Фільмы і рэпартажы, якія будуць абмяркоўвацца ў гэтым артыкуле:

1. «Новейшая история» (12 фільмаў). Аўтары: Юры Казіятка, Рыгор Кісель, Віктар Шавялевіч, Віктар Чамкоўскі, Аляксандар Рыдван // АНТ, этэр канец лістапада – пачатак сьнежня 2004 году.

2. «Дорога в никуда». Аўтары: Рыгор Козыраў, Аляксандар Уюгін, Віктар Нікольскі, Уладзімер Жаваранак, Надзея Бывалая, Агафія Красачка, Сяргей Усатаў // БТ, этэр 13 траўня 2004 году.

3. «Съезд интеллигенции». Рэпартаж Юр’я Пракопава // АНТ, этэр 8 красавіка 2004 году.

4. «Конспирология» (7 фільмаў). Аўтары: Юры Азаронак, Уладзіслаў Яровіч, Вадзім Гігантаў, Ніна Яроміна // БТ, этэр канец верасьня – пачатак кастрычніка 2004 году.

...а нават калі якую атруту вып’юць, не пашкодзіць ім.

Дабравесьце сьв. Марка 16:18

Палітычная прапаганда і тэндэнцыйнае асьвятленьне падзеяў у сродках масавай інфармацыі ня ёсьць адмысловасьцю аўтарытарных дзяржаваў. Мо гэта іронія лёсу, але мастацтва маніпуляваць грамадзкай думкай паўстала якраз у дэмакратычных Атэнах пару тысячагодзьдзяў таму, а культывавала гэтае мастацтва інтэлектуальная эліта атэнскага грамадзтва – сафісты («мудрагельцы»). Прапаганда зазвычай патрабуе пэўнага інтэлектуальнага патэнцыялу і арыгінальнасьці, здольнасьці ўмела «змайстраваць» пэўны зьмест, цікава яго аформіць і прыгожа падаць. Вось чаму прапаганда і дэмагогія маглi паўстаць толькі ў варунках палітычнай свабоды і талеранцыі; у аўтарытарнай Спарце, прыкладам, не было прапаганды, бо кожны знаў сваё месца, гаварыў, думаў і рабіў ня тое, што хоча, а «тое, што трэба».

Гэтая акалічнасьць надзвычай павучальная. Яна прымушае задумацца як над прыродаю дэмакратыі, так і над прыродаю прапаганды. Прапаганда – з аднаго боку – зьяўляецца неад’емным складнікам дэмакратыі, свайго роду праявай «свабоды слова», «парэсіі», як казалі грэкі. Адначасна паўстае вялікая небясьпека, што «ўменьне чараваць словам» прывядзе да палітычнай тыраніі: дэмагог-чарадзей можа, дзякуючы свайму красамоўству, атрымаць ад плебсу легітымізацыю на задушэньне сваіх палітычных апанэнтаў і ў выніку зьнішчыць усякую свабоду. Нездарма вялікі змагар за дэмакратыю Лешак Калакоўскі кажа пра пагрозу «самаатручваньня адкрытага грамадзтва», а сам аўтар ідэі адкрытага грамадзтва, Карл Попэр, пад канец свайго жыцьця з уласьцівай яму экспрэсіяй выгукнуў: «Дык да д’ябла з такой дэмакратыяй!», хочучы такім чынам выразіць сур’ёзнасьць праблемы маніпуляцыі масавай сьвядомасьцю сродкамі масавай інфармацыі. Словы Яна Паўла ІІ, неаднаразова паўтараныя: «дэмакратыя без каштоўнасьцяў ператвараецца ў яўны або замаскаваны таталітарызм» – у гэтым кантэксьце надзвычай трапныя.

Нашым заданьнем будзе прасачыць падобны працэс у Беларусі. Гэта дазволіць яшчэ раз пераканацца, што прычынай таталітарызму ёсьць ня столькі подласьць уладу трымаючых (хоць, вядома ж, не бяз гэтага), колькі маральная атрафія грамадзтва. І дадаць варта, што маральны раскол праходзіць на самым фундамэнтальным узроўні, якім ёсьць павага да жыцьця і годнасьці іншага чалавека. Нашым locus explorationis («месца дасьледаваньня») будзе беларускае тэлебачаньне, а канкрэтна – некаторыя прапагандысцкія фільмы і рэпартажы. Калі на гэтым этапе ня можам дзейсна запыніць «самаатручваньне» беларускага грамадзтва, то можам, прынамсі, пабраць пробы гэтай атруты, узяць пад мікраскоп, прааналізаваць ейныя складнікі і спрагназаваць, якія магчымыя наступствы могуць быць ад той ці іншай дозы. Мэтафара «атруты», праўда, ня цалкам адэкватна характарызуе ўсе прапагандысцкія праекты беларускага тэлебачаньня. У некаторых выпадках апраўданы больш «лагодныя» мэтафары, скажам, «масаж», «снатворны наркотык» або «опіюм». А часам патрэбны будуць і больш «моцныя» мэтафары, напрыклад, «палітычны сатанізм»...

БАЛЬ ФАЛЬШЫВЫХ БАГОЎ

Ня верце ўсякаму духу,
але дасьледуйце іх, ці ад Бога яны.

Першае пасланьне сьв. Яна Багаслова 4:1

Беларускі рэжым, нягледзячы на выразную ізаляцынісцкую ўстаноўку, зацікаўлены ў тым, каб, прынамсі, ствараць бачнасьць адкрытасьці і славутай «гатоўнасьці да супрацоўніцтва». Адначасна ж зь недраў рэжыму раз-пораз вылазяць лютыя ворагі якога-кольвечы дыялёгу, зацікаўленыя ў тым, каб прасоўваць маніхейскі сьветавобраз, у якім няма аніякіх злучальных пунктаў паміж Каралеўствам Дабра і Ісьціны (=лукашэнкаўская ўлада) і Каралеўствам Зла і Цемры (=Захад, Амэрыка ды «мясцовыя агенты ўплыву»).

Гэты прымітыўны сьветападзел нагадвае мэнтальнасьць сэктанцкіх рухаў у Расеі пэрыяду «смуты» і «расколу» (які пачаўся ад часоў рэформы Нікана ў другой пал. XVII ст.), рухаў, надта разрозьненых і шматлікіх, але якія мелі адну idee fixе: змагацца з усім тым, што вонкавае=нерасейскае=неправаслаўнае=ад Антыхрыста. Характэрнай рысай гэтых сэктаў было саманазываньне наймем «истинное православие», але пад маскай такога «праваслаўя» хаваўся чыста паганскі зьмест: культ племяннога адзінства. Хрысьціянскі ўнівэрсалізм і вера ў еднасьць чалавечага роду, якая цягам часу станецца галоўным матывам для праваслаўных мысьляроў такога фармату, як Салаўёў ці Бярдзяеў, быў для гэтых сэктанцкіх рухаў ворагам нумар адзін.

ПРАФАНАЦЫЯ ПРАВАСЛАЎЯ

Гэтая сэктанцкая, псэўдаправаслаўная ідэалёгія і пакладзена ў аснову такіх фільмаў, як «Конспирология» і «Дорога в никуда». Такога тыпу фільмы могуць быць добрай пажывай для мясцовых экстрэмісцкіх рухаў, хоць яны маюць, як паказваюць сацыялягічныя дасьледаваньні, маргінальны характар. Тым ня менш, варта спыніцца на «інтрызе» гэтых фільмаў, бо, як хтосьці добра прыкмеціў, яны «б’юць па мазгах» і здольны прадукаваць новых фанатыкаў і экстрэмістаў.

«Дорога в никуда» і «Конспирология» пачынаюцца вельмі падобна: першы ад рэлігійна-патрыятычнай рэфлексіі: «Гасподзь даў нам цудоўную зямлю...», а другі ад прыгожай праваслаўнай малітоўнае песьні, у якой маецца духоўны заклік: «Время Бога молить», а таксама матыў пакаяньня і навяртаньня: «Чтоб грехи отпустил». Візуальны фон у абодвух выпадках цудоўна канкрэтызуе зьмест рэфлексіі і песьні: здымкі беларускай зямлі, храмы, праваслаўныя абразы выклікаюць духоўнае ўзрушэньне і ўводзяць у настрой малітвы і сузіраньня. І хацелася б у гэты момант усклікнуць гэтак, як усклікнуў сьв. Пётар на гары Табор: «Госпадзе, добра нам тут быць!»...

Хацелася б, але неўзабаве стракаеш такі паток бруду, хлусьні і нянавісьці, што можна адно толькі ўсьлед за сьв. Паўлам паўтарыць: «Сатана явіцца ў выглядзе Анёла Сьвятла». Пад канец фільмаў становіцца ясна, што рэлігійна-малітоўныя матывы зьяўляюцца ўсяго толькі прыёмам, каб увесьці ў зман, каб пад шырмай абароны духоўных каштоўнасьцяў іньектаваць у душу гледачоў вялікую дозу агрэсіі і нянавісьці. З багаслоўскага гледзішча гэта цяжкі грэх супраць другога Божага прыказаньня (эксплюатацыя рэлігійных пачуцьцяў), але аўтараў фільмаў духоўна-багаслоўскія аргумэнты наўрад ці хвалююць. Іх хвалюе толькі адна рэч: бездакорная вернасьць Племянному Адзінству. Праваслаўе для іх – гэта адно толькі зручны інструмэнт навязваньня паганскай, антыхрысьціянскай у сваёй сутнасьці мэнтальнасьці.

ТЭАЛЁГІЯ І ДЭМАНАЛЁГІЯ. РЭСТЫТУЦЫЯ СТАЛІНІЗМУ

Возьмем тое-сёе з «Дороги в никуда». Палітычная нарацыя тут пачынаецца ад словаў: «...але гэту зямлю [г. зн. тую, якую даў нам Гасподзь] сплюгавілі разбуральнікі Савецкага Саюзу, падпісаўшы ўпотайку ноччу дакумэнт...» Дык вось пра які патрыятызм ідзецца гаворка, вось як трэба разумець сказаныя на самым пачатку словы «Гасподзь даў нам цудоўную зямлю»! «Зямля» – гэта не Беларусь, а Савецкі Саюз, а «гасподзь» тут напэўна ня мае нічога супольнага з Богам, у якога вераць хрысьціяне, габрэі ды мусульмане. Няўжо гэта Бог мог нам «даць» Савецкі Саюз, галоўным лёзунгам якога і было змаганьне з Богам і перасьлед Ягоных вернікаў? «Бог ёсьць любоў» – чытаем у Яна Багаслова, а фундамэнтам Савецкага Саюзу была якраз нянавісьць і гвалт; кожны сапраўдны грамадзянін СССР меў абавязак ненавідзець клясавага ворага і імкнуцца зьнішчыць яго.

Дык хто зьяўляецца госпадам для Козырава, Уюгіна, Нікольскага і іншых творцаў «Дороги в никуда»? Ленін ці Сталін? Розьніца тут нясутнасная.

Ясна, што д’ябал заўжды перашкаджае ў зьдзяйсьненьні ратавальнага пляну, таму варта пазнаць яго гіпастазы: Амэрыка, Захад і «пятая калёна, якая складаецца з правых радыкалаў, трацкістаў і дамарослых лібэралаў» (вельмі цікава, які сэнс для аўтараў мае акрэсьленьне «дамарослыя»: няўжо аўтары намякаюць, што лепей, калі лібэралы будуць «за мяжой вырослыя»? Але ж для іх ня тое, што быць вырослым за мяжой, а нават сымпатызаваць замежжу ёсьць сьмяротным грэхам. І як тут быць, невядома). Вось яны, «дзеці хлусьні».

Далей у фільме гаворка ідзе пра «даляравую падмогу» і пра тое, што «гэта не дапамагло бяздарнай беларускай апазыцыі». Наконт таго, што апазыцыя «бяздарная», хай будзе дазволена засумнявацца: ці ж не яна разваліла магутны Савецкі Саюз, царства шчасьця і дабрабыту? Каб такое ўчыніць, усё ж такі патрэбен нейкі дар! З далярамі таксама справа не такая простая: былы шэф тэлебачаньня Ягор Рыбакоў прызнаваўся, што прэзыдэнт Лукашэнка даваў яму іх тысячамі без усях папераў для заахвочваньня лепшых супрацоўнікаў. Крытэр «апазыцыйнасьці» тут яўна не пасуе.

Але для аўтараў фільму такога тыпу нюансы ня маюць значэньня. Аповед пра «бяздарную, хцівую і нячыстаплотную апазыцыю» суправаджаецца вельмі сугестыўнымі вобразамі, якія на працягу ўсяго фільму ўтвараюць цыклічны рытм: 1) фрагмэнт з жыцьця апазыцыянэраў, паказаных дзякуючы адпаведнаму мантажу ў этычна і эстэтычна адпіхваючых сытуацыях; 2) урыўкі з камэдыяў або зь фільмаў пра вайну, каб атаясаміць апазыцыянэраў з камэдыйнымі пэрсанажамі або з фашыстамі; 3) «сусьвет кантрасту» – упарадкаваны і зладжаны сьвет, стваральнікам якога зьяўляецца беларускі прэзыдэнт.

Эфэкт прадажнасьці апазыцыі яшчэ больш узмацняецца шляхам рэгулярнага паказваньня станка, які друкуе даляравыя купюры; даляры – гэта, па сутнасьці, асноўны інтэрпрэтант дзейнасьці апазыцыі. Але апроч іх ёсьць яшчэ другі важны інтэрпрэтант: «Падрыхтоўка фашыстоўскіх дывэрсантаў і апазыцыянэраў 2003 году разьліву практычна не зьмянілася» – гаворыць з сугестыўнай, добра выпрацаванай мадуляцыяй голасу наратар з-за кадру. Хуткае і частае чаргаваньне вобразу фашыстаў і вобразу беларусаў зь бел-чырвона-белымі сьцягамі разьлічана на замбаваньне гледача, замацаваньне ў падсьвядомасьці ўстойлівай асацыяцыі (альбо нават тоеснасьці): бел-чырвона-белае = фашыстоўскае. Наагул, фільм зроблены зь неблагім веданьнем псыхалёгіі пэрцэпцыі.

Буржуй-дармаед, здрайца-фашыст і блазан-камэдыянт – вось кім зьяўляецца любы апазыцыянэр, кім-кольвечы ён бы ні быў: праваслаўны ці каталік, правы ці левы, беларуска- ці расейскамоўны. Адразу прыгадваецца ленінскі шэдэўр пад назовам «Матэрыялізм і эмпірыякрытыцызм», у якім вызваліцель пралетарыяту вельмі ясна прадставіў кірунак мысьленьня: ёсьць толькі дзьве магчымыя ідэалёгіі: матэрыялізм і ідэалізм. Калі хто не стаіць на пазыцыі матэрыялізму, той – ідэаліст, а раз ідэаліст, значыць буржуй, а раз буржуй, то клерыкал, а раз клерыкал, значыць, ён зьняволены папоўскімі забабонамі і ўсякім цемрашальствам, вораг прагрэсу і сацыялізму. Аўтары «Дороги в никуда» дакладна капіююць гэтае мысьленьне, мабыць, не ўсьведамляючы, што такім чынам явяцца ў культурным сьвеце як інтэлектуальныя прымітывы, зьняволеныя бальшавіцкім чорна-белым сьветаўспрыманьнем.

ПСЫХААНАЛІТЫЧНАЯ ГІПОТЭЗА

Згодна з Карлам Юнгам, радыкальнае супрацьпастаўленьне на «сваіх» са знакам плюс і «чужых» са знакам мінус па сутнасьці заўсёды трэба разглядаць як небясьпечны сындром, які завецца псыхічнай праекцыяй. Ахвярай гэтага сындрому становяцца людзі, пазбаўленыя аўтакрытыцызму, хоць часам з пэўным інтэлектуальным патэнцыялам. Усякія заганныя бакі ўласнай асабовасьці яны «сьпіхваюць» (выцясьняюць) у несьвядомае. Працэс выцясьненьня і псыхічная праекцыя могуць мець таксама калектыўны характар, калі пэўная група «адбельвае» саму сябе, а «чорныя» аспэкты, уласьцівыя ёй самой, перакідвае на ўсіх «іншых».

Маніякальнасьць і навязьлівасьць, зь якімі аўтары «Дороги в никуда» і «Конспирологии» даказваюць прадажную-фашыстоўскую-камічную сутнасьць апазыцыі, не пакідае сумневу, што маем справу са згаданай праекцыяй. Непрывабныя, выпіхнутыя ў несьвядомае рысы, уласьцівыя дадзенай групе, праектуюцца на апазыцыю (якая натуральным чынам гуляе ролю архетыповага «іншага»).

Таму цалкам слушна было б паставіць пытаньне пра ролю даляраў у жыцьці той групы, якую прадстаўляюць аўтары фільму. Шчыра кажучы, ня надта хочацца калупацца ў фінансавых справах і выяўляць тыя ці іншыя грашовыя сэнсацыі. Абмяжуюся толькі да цытаты выказваньня аднаго з псыхіятраў: «Калі хтосьці мае грошы і траціць іх, ніякай праблемы няма. Але калі хтосьці няспынна думае пра грошы і паўсюдна, у любой справе і любым здарэньні бачыць грошы, то гэта ўжо сьведчыць пра псыхічнае адхіленьне». Так яно і ёсьць: «даляравая жарсьць» вельмі моцна даймае аўтараў згаданых фільмаў. Паўсюль і заўсёды ў дзеяньнях праціўніка ім бачацца грашовыя купюры. «Для нячыстага ўсё навокал – нячыстае», – казаў сьв. Аўгустын.

ДВА «ФАШЫЗМЫ»: БЕЛ-ЧЫРВОНА-БЕЛЫ І ЧЫРВОНА-ЗЯЛЁНЫ. ЯКІ ЛЕПШЫ?

Больш важнай, чымся даляры, справай ёсьць значэньне фашызму. Як вядома, «тыповы апазыцынэр» у афіцыйнай прапагандзе – гэта нашчадак фашыстаў пад бел-чырвона-белым сьцягам, новае ўцелаўленьне калябарантаў 1941–1944 гг.

Тое, што тут таксама маем справу з псыхічнай праекцыяй, няма сумневу. Для аднаго вядомага дзяржаўнага дзеяча «палітыка Гітлера 1930-х гг. ёсьць тым, што сёньня патрэбна для Беларусі». Падчас памятнай «ідэалягічнай» прамовы ў сакавіку 2003 г. прэзыдэнт Лукашэнка ж цалкам станоўча згадваў Садама Хусэйна, аднаго з найбольш жорсткіх і крывавых азіяцкіх сатрапаў. Асабліва даспадобы прэзыдэнту была гатоўнасьць ірацкага народу змагацца за «свайго Садама», абараніць яго перад «амэрыканскімі агрэсарамі». З кантэксту гаворанага было ясна, што ідэалягічная апрацоўка беларускага грамадзтва ставіць перад сабой менавіта такую мэту: ператварэньне беларусаў у абсалютна паслухмяных рабоў абсалютнага валадара.

Нельга забываць, што паміж нацызмам і савецкім камунізмам няма сутнаснай розьніцы, як даказаў у тэорыі і практыцы Аляксандар Дугін, стварыўшы ў Расеі ідэалёгію і партыю пад шыльдай «нацыянал-бальшавізму», якая пасьпяхова сынтэзавала фашызм і камунізм. Такім чынам, усіх, хто ваяваў на баку Сталіна, таксама можна было б назваць «калябарантамі», якія змагаліся супраць уласнага народу, паколькі на руках маскоўскага сатрапа была кроў дзясяткаў тысячаў беларусаў, прычым найлепшых. Толькі праблема ў тым, што ані гітлераўскія, ані сталінскія калябаранты ня мелі тады магчымасьці змагацца за сваю краіну, за Беларусь. У гэтым трагізм і адных, і другіх, адсюль і адны, і другія заслугоўваюць індульгенцыі (вядома, тыя, хто не запляміў сябе крывёй).

Як бы там ні было, ані адраджэнцы пачатку ХХ ст., ані адраджэнцы пачатку 1990-х не атаясамляліся з ідэалёгіяй фашызму. Калі параўноўваць «насычанасьць фашызмам» двух сьцягоў – нацыянальнага бел-чырвона-белага і савецкага чырвона-зялёнага, то трэба гэтак сьцьвердзіць: сваяцтва бел-чырвона-белага сьцягу з фашызмам мае акцыдэнтальны характар, у той час як сваяцтва чырвона-зялёнага з фашызмам – субстанцыянальны характар. Саюз беларускіх адраджэнцаў з фашызмам меў усяго толькі сытуацыйны, выпадковы, вымушаны рэаліямі характар, быў праявай безвыходнага становішча, быцьця «паміж молатам і кавадлам». Ужо з даўніх часоў вядомы этычны прынцып: каб ацаніць дзеяньне як злое, трэба паказаць, што яно было ўчынена сьведама і добраахвотна. Калі для беларускіх адраджэнцаў ваеннай пары альтэрнатывай была барацьба за маскоўскага сатрапа, то пра добраахвотнасьць гітлераўскіх калябарантаў ня можа быць гаворкі.

Але нават калі і прымем, што бел-чырвона-белы сьцяг быў запэцканы фашызмам, то кроў тысячаў нявінных беларусаў, якія памерлі за гэты сьцяг у выніку сталінскіх рэпрэсіяў перад і пасьля вайны, змыла нават па некалькі разоў гэтыя плямы. Ён застаецца адзіным сьцягам, які можа аб’яднаць усе грамадзкія, культурныя і палітычныя сілы Беларусі (і дэ-факта яднае). Ён ня ёсьць выключна сымбалем нацыяналістаў, як гэта апантана навязваюць афіцыйныя прапагандысты, пад ім ахвотна выступаюць і лібэралы, і сацыял-дэмакраты, якія як могуць адгароджваюцца ад нацыяналізму.

А вось што тычыцца камуна-фашыстаў, то ясна, што яны ня могуць выступіць пад гэтым сьцягам. Ён у іх выклікае зразумелыя фобіі, бо, па-першае, ставіць пад сумнеў догму аб страчаным раі, якім быў Савецкі Саюз, па-другое, разбурае прымітыўную чорна-белую аксіялёгію, а што горш, па-трэцяе, сымбалізуе канец панаваньня фальшывых багоў: Маркса, Леніна, Сталіна. Расставаньне зь любай рэлігіяй ніколі не было лёгкім. Таму няма нічога дзіўнага, што ў змаганьні з нацыянальнымі сымбалямі столькі рэлігійнай рыторыкі.

«НОВЕЙШАЯ ИСТОРИЯ» = ГІСТОРЫЯ ЗБАЎЛЕНЬНЯ

Nihil novi sub sole (Нічога новага пад сонцам).

Эклезіяст

Калі фільмы кшталту «Конспирология» і «Дорога в никуда» зьяўляюцца прадуктам ваяўнічага лукашызму, то «Новейшая история» явіцца як памяркоўная ягоная вэрсія. Тое, што дазваляе ўспрымаць гэту сэрыю фільмаў як больш-менш цывілізаваны прадукт, гэта прысутнасьць аналітыкаў кшталту Дракахруста, Заікі ці Падгола, а нават нейкая бачнасьць плюралізму. Тым ня менш, як тыя, так і гэтыя фільмы трэба разглядаць як праяву рэлігійнага сьветаўспрыманьня, своеасаблівую «гісторыю збаўленьня» з тымі самымі догмамі, тымі самымі багамі і тымі самымі дэманамі.

ПРА ГРЭХ ПЕРШАРОДНЫ, АНАРХІЮ І СТАБІЛІЗАЦЫЮ

Інтэрпрэтацыя памятных віскулёўскіх падзеяў у афіцыйнай прапагандзе добра вядомая. Тыя, хто падпісалі акт аб дэмантажы СССР і ўтварэньні СНД, называюцца «дзяржаўнымі злачынцамі» і «тайнымі агентамі» (пашкадавалі б хоць заслужанага дзеяча беларуска-расейскай інтэграцыі, Барыса Ельцына). У чым трагедыя, у чым злачынства? «Мы атрымалі па-барбарску разбураную краіну» – лямантуе колішні дэпутат Генадзь Казлоў, не патлумачыўшы, у чым заключаецца гэтае «барбарства». Не іначай, для спадара Казлова працэс стварэньня Савецкага Саюзу шляхам крывавага гвалту і хранічнага тэрору быў цалкам цывілізаваны, а вось «разбурэньне» гэтага монстра шляхам перамоваў і супольнага прыняцьця пагадненьня было прыкладам «барбарства». Цікавая крытэрыялёгія. Дзеля справядлівасьці зацеміць трэба, што роля Ельцына, Краўчука і Шушкевіча была не такой ужо і вялікай: падпісаньне віскулёўскага пагадненьня было адно толькі афармленьнем фактычнага стану. Савецкі Саюз развальваўся і гніў у выніку ўнутраных супярэчнасьцяў. СССР напрыканцы 1980-х нічым не адрозьніваўся ад маўзалееўскай муміі свайго заснавальніка, а роля ЦК КПСС зводзілася толькі да прыманьня рытуальных захадаў для яе бальзамаваньня. І ад калі гэта канстатацыя «пацыент памёр» стала барбарствам і дзяржаўным злачынствам?

Але рацыянальныя аргумэнты тут ні пры чым. Для фанатычных русафілаў-беларусафобаў, спавядальнікаў марксісцка-ленінскай веры гэта была сапраўды трагедыя, і трэба да іх паставіцца з пэўным спачуваньнем. Канец Савецкага Саюзу – гэта свайго роду «сьмерць бога». Гома саветыкус усьвядоміў сваё vacuum existentiale, адхлань уласнага быцьця і спалохаўся: як далей жыць, калі няма духоўна-маральнага хрыбта? Хто вінаваты?

Цікава, што ворагі ёсьць ня толькі звонку, яны таксама – хочацца сказаць – унутры нас. Менавіта гэта сугеруе выказваньне таго ж самага Казлова: «...але ў канчатковым пляне мы ўсе – усе да аднаго – удзельнічалі ў гэтым працэсе». Гэты «акт скрухі» выглядае як акт ачышчэньня: прызнайма, што і мы самі ўчынілі гэты першародны грэх.

У той час, як Казлоў гатоў з жалем у сэрцы прызнаць, што «ўсе да аднаго прымалі ўдзел у гэтым працэсе», былы першы сакратар ЦК КПБ Анатоль Малафееў лічыць, што ён бы змог прадухіліць гэту трагедыю (то бок, ён ня ўдзельнічаў у гэтым грахоўным працэсе). Яго выказваньне дастаткова калярытнае, каб зацытаваць у арыгінале:

Если б я был там, (...) я мог разговаривать с первыми лицами вот так, как с вами теперь, и ещё более конкретно, потому что я их десятилетия знал, сказал бы: што вы, хлопцы, думаеце – так бы на беларускую мову перавёў бы іх. Ну куда вы, как гаварыцца, нягоднае дзела вы зацеялі.

Што ж, невядома, ці ад такіх словаў Савецкі Саюз акрыяў бы, ці яшчэ больш заваліўся. Як бы там ні было, ён разваліўся, дамовы падпісаны былі, і трэба неяк жыць. А жыцьцё пасьля «трагедыі» прадстаўлена ў фільме пры дапамозе сэрыі сугестыўных вобразаў: анархія, натоўпы мітынгоўцаў, купоны, бойкая кабета, якая публічна наракае на малую зарплату, кавалі, якія даводзяць, што ім бялок патрэбен, а купіць няма за што, прыватызацыя, карупцыя – паўсюль шалее нейкая неапанаваная стыхія. Пад гэтыя вобразы падкладзена лёгкая, амаль камэдыйная музыка, а ў цэлым ад усяго паўстае ўражаньне, што пэрыяд 1991–1994 гг. – гэта суцэльная камэдыя, пад якой хаваецца Бяда і Трагедыя. Досыць дзейсны маніпуляцыйны сродак.

Так, у сацыяльна-эканамічным пляне пэрыяд «бескаралеўя» быў цяжкім пэрыядам. Толькі ці не партыйная намэнклятура, родам з Савецкага Саюзу, несла адказнасьць за тармажэньне рэформаў і хаос у працэсе прыватызацыі? Добрым камэнтаром зьяўляецца выказваньне эканаміста Леаніда Заікі, што пасьля распаду СССР улада ў Беларусі апынулася ў руках «няздольнай намэнклятуры» ды «недасьведчаных дэмакратаў». Дадаць тут трэба толькі тое, што калі дэмакраты выказвалі такое-сякое імкненьне да набыцьця досьведу, намэнклятура ўзяла курс на папулізм – выбітны сродак на ўтойваньне ўласнага дылетанцтва. Найбольш здольны сярод папулістаў-дэмагогаў меў рэальныя шанцы перамагчы.

Прафэсар Пётар Капітула, выступаючы ў фільме, прыкмеціў, што «калі маем працяглы эканамічны і палітычны крызіс, то першаю справай мусіць быць стабілізацыя». Гэта так, толькі стабілізацыя бывае рознай: можна стабілізоўваць экамноміку цераз дэталёва распрацаваныя рэформы, а можна стабілізаваць празь «дзяржымордзтва». Няцяжка здагадацца, які варыянт стабілізацыі быў абраны пасьля ліпеня 1994-га.

«НЕВЯДОМАЕ РАНЕЙ СЛОВА: КАРУПЦЫЯ»

Перад тым, як надышоў гэты сьветлы дзень – 10 ліпеня 1994 г., была антыкарупцыйная эпапэя, насычаная падзеямі і эмоцыямі.

Я вам як прафэсіянал гавару, – запэўнівае Міхаіл Сазонаў наконт антыкарупцыйных прамоваў Лукашэнкі, – кожны прыведзены факт быў абсалютна праўдзівы, гэта быў менавіта факт.

Ну, калі гэта слова прафэсіянала, то спрачацца няёмка. Толькі зацеміць трэба, што такое нагрувашчаньне прыслоўяў і прыметнікаў вакол слова «факт» – ня дужа прафэсійны прыём. Міжволі ўзьнікае падозра, што нешта ня так з гэтым фактам. У выказваньні зашмат экспрэсантаў, каб успрымаць яго як апісальна-справаздачнае.

Пасьля выказваньня «прафэсіянала» на пару сэкундаў зьяўляецца фрагмэнт прамовы тагачаснага дэпутата ВС 12 скліканьня Аляксандра Лукашэнкі. На добра вядомай гаворцы будучы прэзыдэнт грымеў:

Вы говорите, Станислау Станиславович, что не надо искать виновных. Надо, Станислау Станиславович, надо. (...) Каждый за своё должен ответить.

Асабліва экспрэсіўным атрымалася слова «ка-а-аждый», што надало выказваньню адносна ве-е-ельмі важных справаў ве-е-ельмі камічнае адценьне.

Антыкарупцыйная кампанія маладога дэпутата натрапіла на розныя перашкоды з боку ўладу трымаючых. З аднаго боку, спэцслужбы перашкаджалі, а з другога боку, нейкія няўдзячнікі выдумалі, каб прынізіць ролю антыкарупцыйнае камісіі, што Шушкевіч быў быццам бы скінуты толькі за «скрынку цьвікоў». Дзьмітры Булахаў сфармуляваў тут такі сэнсацыйны тэзіс, што нават сама прапанова Шушкевіча паставіць на чале антыкарупцыйнай камісіі А. Лукашэнку была элемэнтам антылукашэнкаўскай задумы! Даўпраўды, «кансьпіралёгія» высокага палёту.

Іншым крокам ворагаў было ініцыяваньне дыскусіяў вакол узроставага цэнзу. «Ад самага пачатку было зразумела, хто будзе прэзыдэнтам, – кажа Булахаў, – яшчэ выбары не былі расьпісаны, а ўжо было зразумела». Раз так, раз усім было зразумела, то ўсе дружна пачалі змагацца за тое, каб падняць узроставы цэнз.

Яны разумелі, – кажа зноў той жа Булахаў, – што калі апусьцяць узроставы цэнз да 35, прэзыдэнтам становіцца Лукашэнка. Але мы аказаліся хітрэйшыя... не, мы не хітрэйшыя, мы папросту былі разумнейшыя за іх. Мы таксама гулялі на гэтых супярэчнасьцях. Яны пагадзіліся на 35-гадовы цэнз, недаацэньваючы кандыдата.

І хай хто разумны расшыфруе: калі «яны разумелі», што прэзыдэнтам стане Лукашэнка ў выпадку абніжэньня цэнзу, значыць, даацэньвалі яго. Але – аказваецца – апусьцілі цэнз, «недаацэньваючы» яго. Значыць, водле Булахава, яны даацэньвалі і адначасова недаацэньвалі, разумелі і адначасова не разумелі. Відаць, што некаторым «закон ня пісаны», у тым ліку і закон лёгікі. І як тут ня ўспомніць адну з расейскіх сэктаў, чальцы якой выконвалі рэгулярна рытуальны танец, асновай якога было рытмічнае і хуткае паўтараньне словаў «так-не-так-не-так-не», якое суправаджалася кружэньнем вакол сябе на правай назе. Гэты рытуал «так-не» служыў самаўвядзеньню ў стан трансу і эўфарыі. Спадар Булахаў, можа, і ня ставіць мэты ўвесьці сябе самога ў такі транс, але, напэўна, тактыка «так-не», ужытая ў гэтых фільмах, спрыяе гіпнатызацыі гледачоў.

ПРА «ВЫДЗЯЛЕНЬНІ НА ФІЛЯЗАФІЧНА-ДЭМАГАГІЧНЫМ ФОНЕ»

...Пачалася перадвыбарная кампанія. Розныя былі кандыдаты і розныя іх лёзунгі. Пазьняк, напрыклад, казаў: «Для мяне асноўным крытэрам зьяўляецца праўда. Я прынцыпова не займаюся папулізмам». Дубко пастуляваў, каб «словы і справы не разыходзіліся», Новікаў жадаў, каб «кожны рабіў сваю справу». Але

...на філязафічна-дэмагагічным фоне выдзяляліся лёзунгі яшчэ аднаго кандыдата: «Я чалавек здаровага сэнсу. І ў палітыцы, і ў эканоміцы рабіць трэба ад вытворчасьці, ад людзей, тады прыйдзем да якіхсьці мадэляў. Толькі здаровы сэнс,

– гэтак прамаўляў кандыдат, наконт якога «загадзя было зразумела».

«Здаровы сэнс» адыграў сваю ролю. Для Станіслава Багданкевіча здаровы сэнс выявіўся ў такім разумаваньні: «Ясна было, што Кебіч ня будзе праводзіць рэформаў. Былі нейкія надзеі на Лукашэнку». «Ён здолеў патрапіць у балявыя кропкі беларускага народу», – прыкмячае Юры Дракахруст і згадвае пра аднаго з дыпляматаў, які «сеў на хвост» камандзе Лукашэнкі, паглядзеў, як яго ўспрымаюць людзі і адбіў тэлеграму ў сваю краіну: «Прэзыдэнтам будзе Лукашэнка».

«Але прадстаўляць справу, быццам усё гэта бралася з памылак іншых кандыдатаў, значыла б занадта спрашчаць справу. Ён быў запатрабаваны часам», – кажа дыктар з-за кадру. «Ён стаў прэзыдэнтам задоўга да свайго абраньня, – запэўнівае, крыху перафразуючы раней ужо сказанае, Булахаў. – Героі не зьяўляюцца зьніадкуль».

У фільме можна было пабачыць, у чым палягаў гэты гераізм і як завязвалася тая патаемная еднасьць паміж народам і Лукашэнкам. Вось малады кандыдат прыбывае ў свой радзімы Шклоў. Невялічкі натоўп сабраўся на яго прывітаньне. Лукашэнка набліжаецца. «Умніца наша, умніца», – чуваць поўныя ўзрушэньня словы пажылой кабеты. Іншая жанчына пачынае чамусьці плакаць, Лукашэнка яе супакойвае; хтосьці задае пытаньне, якія будуць яго першыя крокі, адказ гучыць такі: «А я ўжо сказаў, спачатку з жулікамі будзем разьбірацца, а потым з усімі астатнімі», – у адказ чуюцца адабральныя вохканьні і аплядысмэнты. Вось яна, таямніца еднасьці паміж народам і ягоным абраньнікам: не стваральная ідэя, не жаданьне будаваць, аб’ядноўваць, адраджаць краіну, а прымітыўная жарсьць «разьбірацца», шукаць ворагаў надоўга і накрэпка аб’яднала народ і прэзыдэнта.

Нягледзячы на «волю вышыняў» і бясспрэчны посьпех «на нізінах», нямала прыйшлося і намучыцца, каб здабыць прэзыдэнцкую пасаду. Вось бачым, як Лукашэнка выкрывае блізу мільёна фальшывых бюлетэняў, надрукаваных у МУС. «Каманда Кебіча задзейнічала адміністрацыйны рэсурс напоўніцу», – чуем ад камэнтатараў. Карэспандэнт дзяржрадыё ў 1994-м Уладзімер Кудрынцаў згадвае пра асобаў «з высокіх міліцэйскіх чыноў», якія перашкаджалі Аляксандру Рыгоравічу дайсьці да ўласнага кабінэту. Жанчына расказвае пра затрыманьне кабет, якія зьбіралі подпісы за Лукашэнку, «а адна зь іх мела дома пяцёх дзяцей». Наяўнасьць мноства перашкодаў з боку людзей Кебіча пацьвярджае і Ўладзімер Падгол, які ў тыя часы быў у камандзе Пазьняка: «Лукашэнка стаў прэзыдэнтам ужо ў першым туры. Я некалькі месяцаў разьбіраўся і высьветліў, што кебічаўцы папросту зладзілі другі тур».

І ў гэты момант варта пільна прыслухацца да словаў зычлівага Міхаіла Сазонава, які, мабыць, сам таго ня хочучы, прагаварыўся наконт таго, у чым палягае палітычная этыка дзеючага прэзыдэнта:

Я вось памятаю Чачэрскі раён (Гомельская вобласьць). Старшынём выканкаму быў Зарэцкі – такі гаспадарнік строгі, дык ён, відаць, ужыў там адміністрацыйны рэсурс зь яўным перагібам, ну і там Кебіч выйграў. Але ён застаўся, я памятаю... Лукашэнка вось выдатна ведаў... (тут невялічкая паўза) – ну я тут з гумарам гавару, вы разумееце - вось гэта сапраўдны гаспадар раёну! Не было падзелу на «свае», «не свае», за Кебіча ці не.

Сказанае «з гумарам» мае дужа сур’ёзны зьмест. Ну, вядома ж, нашто пазбаўляцца такіх прафэсійных фальсыфікатараў. Такія цяпер у цане.

АКЦЫЯ – РЭАКЦЫЯ. ПЕРАМОГА РЭАКЦЫІ

Фільмы па «Новейшей истории» пераважна не даюць магчымасьці захаваць нейкую дыстанцыю ці самастойна ацаніць падзеі. Любое здарэньне, любы «факт» пададзены са знакам плюс або мінус. Глядач ня мае права думаць. Яго абавязак – прымаць усё як канчатковую ісьціну.

Але ёсьць у гэтых фільмах пара месцаў, якія, здавалася б, даюць нейкі «глыток паветра». Такім месцам ёсьць, між іншым, пачатак трэцяга фільму, калі дыктар з-за кадру абвяшчае, што гаворка будзе весьціся пра «першыя крокі прэзыдэнта, пра першыя посьпехі і памылкі». Пахвальна, што аўтары адважыліся ўвесьці катэгорыю «памылкі прэзыдэнта».

Толькі праблема ў тым, што ані ў трэцім, ані ў наступных фільмах нават намёку няма на якуюсь пагрэшнасьць прэзыдэнта. Былі, праўда, згадкі пра загалоўкі газэтаў у соты дзень прэзыдэнцтва: «Хаджэньне прэзыдэнта Аляксандра Лукашэнкі за тры гары, або небясспрэчныя, але шчырыя думкі аб першых 100 днях прэзыдэнта Беларусі» («Советская Белоруссия»). «100 дзён прэзыдэнцтва: цэны ўздымаліся, «зайчык» падаў, міністры гублялі партфэлі, але народ надзеі не губляў» («Рэспубліка»), але яны тут жа былі «нэўтралізаваны» адпаведным камэнтаром.

Крытычныя загалоўкі перадавалі атмасфэру крытычнае эпохі, – кажа дыктар з-за кадру. – Што можна было зрабіць за 100 дзён?

Адказ на гэтае, здавалася б, рытарычнае пытаньне, дае Сяргей Лінг:

Мы займаліся тушэньнем пажару, які загарэўся ў вялікім доме. (...) Тут ня лёзунгі патрэбны, а трэ’ было ісьці па ваду і заліваць... Так, мы папросту выконвалі ролю пажарнікаў.

Наконт таго, што менавіта «вогнетушэньне» адбывалася і трывае ўсьцяж, няма сумневу. Душэньне ўсякай праявы свабоднае думкі, заліваньне прапагандысцкай вадой творчых ініцыятываў, барацьба з культурай і нацыянальнымі сымбалямі – вось яно, існае «вогнетушэньне».

Вельмі характэрным ёсьць выказваньне Паўла Шыпука, старшыні Гомельскага аблвыканкаму, які наракае, што «весьці работу пад крытычным позіркам, прымаць рашэньні гаспадарчага пляну было надзвычай складана». Не прывучаная да крытычных позіркаў посткамуністычная намэнклятура аж да сёньня страшэнна баіцца дэмакратыі і «тушыць» яе заядла і апантана.

Інтрыга «Новейшей истории» ня дужа арыгінальная. «Міна запаволенага дзеяньня», «падвойныя стандарты», шлях прэзыдэнта «скрозь церні» – усё гэта элемэнты той самай «кансьпіралёгіі». Інтрыга арганізавана вакол вядомых матываў: акцыя (злых дэманаў) – рэакцыя (асьвечанага манарха), акцыя – рэакцыя, акцыя – рэакцыя. Лёзунгам стваральнікаў фільму можа быць: «Хай жыве рэакцыя!»

СТЭРЫЛІЗАЦЫЯ ІНТЭЛІГЕНЦЫІ

Барацьба з інтэлігенцыяй – гэта для лукашэнкаўскіх прапагандыстаў не праблема. На прыкладзе рэпартажу Юр’я Пракопава з 8 красавіка 2004 году прыгледзьмася некаторым прыёмам, стасаваным у барацьбе з інтэлігенцыяй.

Вось малады рэпартэр, стоячы на фоне Палацу мастацтва, жартоўным тонам даносіць, што зьезд беларускай інтэлігенцыі пачаўся ад... бойкі паміж Станіславам Шушкевічам і Алесем Белым. Ізноў маем камэдыю, а вось мараль гэтай камэдыі: палітыкі-аднадзёнкі спрабуюць выкарыстаць інтэлігенцыю ў сваіх карысьлівых інтарэсах. «Ничегонеделание, оно же борьба за демократию» – гэта зьмест жыцьця і дзейнасьці дэмакратычнай інтэлігенцыі.

«У людзей проста няма адказнасьці», – сыгналізуе Таісія Бондар. «Пазьняка... надта ж яго занесла ўправа», – кажа дэкан філфаку Гомельскага дзяржунівэрсытэту Аляксей Лаўшук. (Немавед чаму рэпартаж пра канкрэтны зьезд пераключыўся на абстрактныя пытаньні з галіны палітычнай філязофіі.) Потым зьяўляецца заклапочаны заклік Віктара Праўдзіна: «Дайце чалавеку быць сабой!» У чым тут заключаецца «быцьцё сабой», якое дачыненьне меў да гэтага зьезду Пазьняк, пра якую адказнасьць гаворыць спадарыня Бондар – не зусім ясна. Нейкую ўсё ж яснасьць, можа, удасца здабыць, калі зынтэрпрэтуем сказанае – як таго і патрабуюць прынцыпы гермэнэўтыкі – у шырэйшым кантэксьце, у кантэксьце таго крэда, якое і аб’ядноўвае спавядальнікаў савецкай веры. Калі так, то пад словам «адказнасьць» трэба разумець «ляяльнасьць», Пазьняк тут зьявіўся папросту як сымбаль усіх неляяльных у стасунку да савецкае веры, а «быць сабой» – гэта застацца гома саветыкусам. Вось такая, браце, кансьпіралёгія – хочацца словамі дыктара фільму «Конспирология» зацеміць.

Гэтую інтэрпрэтацыю, здаецца, пацьвярджаюць словы Віктара Кірыенкі: «Калі ты нармальны чалавек, нармальна мысьліш... дык рэалізуй сябе ў навуцы, навошта на барыкады?» Так, навукоўцу і творцы сапраўды намнога лепш і ўтульней на сваёй працы, але – выкарыстоўваючы словы самога прэзыдэнта – «время нелёгкое». Калі зачыняюцца такія навучальныя ўстановы, як Беларускі гуманітарны ліцэй або Эўрапейскі гуманітарны ўнівэрсытэт, няспынна аказваецца ціск на Нацыянальную Акадэмію навук ці перасьледуецца грамадзка-культурная арганізацыя, як Саюз палякаў Беларусі, то як тут не пайсьці «на барыкады»? Да таго ж афіцыйныя, г. зн. «нармальна мысьлячыя» воі таксама нярэдка зьяўляюцца на культурных і палітычных барыкадах, прадукуючы адыёзныя творы тыпу «Конспирология» ці «Дорога в никуда». І, мабыць, не за бясплатна...

На нейкі момант спадар Пракопаў ператвараецца ў разважлівага аналітычнага філязофа і кажа: «Арганізуецца зьезд «дэмакратычнай» інтэлігенцыі, а ці бывае інтэлігенцыя «недэмакратычная» – такога пытаньня яны ня ставяць». Ах, спадару Пракопаў, бывае, яшчэ як бывае. Рэкамэндаваць бы вам, скажам, тэкст Мікалая Бярдзяева пад назовам «Філязофская ісьціна і інтэлігенцкая праўда», альбо хаця б тэкст з савецкага часопісу «Вопросы философии» часоў перабудовы пад назовам «Анатомия репрессивного сознания». І тады выявіцца, што недэмакратычная інтэлігенцыя – гэта ўстойлівы і амаль паўсюдны фэномэн. У Беларусі гэтай недэмакратычнай інтэлігенцыі ня так ужо, можа, і шмат, але затое кожны экзэмпляр такога інтэлігента асабліва цэніцца рэжымам.

Падзел на «дэмакратычную» і «недэмакратычную» інтэлігенцыю цалкам апраўданы і зразумелы, а вось які сэнс мае падзел на «сапраўдную» і «несапраўдную» інтэлігенцыю, які прасоўваецца ў рэпартажы, і сапраўды няясна.

Сапраўдныя інтэлігенты – каторыя працуюць на карысьць народу. А калі людзі робяць нешта адваротнае... я хачу задаць пытаньне, кім яны ўвогуле ўпаўнаважаныя? Я нават абурана выкарыстаньнем імі самога слова «інтэлігенцыя», – скардзіцца спадарыня Бондар.

Бярдзяеў у згадваным тэксьце «Філязофская ісьціна і інтэлігенцкая праўда» вельмі шырока аналізуе ролю катэгорыі «на карысьць народу» ў сьвядомасьці крытыкаванай ім інтэлігенцыі. І паказвае, што народніцтва ніяк не гарантуе «сапраўднасьці», а хутчэй, наадварот, вядзе да інструмэнталізацыі «ісьціны».

Але можна крыху зьмякчыць выснову Бярдзяева і пагадзіцца, што «праца на карысьць народу» – сапраўды важны паказьнік «інтэлігентнасьці». Але тады мусім запытацца ў Таісы Бондар, хто вызначае крытэр карыснасьці: улада ці сумленьне творцы? Што рабіць, калі я, напрыклад, у сумленьні сваім перакананы, што культурнае адраджэньне больш карыснае для народу, чымся савецкая опцыя, навязаная ўладай? Але наўрад ці Бондар або Пракопава хвалюе праблема сумленьня.

Здавён было так, што «мысьляр і пясьняр» выконвалі прарочую функцыю ў сваім грамадзтве. Нярэдка «мысьляр і пясьняр» мусілі сустрэцца з варожасьцю з боку суграмадзянаў і перасьледам з боку ўладу трымаючых. Сакрат, Ісая, Ерамія, Ян Хрысьціцель, Саванарола – гэта сапраўдныя «героі духу», якія засталіся вернымі свайму сумленьню да канца.

Заўсёды былі таксама прарокі-падлізы, творцы-канфармісты, няздольныя ўзьняць голас у абарону вышэйшых каштоўнасьцяў, калі трэба было нешта сказаць насуперак меркаваньню бальшыні альбо волі валадара. Такія вельмі хутка сыходзяць на сьметнік гісторыі.

Інтэнцыя афіцыйнае прапаганды – стэрылізаваць інтэлігенцыю.

* * *

«Нянавісьць», «Дзеці хлусьні», «Дорога в никуда»... Афіцыйная прапаганда вельмі насычана разбуральнай, ненавісьніцкай фразэалёгіяй. Прапаганда, як той тэрмінатар, не спыняецца ні перад чым: ці то будуць нешчасьлівыя жонкі зьніклых палітыкаў, ці звычайныя «штатныя» апазыцыянэры – усіх трэба аплёўваць, растаптаць, зьнішчыць, калі яны хоць у нечым пагражаюць Племянному Адзінству. Гэтыя прапагандысты ня бачаць, аднак, таго, што нянавісьць, хлусьня і нігілізм іх саміх пажырае. І раней ці пазьней ім прыйдзецца паўтарыць словы Іосіфа Сталіна: «Прапашчы я чалавек...»

Кракаў, чэрвень 2005 г.

Пачатак  Цалкам
№ 4 (38) - 2005 да Зьместу

да Пачатку СТАРОНКІ

Ліст у рэдакцыю.   Майстраваньне [mk]. Абнаўленьне [czyk]. Copyright © 1998-2006 ARCHE "Пачатак" magazine Апошняе абнаўленьне: 2006/01/07