| |||
| A R C H E | П а ч а т а к | № 3 (37) - 2005 |
|
|
|
Пачатак Цалкам |
|
|
|
|
||
 |
|
|
ПАВАЛ АБРАМОВІЧ | |
|
Антычны дзёньнік Гісторыя літаратуры захавала для нас імя францускага афіцэра Поля-Люі Кур’е, які дэзэрціраваў у часе ваенных дзеяньняў пад Ваграмам у ліпені 1809 году, каб поўнасьцю прысьвяціць сябе працы над перакладам рамана Лонга «Дафніс і Хлоя». Сонечная, радасная антычная літаратура сама па сабе здольная пераканаць любога, нават афіцэра дзейнай арміі, у тым, што жыцьцё – вышэйшае за вайну. Акрамя таго, літаратары старажытнай Грэцыі і Рыму – краінаў, якія ўвесь час ваявалі на сушы і на моры, – сьвядома высьмейвалі бравых ваякаў і ўсё зь імі зьвязанае. Герой камэдыі Арыстафана «Мір» пасьля заканчэньня вайны прапаноўвае гандляру зброяй, бізнэсу якога прыйшоў канец, выкарыстоўваць вайсковыя панцыры ў якасьці стульчакоў. Беларусь неаднаразова рабілася арэнай вайсковых дзеяньняў, а яе пісьменьнікі, у адрозьненьне ад Лонга і Арыстафана, мусілі браць зброю ў рукі. Але 16-гадовы Алесь Адамовіч, ідучы ў партызаны, вынуў з торбы матчын бохан хлеба і паклаў замест яго томік Пушкіна. Ён не зьбіраўся ваяваць бясконца і падобна Полю-Люі Кур’е верыў, што літаратура – найважнейшая справа.
Уладзімер Арлоў у эсэ «Мёртвыя не пацеюць» (Наша Ніва. 2004. № 21) кпіць з жыхароў старажытнай Эляды: «Адзінае, што табе недаспадобы ў антычным сьвеце, – ідыёцкая звычка старажытных грэкаў напалам разбаўляць віно вадою. Ты ўпэўнены, што калі б эліны спажывалі чысты прадукт, іх даробак у цывілізацыі быў бы, прынамсі, удвая значнейшы». Сапраўды, грэкі віно разбаўлялі, і разбаўлялі бязбожна – дасьледчыкі мяркуюць, што вады дамешвалася на дзьве трэці, калі не на тры чвэрці. «Усе сышліся на тым, каб на сёньняшнім баляваньні дап’яна не напівацца, а піць проста так, дзеля свайго задавальненьня», – чытаем у «Чэсьці»(«Піры») Плятона. Каб не сапсаваць таго прыўкраснага задавальненьня, даўжэй пагушкацца на цёплых хвалях хмелю і не зьняславіць сябе, захрапеўшы падчас сяброўскай гаманы пра паэзію, калі чара нясьпешна перадаецца па крузе зьлева направа, і лілі грэкі шчодра ваду ў найлепшыя, найкаштоўнейшыя салодка-духмяныя напоі, дастаўленыя на мацярык з выспаў з чароўнымі назвамі: Радос, Самас, Лесбас, Хіёс. Але хоць і пазьбягалі жыхары Эляды «чыстага прадукту», разбаўляючы віно як апантаныя, неаднойчы яны моцна напіваліся і тым самым парушалі свае дамовы, падобныя той, што апісана ў Плятона. «Ты маеш рацыю, Паўсанію, што трэба ўсяляк рупіцца піць у меру. Я і сам учора перабраў», – кажа герой «Чэсьці», якому нясьцерпны боль галавы часьцяком замінаў думаць пра «даробак у цывілізацыі».
Болей
напісаў чачэнскі паэт і палітык Зелімха Яндарбі, паэтычны зборнік якога «Сэрца майго сьвятыня» (2005) пераклаў на беларускую мову Рыгор Барадулін. За мінулыя стагодзьдзі незьлічоная колькасьць прыхадняў вынішчала агнём і мячом наш край. Беларусы перасталі зьдзіўляцца іх ваяўнічасьці, лютасьці, нянавісьці, стаміліся ваяваць зь імі. Нашае «зьдзіўленьне стамілася назаўсім». Мы нават перасталі ўспрымаць іх як чужынцаў, гэтых людзей, якія спакойна ўваходзяць у расчыненыя брамы нашых гарадоў, мовячы на незразумелай мове. А нашы гусі спакойна скубуць траву.
Рымскі імпэратар Марк Аўрэлій вядомы найперш як філёзаф-стоік і літаратар, аўтар трактату «Да самога сябе», створанага ім на старажытнагрэцкай мове. Гэтаму мудраму кіраўніку дзяржавы належаць наступныя словы: «Яшчэ няшмат часу, і ты зьнікнеш, як і ўсё тое, што ты бачыш, як і ўсе тыя, хто жыве цяпер. Бо ўсё зьмяняецца, ператвараецца і зьнікае – каб, усьлед за ім, узьнікла іншае». У 178 годзе Марк Аўрэлій узначаліў паход супраць германскіх плямёнаў маркоманаў і квадаў і праз два гады сустрэў сваю сьмерць на берагох Дунаю ў Віндабоне (сучасная Вена) ад чумы, сустрэў яе спакойна, бо ўсё жыцьцё – праз заняткі філязофіяй і літаратурай – рыхтаваў сябе да гэтага. Жыцьцёвы і духоўны подзьвіг Марка Аўрэлія, яго маральная чысьціня і сьціпласьць засталіся «нябачнымі» для родных імпэратара: яго жонка Фаўстына Малодшая, распусьніца, аб якой гідліва казаў увесь Рым, кахалася з матросамі, старэйшая дачка Анія Люцыла вызначалася непамернай пыхай і славалюбствам, сын Камод, асілак і вар’ят, жыў у казармах глядыятараў і выступіў на арэне супраць ільвоў і людзей 735 разоў, пакуль змоўнікі не закалолі яго, як вепрука. Прыклад Марка Аўрэлія пераканаўча сьведчыць: калі ты займаешся філязофіяй, літаратурай, ты пераўтвараеш словам уласнае жыцьцё, прамаўляеш найперш да самога сябе. І ў гэтым сэнсе назва кнігі імпэратара-філёзафа бездакорная.
У беларускай літаратуры шмат прыгожых паэтычных радкоў, напісаных мужчынамі пра каханьне, любоўную жарсьць, рэўнасьць да каханай жанчыны, расставаньне зь ёю, але ў большасьці гэтых вершаў жанчына паўстае толькі ідалам, сымбалем, вобразам, мэтафарай. Яна амаль заўсёды – Муза, Каханка і г. д. Нашыя паэты сёньня толькі могуць марыць аб той унутранай свабодзе, калі на знаёмую жанчыну (наколькі блізка знаёмую – гэта ўжо іншая справа) можна напісаць і агучыць эпіграму. Як гэта рабіў сучасьнік Нэрона паэт Люкілій:
Хлусяць, што свае валасы ты фарбуеш, Нікіла, І яшчэ:
Мёд набываеш ты з воскам, румяны, і косы, і зубы.
Дык сьмялей жа, беларускія паэты!
У творах антычных літаратараў шмат і з апэтытам ядуць. Узяць «Сатырыкон» Пятронія Арбітра. О бясконца-смачнае баляваньне ў доме Трымальхіёна! Намаляваць такую велічную сцэну мог толькі сапраўдны мастак-гастраном, які неаднойчы каштаваў розныя прысмакі і далікатэсы, накшталт жаранай соні, прыпраўленай макам і мёдам, дразда-пшанічніка, нашпігаванага арэхамі і разынкамі, ці сырыйскіх сьліваў. Кнігі беларускага Пятронія – Уладзімера Караткевіча – распаляюць апэтыт, як усходнія спэцыі: «…Хутка на маім блюдзе ляжала вялізная гусь з брусьнічным варэньнем, індыковая ножка зь яблыкамі, салёныя грыбы, дзясятак калдуноў, а з усіх бакоў толькі і чутна было: – А вось пампушкі з часнаком… А вось, пане, кавалачак шыначкі дзікага япрука, наперчаны, агнём гарыць.(…) – А гэта што? – спытаў я, торкаючы відэльцам у нешта цёмнае на талерцы. – Каханенькі ты мой, гэта ласіныя губы ў падсалоджаным воцаце. Еж, браце, сілкуйся. Гэта страва для волатаў. Продкі нашы, зямля ім пухам, не дурныя былі» («Дзікае паляваньне караля Стаха»). На жаль, нацыянальная «гастранамічная» літаратурна-мастацкая традыцыя, якую пасьпяхова распрацоўваў Караткевіч, перарвалася з надыходам эпохі «чаркі і скваркі». Моду, у тым ліку кулінарную, ізноў дыктуе плебс. Чакаючы, пакуль у Беларусі зьявіцца новая генэрацыя пісьменьнікаў-арыстакратаў, літаратараў-кулінараў, паспрабуйце штосьці прыгатаваць за рэцэптам Пятронія і Караткевіча. Смачна есьці!
У лісьце консулу Созію Сэнэцыёну Пліній Малодшы радасна паведамляе пра «вялікі ўраджай паэтаў», дзякуючы якому ажывілася літаратурная дзейнасьць і павялічылася колькасьць публічных чытаньняў (рэцытацыяў). Аднак ніжэй Пліній засмучона заўважае: «Слухачы, аднак, зьбіраюцца зь лянотаю. Большасьць сядзіць у портыках, марнуе час на балбатню і неаднаразова загадвае паведаміць, ці ўвайшоў дэкляматар, ці прачытаў уступ, ці згарнуў ужо большую частку сувою. Толькі тады яны зьбіраюцца і павольна, з затрымкамі, сыходзяць, не чакаючы канца, – адны таемна і хаваючыся, а іншыя свабодна, не саромеючыся». Што ж, на беларускіх рэцытацыях падобнае таксама ня дзіва. І хаця Андрэй Хадановіч слушна заўважае, што «500–600 чалавек у бітма набітай залі падчас вечарыны паэзіі для сёньняшняга Менску – далёка не мяжа» (Дзеяслоў. 2005. № 1), аднак псыхалёгія слухача – удзельніка імпрэзаў зь цягам стагодзьдзяў не зьмяняецца; шмат у ім і ляноты, і нудоты. Таму простае павелічэньне плошчы памяшканьняў, у якіх будуць адбывацца беларускамоўныя рэцытацыі і, адпаведна, колькасьці наведвальнікаў апошніх, нічога не дае. Галоўнае тут – знайсьці спосаб, як утрымаць слухача і ня проста ўтрымаць, а завалодаць ім да таго часу, калі сам паэт вырашыць прамовіць словы, якімі звычайна канчалі антычныя камэдыі, а менавіта «Пляскайце ў ладкі і бывайце!».
У іншым лісьце той жа Пліній Малодшы апавядае пра Тэрэнцыя Юніёра, які выправіўся жыць у правінцыю і да якога завітаў сам аўтар. Пліній згадвае, што калі ён пачаў размаўляць зь Юніёрам пра гаспадарчыя справы, той ветліва перапыніў яго і перавёў размову ў бок літаратуры. Глыбокія веды Юніёра адносна прыгожага пісьменства, ягоныя меркаваньні наконт прачытанага, а таксама веданьне ім некалькіх моваў і ягонае бездакорнае маўленьне моцна ўразілі Плінія, які адзначыў, што пра гэтага «чалавека сялянскага выгляду» можна падумаць, быццам ён насамрэч жыве ў Атэнах, а ня ў вёсцы. Відаць, гэтак жа свабодна, нязмушана і арыстакратычна, быццам Тэрэнцый Юніёр у размове з Плініем Малодшым, пачувалася Ларыса Геніюш і яе муж Янка, калі ў правінцыйнай Зэльве іх наведвалі гарадзенскія, менскія, полацкія літаратары і навукоўцы. Аб гэтым, амаль па-плініеўску, згадвае літаратуразнаўца Аляксей Пяткевіч: «У абліччы Ларысы Геніюш было штосьці высакародна-прыгожае, нават артыстычнае. Па-сялянску мажная, прысадзістая постаць яе рухалася лёгка і зграбна. Уражвалі нязвыклыя інтанацыі голасу, позірк, жэсты. (…) Непрывычнай падавалася манера яе маўленьня – вытанчаная, трохі чульлівая, напоўненая шматлікімі эмацыянальнымі акцэнтамі, нібыта яна ня гутарку вяла, а чытала вершы. (…) Ня толькі падчас чытаньня вершаў, а і ў гаворцы з суразмоўцам Ларыса Геніюш неяк асабліва высакачола трымала галаву» (Дзеяслоў. 2005. № 1).
«Зайздрасьці і злосьці ў ім было ня менш, чым ганарлівасьці і лютасьці. Ён варагаваў ці не з усімі пакаленьнямі роду людзкога. Ён падумваў нават зьнішчыць паэмы Гамэра», – піша пра Калігулу ў «Жыцьці дванаццаці Цэзараў» Гай Сьвятоній Транквіл. Усяго некалькі штрыхоў да партрэту імпэратара, але якіх! Кожны тыран зьяўляецца зброяй зла. А зло, паводле перакананьня Дзьмітрыя Ліхачова, заўсёды дзейнічае мэтанакіравана, і гэта сьведчыць пра наяўнасьць у зла сьвядомасьці. «Калі б сьвядомага пачатку ў зла не было, – разважае гэты расейскі вучоны ў артыкуле «Тры асновы эўрапейскай культуры і расейскі гістарычны досьвед» (1991), – яно павінна было б прарывацца толькі на слабых участках, тады як у нацыянальным характары, у нацыянальных культурах яно атакуе вяршыні». Такім чынам, зло абрала Калігулу для таго, каб зьнішчыць творы Гамэра, зраўнаваць зь зямлёю гэты Эвэрэст антычнай культуры. У тым, што зло, маючы бездакорны эстэтычны густ, сьвядома і мэтанакіравана нішчыць шэдэўры старажытнага і сучаснага мастацтва рукамі зайздросьнікаў і ганарліўцаў рознай велічыні, нас пераконвае і беларуская рэчаіснасьць. |
сталы аўтар «ARCHE», у мінулым нумары было апублікавана яго эсэ «Мой спосаб чытаньня». |
| ||||||||||||||||||||
