Пра пачатак свайго творчага шляху народны паэт Беларусі Пятрусь Броўка неаднойчы пісаў у аўтабіяграфічных нататках:

Першы надрукаваны верш «Ой, не шапчы, мая бярозка» напісаў у Полацку. А было так: я быў адкліканы на працу ў Полацкі акруговы ЛКСМБ з пасады старшыні сельсавету. Давялося жыць у горадзе, але я ня мог хутка разьвітацца зь вёскай... Памятаю, часта хадзіў за горад і падоўгу глядзеў у свой бок, адкуль я прыехаў. Вось пад такім уражаньнем я напісаў верш «Ой, не шапчы, мая бярозка» і паслаў у рэдакцыю «Чырвонай Полаччыны». Калі яго надрукавалі, быў вельмі ўзрадаваны, і ўжо нішто не магло спыніць майго паэтычнага захапленьня. Многа чытаў, шмат пісаў, пачаў вучыцца на вячэрніх агульнаадукацыйных курсах.

Не хаваў П. Броўка і сваіх тагачасных літаратурных прыхільнасьцяў, якія, вядома ж, спрыялі станаўленьню яго ўласнай творчай індывідуальнасьці:

Люблю паэзію Пушкіна, Някрасава, Лермантава, Шаўчэнкі. Сваёй злабадзённасьцю прыцягвае мяне і паэзія Дзям’яна Беднага. Папераменна захапляўся то Ясеніным, то Маякоўскім, знаходзячы ў кожнага геніяльнае... Шмат даў мне і «Маладняк». Мы ўсе ў ім расьлі. Шукалі. Шукаў і я.

Гэтыя пошукі аднойчы прывялі паэта ў «Беларускую літаратурна-мастацкую камуну» – суполку левага кірунку, што вылучалася скандальнымі паводзінамі й творчай ваяўнічасьцю. Вось толькі сам Броўка не любіў апавядаць пра такі «кампраматны» факт сваёй біяграфіі. Дый складальнікі яго дзевяцітомнага Збору твораў не палічылі патрэбным згадаць у «Летапісе жыцьця і творчасьці» пра Броўкаў удзел у «Камуне», напэўна, непакоячыся, што гэта можа неяк сапсаваць аўтарытэт Народнага паэта Беларусі, героя сацыялістычнай працы, ганаровага грамадзяніна гораду Менску... Але ў далёкую пару юнацтва будучы клясык савецкай эпохі яшчэ наўрад ці ўяўляў, што чакае яго наперадзе.

Зрэшты, пачнём па парадку.

Зарэкамэндаваўшы сябе як пэрспэктыўны малады паэт, П. Броўка быў залічаны ў Полацкую філію «Маладняка». Вось анкета для ўліку сяброў філіі, запоўненая П. Броўкам на пачатку 1927 году¹:

1. Прозьвішча, імя і імя па бацьку	Броўка Пятрусь Юстынаў.
2. Партыйнасьць і стаж	Сябра Л.К.С.М.Б. з 1923 году.
3. Праца ў грамадзкіх арганізацыях	Сябра МОПР-у, Авіяхіму.
4. Узрост	21 год. Нар. 1905 году.
5. Якую займае пасаду	Супрацоўнік Рэдакцыі газэты.
6. Праца ў літ. арганізацыях	Маладняк.
7. Від творчасьці	Вершы.
8. Ці друкаваўся	Друкаваўся.

Подпіс <П. Броўка>

Улетку таго самага 1927 году Пятрусь Броўка зь нейкіх прычынаў пакінуў «Маладняк». Што яго прымусіла зрабіць гэта – гісторыя літаратуры пакуль замоўчвае. Магчыма, Петруся падахвоціў таварыш па Полацкай філіі Паўлюк Шукайла, які ўжо тады задумаў стварыць «Беларускую літаратурна-мастацкую камуну» – арганізацыю, якая б стала супрацьвагой ня толькі традыцыйна-клясычнай літаратурнай традыцыі, часткова працягнутай «Узвышшам», але нават «Маладняку». Гэта была адзіная ў Беларусі суполка, удзельнікі якой сьвядома абвесьцілі сябе футурыстамі. І трэба думаць, П. Броўка ахвотна ўспрыняў шукайлаўскія ідэі – пагатоў, Барыс Мікуліч нават згадваў Броўку як аднаго з «завадатараў» «Камуны»². Пра актыўны ўдзел паэта ў гэтай арганізацыі сьведчыць шэраг публікацыяў у літкамунаўскім часопісе «Росквіт»: у першым нумары зьмешчаны верш «Чую звон...», у другім – «Не выгінай свае далоні», «Дайце новую музыку» і «Даўнейшае».

У вершы «Дайце новую музыку» паэт заклікае:

Дайце

новую музыку!

новыя струны!

і мэлёдыі дзіўныя дайце!

Я хачу:

каб замест паніхіды хаўтурнай

новы марш –

Беларусі іграць.

Аднак лірычны герой першых савецкіх дзесяцігодзьдзяў ніколі не абмяжоўваўся абнаўленьнем толькі «музыкі» (гэта значыць папярэдняй эстэтычнай традыцыі) – ён жадаў абнавіць увесь лад жыцьця. Гэтак і ў П. Броўкі:

Я хачу:

на трактар ускласьці

і на вёску

завезьці горад.

Падобным патасам маладосьці й бадзёрасьці напоўнены таксама верш «Чую звон...», які паэт прысьвяціў рэвалюцыі («Гэты звон / Кастрычнікам зваўся, / што прагнаў / фабрыкантаў, / паноў»). Эпізод барацьбы з «панамі-палякамі», дзе герой Янка «скарыстаў на сабе» апошні патрон, апісаны ў вершы «Даўнейшае». Але трапіў у «Росквіт» і адзін верш, напісаны ў рэчышчы інтымнай лірыкі – «Не выгінай свае далоні». Герой спрабуе супакоіць дзяўчыну, пакінутую каханым. Вядома ж, да каханьня «літкамунаўцы» ставіліся больш легкадумна, чым да камуністычна-ўтапічных ідэалаў:

Ну што з таго,

калі ён здрадзіў,

калі другую

ўжо кахае...

Любоў, няйначай,

звонкі садзік –

цьвіце,

красуе, ападае

і зноў

нанова расквітае.

Як і ў многіх іншых сяброў суполкі, гэтыя творы маюць мала супольнага з футурызмам – у «Літаратурнай камуне» тэорыя часта разыходзілася з практыкай, бо разумелася самімі паэтамі даволі павярхоўна. Многія зь іх лічылі, што супрацьпаставіўшы «новы марш» старой «паніхідзе хаўтурнай», яны ўжо могуць называць сябе футурыстамі, хаця нават да гэтага імкнуліся далёка ня ўсе літкамунаўцы. Ідэйна-эстэтычныя разыходжаньні і зьявіліся галоўнай прычынай нядоўгага існаваньня «Камуны». Рознагалосьсі ў арганізацыі адбыліся ўжо ў час складаньня першага нумару часопісу «Росквіт», пра што згадвае пісьменьнік Ян Скрыган (у часы «Камуны» – паэт Янка Відук):

Сяк-так склалі нумар. Як у людзей, паявілася ў ім дэклярацыя, напісаў яе Паўлюк Шукайла, і мы яе ўбачылі толькі тады, калі трэба было падпісваць нумар часопісу ў сьвет. Гэта было ў друкарні, мы стаялі між друкарскіх машын – Броўка, Шалай і я, – чыталі яе, і нашы сэрцы сьціскаліся болем. Такая дэклярацыя была проці нашых перакананьняў, яна як бы адбірала ў нас права на тое, што мы любілі, чым жылі: на Купалу, на Коласа, на тую манеру, якой мы дагэтуль умелі пісаць. Нам вельмі не хацелася, каб такая дэклярацыя рабіла нас адшчапенцамі. Абараняў яе толькі Шукайла, і калі зь ціхага, спакойнага наш пратэст пачаў пераходзіць на раздражненьне, калі выявілася наша аднадушная трывога ў выпадку яе паяўленьня ў сьвеце, і каб палажыць канец спрэчкам, я зь нецярпліваю асалодаю вырваў гэтую старонку, набраную адразу за тытулам сечанымі радкамі, як верш.

А 29 сакавіка 1928 году, пасьля здачы ў друк другога нумару «Росквіту», адбыўся першы і адзіны зьезд «Камуны», які чымсьці нагадваў тэатар абсурду. Аб тым, як ён праходзіў, успамінаў у мюзенскай «Бацькаўчыне» Рыгор Казак:

Прафэсар Пятуховіч выступіў з дакладам аб творчасьці Цішкі Гартнага. Пасьля дакладу на парадку дня стаялі арганізацыйныя пытаньні. І тут, як гаворыцца, началася бура пасьля зацішша. Бальшыня сяброў «Літаратурна-мастацкай камуны» выступіла супраць ідэалягічных установак «Росквіту». Але гэта была толькі прычэпка. Ужо загадзя рыхтаваўся развал «Літаратурнай камуны». Ёйны сябра Алесь Гародня ўзяў на сябе галоўную ролю ў змове. На зьезьдзе прысутнічалі і сябры «Маладняку». «Маладняк» у той час быў напаўразвалены: галоўныя літаратурныя сілы зь яго выйшлі разам з кіраўніком арганізацыі Міхасём Чаротам. Рэшта была зацікаўленая ў тым, каб захаваць «Маладняк» і аднавіць былых сяброў. Зразумела, што развал іншых літаратурных згуртаваньняў і прыцягненьне адтуль у свой бок пісьменьнікаў адпавядаў іхным імкненьням. Алесь Гародня запэўніў сваіх калегаў, што мэтазгодна пакінуць Шукайлу аднаго і перайсьці ізноў у «Маладняк», як гэта зрабілі некаторыя сябры «Пробліску». Нехта сеў у залі за раяль і зайграў хаўтурны марш.

Барыс Мікуліч прыгадвае, што Пятрусь Броўка паводзіў сябе на гэтым зьезьдзе эпатажна – «залез на стол і патрабаваў распусьціць «Камуну»³.

Улетку 1928 году «Хроніка» часопісу «Маладняк» засьведчыла: «На паседжаньні ЦБ ад 29 мая разглядалася заява Я. Відука, П. Броўкі, Шалая і Атавы – былых сяброў зьліквідаванай Літ.-Маст. Камуны, з просьбай аб залічэньні іх у «Маладняк»⁴.

Такім чынам, разам з таварышамі П. Броўка вярнуўся ў «Маладняк», які неўзабаве быў рэарганізаваны ў БелАПП. Але пра П. Шукайлу не забываўся. У 1929 годзе ў часопісе «Маладняк» П. Броўка апублікаваў «выкрывальніцкую» паэму «Рапарт» (у Зборы твораў яе няма), скіраваную супраць паэтаў, якія пішуць выключна дзеля ганарару, а заадно і супраць літаратурнай багемы і «шкодных элемэнтаў», да якіх тады любілі прылічваць Уладзімера Дубоўку і Язэпа Пушчу. Ёсьць у паэме і пэрсанаж Саваль Грымайла, які ўвасабляе камічны вобраз заўзятага барацьбіта з гэтай самай багемай – ягоны прататып Шукайла спадзяваўся, што імідж заўзятага барацьбіта з упадніцтвам дапаможа яму зрабіць кар’еру. Маналёг Саваля Грымайлы пад назваю «Стогнуць жабы» напісаны «лесьвічкаю» і, акрамя таго, утрымлівае яскравыя алюзіі на Шукайлавы вершы «На Беларусі», «Ветру» і «Эй, націсьнем!..»:

На Беларусі

вада з крыві...

Хто нож

ёй у грудзі

ня ўбіў.

А я

прымушаны

для вёскі

жабаю

квакаць,

пагаджацца

з рудым

сабакам.

Я –

за рубля

не адзін

зраблю

шаг!

Хто мне шлях

прыпыніць,

перарэжа?

Натачыўшы

«сталёвага нажа»,

мільён

галоў

адрэжу.

Я – за левае,

лявей,

лявей!

Адчынеце

ўсе

вэнтылятары!

Бяры ў свой час

сьмялей!

сьмялей!

Пакой устаўляй

дыванамі,

люстрамі,

шафамі!

Я –

за росквіт

жыцьця!

Цымбалы,

цымбалы,

пазванчэй!

П’ю «каўкаскае» я,

каб было

весялей,

весялей!⁵

Гэтак П. Броўка высьмеяў кар’ерызм Шукайлы, а заадно і асаблівасьці ягонай паэзіі, у тым ліку «лесьвічку». Нагадваем, што П. Шукайла пачаў прапагандаваць творчыя прынцыпы ЛЕФу ў сярэдзіне 1920-х гадоў, калі беларуская літаратурная грамадзкасьць да ўсяго «левага» ставілася яшчэ даволі насьцярожана, а паэты аддавалі перавагу эстэтыцы Пралеткульту і часткова імажыністаў. Але пасьля сьмерці У. Маякоўскага ў 1930 годзе ягоныя творчыя прынцыпы пачалі выдавацца за ўзор «сапраўднай» паэзіі, ператварыліся ў свайго кшталту літаратурны мэйнстрым, ад якога нікуды не падзеўся і П. Броўка.

Іроніяй лёсу большасьць вершаў зь яго першых зборнікаў «Гады, як шторм» (1930), «Цэхавыя будні» (1931) і «Паэзія» (1932) напісаныя якраз «лесьвічкаю» і ўяўляюць зь сябе тыповую вершаваную публіцыстыку з характэрнымі заклікамі:

Досыць нам работы

самапасам,

трэба сьвет

нанова пераліць!

Слухайце,

таварышы з калгасаў,

станьце

камандзірамі зямлі!

Гэтыя і іншыя Броўкавы радкі атрымаліся вельмі сугучнымі з шукайлаўскімі («Мы падначалілі / сонца / і неба / І залічылі іх / у калгас»; «Сусьветны зробім рэўком!»⁶ і інш.). Толькі сам Шукайла тады ўжо амаль перастаў выступаць у друку з паэзіяй, апублікаваўшы адно верш «Стогне, рыдае зямля» і «Паэму бальшавіцкай вясны». Броўка ж наадварот адчуў небывалы творчы ўздым, стаў адным з найбольш актыўных камсамольскіх паэтаў, апяваў савецкі лад жыцьця, пісаў творы па гарачых сьлядох тагачасных падзеяў. Напрыклад, зборнік «Цэхавыя будні» стаў своеасаблівым паэтычным рэпартажам з заводаў і фабрык, куды П. Броўка езьдзіў разам з брыгадаю іншых пісьменьнікаў. Вядома ж, творы атрымліваліся лёзунгава-патэтычныя, перапоўненыя дэклярацыйнасьцю й рыторыкай. Часам, праўда, апісаньні «вытворчага працэсу» разбаўляліся больш-менш удалымі вобразамі:

А за гоні ад нас

праз кусты і лагчыны,

дзе вусы распусьціла

крывая антэна,

забаўляла гармонікам

свой адпачынак

каля новых баракаў апошняя зьмена.

Да гэтага пэрыяду творчасьці сам паэт ставіўся неадназначна, хоць і вынес зь яго для сябе пэўную карысьць:

У гады першай пяцігодкі мы пісалі пра ўсё. Хадзілі на заводы, чыталі, бічавалі прагульшчыкаў, гультаёў, рвачоў. Часта выходзіла рытарычна. Што ж, многае стала аднадзёнкай, але ніколі не шкадаваў працы, аддадзенай лёзунгам і агіткам. Працуючы над імі, даводзілася быць у віры жыцьця і многае спазнаваць.

Лёс амаль усіх удзельнікаў «Літаратурнай камуны» склаўся трагічна. Першым у 1929 годзе ў выніку тэрарыстычнага акту загінуў фэльетаніст Уладзімер Варава. Сталінскі рэжым прысудзіў да расстрэлу Юрку Лявоннага, Язэпа Сукалу, Макара Шалая, Паўлюка Шукайлу. У высылцы апынуліся Алесь Гародня, Барыс Мікуліч, Ян Скрыган (толькі апошні зь іх здолеў вярнуцца жывым), зьехаў у эміграцыю Рыгор Казак. Мабыць, адчуўшы набліжэньне рэпрэсіяў, адышоў ад літаратурнай дзейнасьці Апанас Атава, так і ня выдаўшы аніводнага зборніка. На пачатку Другой сусьветнай вайны абарвалося жыцьцё Ўладыся Прыбыткоўскага. І толькі Пятрусь Броўка працягваў быць «у віры жыцьця», заняўшы трывалае месца на літаратурным Парнасе савецкай Беларусі, а заадно і некалькі важных пасадаў – старшыні праўленьня Саюзу пісьменьнікаў, галоўнага рэдактара Беларускай Савецкай Энцыкляпэдыі, дэпутата Вярхоўнага Савету. Ён выдаў каля 30 кніг паэзіі, паспрабаваў сябе і ў многіх іншых жанрах, атрымаў дзьве Сталінскія, Ленінскую, Коласаўскую і Купалаўскую прэміі, стаў Народным паэтам, Заслужаным дзеячам навукі БССР. І пра бурлівае «літкамунаўскае» юнацтва згадваў рэдка. Дый у сучасных беларусаў імя П. Броўкі асацыюецца не з «авангардам», а найперш з хрэстаматыйным лірычным вершам «Пахне чабор», зь песьняроўскай «Александрынай» ці з трагічна-шчымлівай паэмай «Голас сэрца»...