецыфічнае свабоды ў заўважальнае колькасці ніколі не было. Пахваляцца перад ім прыхаванаю свабодаю – што хлебам перад галодным.

Бо прыхаваная свабода, пра якую гаварылася ў славутай прамове, – не знакаміты беларускі кукіш у кішэні. Гэта дзіўны стан раўнавагі, калі ўлада не можа заткнуць непакорліваму творцу рот цалкам. Расейская культура існавала ў гэткім стане стагоддзі.

Метафара лёсу сумленнага расейскага грамадзяніна – турма, нарыс пра гэта закрывае першы раздзел кнігі – «Даследаванні». «Тайная свабода» адлюстроўвае заняволенасць чалавека, але без неўнікнёнае пагрозы фізічнаму існаванню: прымус, як сказаў бы спадар Дракахруст, калектыўных уяўленняў у выкананні магутнага дзяржаўнага апарату. Лёс адукаванага свядомага беларуса лепш апісваецца іншай метафарай, якую, як тое не дзіўна, цягам ці не ўсёй савецкае і паслясавецкае гісторыі бязлітасна эксплуатуе афіцыйная плынь мастацтва.

Метафара гэтая – жыццё пад акупацыяй. Жудасны стан выбару паміж горшым і найгоршым у імя малаверагоднага выжывання. Сумняюся, каб Францішак Аляхновіч меў нешта супраць прыхаванае свабоды, але неяк не атрымлівалася.

На памяць прыходзяць імёны тых, хто «абраў» для сябе нешта накшталт патаемнае свабоды. У гісторыі беларускае культуры яны выглядаюць па-рабінзонаўску. Язэп Драздовіч: амаль поўная адасобленасць ад культурнага працэсу, бадзянне па вёсках, жыццё ў чужых хатах. Мікола Ермаловіч: напрыканцы жыцця выдаў-ткі плён шматгадовае працы і меў нават магчымасць пабачыць яе ўплыў на грамадства. Ермаловіч – вынятак, Драздовіч – закон прыроды.

Кніга спадара Букчына, паўтаруся, добрая. Бліскучая крытыка танных папулярызатарскіх прыёмаў Кісялёва цешыць сэрца спалучэннем прынцыповасці і спачувальнасці. Нарысы пра беларускіх карэспандэнтаў Чэхава ды выступ Дарашэвіча радуюць багаццем старанна адабранага фактычнага матэрыялу, успаміны пра сучаснікаў кранаюць павагай і эмацыйным стаўленнем да выведзеных у іх людзей. Россып артыкулаў на размаітыя – ад геапалітыкі да бібліяфіліі – тэмы дамалёўвае партрэт культурнага чалавека, нашага, хай гэта банальна гучыць, інтэлігентнага сучасніка.

Адно што неяк цяжкавата называць яго нашым суайчыннікам. Нібыта і трэба (асабліва ўлічыўшы насычаны актуальнаю беларускаю праблематыкай «Польскі дзённік»), але шукаеш іншыя словы. Сямён Букчын – сужыхар нашае з ім Беларусі, суграмадзянін – бо гэта пытанне юрыдычнае. Але не аднадумца. Праблема ў свядомасці: у кнігах спадар Букчын выглядае жыхаром расейскае ўскраіны, грамадзянінам (нібы па кантрасце з Чэславам Мілашам) Северо-Западного Края.

Ён шматкроць цытуе словы Пушкіна пра беларусаў: «народ, издревле нам родной», і кожны раз ягонае я – дзе прыкметна, дзе непрыкметна – зліваецца з пушкінскім. Гэта пра расейскую культуру ён нязмушана, ад чыстага сэрца кажа «ў нас» – і якраз-такі ў сувязі з тэмаю прыхаванае свабоды: «Пераадоленне турмы, фізічнай і духоўнай, разраслося ў нас у… велізарную інтэлектуальную з’яву…».

Букчын трымаецца класічнага расейскага падыходу, які добра ілюструе прытча пра індыйскага ўладара, які прымусіў мудрацоў даць адказ на пытанне: «Хто большы – я ці Бог?» Мудрацы выкруціліся, абвесціўшы: «Несумненна Ты, пане, бо можаш выкінуць нас са свайго царства, а Бог не можа – Ён паўсюль і сысці ад Яго немагчыма».

Вось жа, калі казаць пра расейскую турму і ейнае пераадоленне, то беларусам не чужая думка, што сысці з гэтае турмы можна і трэба, а пераадольваць яе расейцы і без нас могуць. Нямала пра гэта напісана: ад Ластоўскага да Дынька. Беларусам (прынамсі, некаторым) у гэткім выйсці бачыцца альтэрнатыва прыхаванай свабодзе, свабода сапраўдная і поўная. Можна спрачацца, колькі ў гэтым ідэалізму, колькі рэалізму, але відавочна, што для расейца гэта ерась. Яму няма куды сыходзіць. Таму і паўстала «велізарная інтэлектуальная з’ява».

Варта, як той сказаў бы, адцеміць, што для беларускага інтэлектуала стан прыхаванае свабоды недасяжны яшчэ і таму, што для ягонай рэалізацыі патрэбная мацнейшая інтэлектуальная традыцыя, большая незалежнасць творцы, трывалейшае ўсведамленне грамадствам важнасці ягонага слова.

У выніку беларускі інтэлектуал і «не можа», і «не хоча» прыхаванае свабоды. Яна, як любіў трыумфальна абвяшчаць Сяргей Дубавец, НЕ НАША. З сумам даводзіцца пагадзіцца. Можа, крыху пазней, калі паспяхова будзе працягваць сваю дзейнасць Валянцін Акудовіч, уразяць геніяльнымі творамі найноўшыя эмігранты, тады патаемная свабода народзіцца і ў беларускай культурнай прасторы. Імпартаваць яе туды з расейскае немагчыма, бо ў Расеі ейны грунт – патрыятызм, перакананне, што вялікая і прыўкрасная Расея не намі пачатая, не намі павінна скончыцца.

Для беларусаў такое кансерватыўнае стаўленне пакуль неактуальнае. Нам трэба не падтрымліваць існаванне, а будаваць сваю краіну, не пераадольваць, а перарабляць асяроддзе, палягаючы больш не на моц традыцыі і назапашаныя продкамі культурныя скарбы, а на творчы патэнцыял і нявыкарыстаныя магчымасці развіцця. З сумам мушу зазначыць: пра гэта ў цудоўнай кнізе сп. Букчына я не знайшоў ані слова, ані намёку.

Несупадзенне пазіцый сп. Букчына з беларускаю інтэлектуальнаю традыцыяй адраджэнцка-незалежніцкага кшталту спрычынілася, як мне падаецца, да поспеху, па ягоным уласным выразе, «раману з Польшчаю». Формы інтэлектуальнага жыцця, ступень развіцця культурнае традыцыі нашых заходніх суседзяў, метады грамадскае рэфлексіі нашмат бліжэйшыя да расейскіх (асабліва ў іх маскоўска-пецярбургскім экспартным варыянце).

Гаварыць з палякамі сп. Букчыну лёгка, і ён з задавальненнем абмяркоўвае самыя розныя пытанні, не ў апошнюю чаргу – беларускія, уважліва і неабыякава сочыць за развіццём міждзяржаўных і міжнацыянальных кантактаў. Асаблівую ўвагу публіцыста (кнігу складаюць артыкулы для газет і часопісаў) прыцягвае досвед жыцця беларускіх эмігрантаў і гастарбайтэраў у Польшчы, тое, як жыццё ў польскім асяроддзі ўплывае на іхнія погляды і звычкі. Шмат старонак аддадзена пад аналіз польскага палітычнага досведу апошніх дзесяцігоддзяў.

Перад намі культурны суразмоўца, уважлівы назіральнік, праніклівы аналітык. Выклікае сапраўднае захапленне, як сп. Букчын пазбягае дыдактычна-ментарскага тону. Што праўда, пэўную ролю адыгрывае гістарычная дыстанцыя. Калі я ўпершыню пазнаёміўся з інтэрв’ю з Сакратам Яновічам «Грамадзянін Крынак», ягоная вальяжная нетаропкасць, спакойная няўважлівасць да надзённых тады дробязяў выклікала не толькі станоўчыя эмоцыі. За тры з лішкам гады ўсе падрабязнасці падзабыліся, і цяпер увага засяроджваецца на прагнастычных тэзісах, для якіх нарасла немалая база параўнання. І хаця яны не ўражваюць сенсацыйнымі прадбачаннямі, але і не вярэдзяць душу няспраўджанымі прароцтвамі.

У «Польскім дзённіку» вельмі выразны празаходні настрой аўтара. Ён круціць раман не толькі з Польшчаю, але і бярэ ўдзел у польскім рамане з Захадам, адначасна асцярожна (улічыўшы палітычную сітуацыю, навошта спяшацца) прымяраючы польскі варыянт да Беларусі. Яму цікавыя ўсе аспекты несавецкага жыцця: ад працоўных адносін і прафсаюзнага руху да мастацтва і палітыкі. У полі зроку не толькі Польшча, але – праз прэсу – увесь абшар на захад ад Берасця і Горадні.

Апынуўшыся на адлегласці ад Беларусі, сп. Букчын нарэшце заняў пазіцыю, якая з беларусацэнтрычнага гледзішча найбольш адпавядае ягонай паставе. Зменшылася да незаўважальнасці неадпаведнасць паміж ягонай нутранай аддаленасцю ад духоўнага жыцця нацыі і прафесійнай уцягненасцю ў яго. Выйшла на першы план непадробнае жаданне дабра і поспеху Беларусі і беларусам. Адпала патрэба шукаць няіснага кампрамісу ў адначаснай прыналежнасці (паводле ўзроўню ўсвядомленых абавязкаў гэта можна параўнаць з грамадзянствам) да расейскае культуры і да беларускага грамадства. Засталася прышчэпленая творамі Чэхава і Талстога павага да думкі і прыхільнасць да высокіх этычных стандартаў.

Немалую ролю адыгрывае і захапленне Польшчаю. Не ўсё ў гэтай краіне цудоўна, але пяро Букчына засяроджваецца на тым, што можа служыць узорам для беларусаў, тым, з чаго жыхары нашае краіны могуць выцягнуць для сябе параду і прыклад. Нават апісваючы цяжкую для палякаў тэму разні ў Ядвабне, дзе ў Другую сусветную вайну адбылося масавае забойства палякамі сваіх суседзяў па мястэчку – яўрэяў (яўрэйская тэма заўсёды ў полі ўвагі публіцыста, але не замінае, як гэта часам здараецца, развіццю іншых), Сямён Букчын робіць націск на цывілізаваны характар дыскусіі, на здольнасць і прагу палякаў вырашаць складаныя праблемы нацыянальнага сумлення.

Памыліцца аднак той, хто пабачыць у адрознасці паміж «Тайнай свабодай» і «Польскім дзённікам» эвалюцыю поглядаў аўтара. Эвалюцыя, магчыма, ёсць, але не настолькі простая. Дзве гэтыя кнігі хутчэй як дзве праекцыі на чарцяжы: кожная паасобку не ў стане перадаць усе асаблівасці канструкцыі (часам і трох праекцый недастаткова, у ход ідуць разрэзы, вынаскі ды іншыя хітрыкі).

Нутраны свет Сямёна Букчына ані ў якім разе нельга характарызаваць словам «прымітыўны». Тут не толькі ягоны дваісты патрыятызм і спалучаныя з гэтым культурныя і этычныя дылемы. На першым месцы – высокі ўзровень асабістае культуры, які не дазваляе задавольвацца недасканалымі рашэннямі, непадробная прага культуры, якая супраціўляецца ўсялякім штучным абмежаванням.

Не было б у спадара Букчына патрабавальнасці да сябе як навукоўца, ён лёгка мог бы зрабіцца бесклапотным прадаўжальнікам лініі Абэцэдарскага. Не прасякнуўся б ён ідэаламі, прапагандаванымі светачамі расейскае культуры, – цалкам мог бы стаць побач з апантанымі інтэгратарамі-антызаходнікамі. Меў бы слабейшую культуралагічную падрыхтоўку – сам сабою апынуўся б у шэрагах настальгоўцаў па савецкім мастацтве.

Але лёгкія шляхі маюць відавочныя для чалавека ягонага ўзроўню пасткі, і, агледзеўшыся, ён пачынае блукаць і балансаваць, спрабуе палагодзіць супрацьлегласці. Букчын не хоча адмаўляцца ад беларускіх (яўрэйскіх, польскіх) кампанентаў свайго ўнутранага свету, бо расейская культура навучыла яго, што даражэйшага за гэты свет у чалавека нічога няма. Ён імкнецца да дасканалага вырашэння, і хай дасканаласць ніколі не асягаецца, справаздача аб працэсе пошукаў мае пэўную каштоўнасць для вонкавага назіральніка (у дадзеным выпадку – чытача) незалежна ад таго, у якой ступені ён падзяляе думкі і каштоўнасці аўтара.

№ 1 (35) - 2005

да Зьместу

да Пачатку СТАРОНКІ

Ліст у рэдакцыю.   Майстраваньне [mk]. Абнаўленьне [czyk].
Copyright © 1998-2005 ARCHE "Пачатак" magazine
Апошняе абнаўленьне: 2005/5/25