Як кіраўніку дыскусійнай групы «Вера і Культура» мне даводзіцца нярэдка быць сьведкам сытуацыі, калі асоба Х пачынае вострую крытыку чыйгосьці выказваньня, але ў працэсе выясьняецца, што гэта асоба на 75 % усяго толькі паўтарае іншымі словамі сказанае папярэднікам. І тады прыходзіцца тлумачыць, што гэтыя два выказваньні насамрэч не ўзаемавыключальныя, а папросту камплемэнтарныя, і што ня трэба ўскладняць дыскусію выразамі тыпу: «Я цалкам нязгодны...», «Сказанае толькі што – лухта» і г. д. Магчыма, спадар Рыгор Мінянкоў, паколькі мае непасрэднае дачыненьне да дыдактыкі, таксама стракаўся з такімі сытуацыямі. Але вось прыходзіцца, на жаль, закінуць яму гэту заганную «стратэгію ўзаемавыключэньня».

1. Спадар Мінянкоў не бяз рацыі скрытыкаваў супрацьпастаўленьне «беларусафілы» – «русафілы». У першапачатковым варыянце артыкулу паўсюль фігуравала «беларускамоўныя» – «расейскамоўныя», супрацьпастаўленьне, запазычанае ад Янава Палескага. Андрэй Дынько потым слушна зьвярнуў увагу, што гэта тэрміналёгія можа ўводзіць у зман: існуюць усё ж расейскамоўныя (напр. Сіліцкі), якія схільны выступаць у абарону беларускае мовы. У выніку мы вырашылі ідэнтыфікаваць два бакі культурна-моўнай дыскусіі як «беларуса-» і «русафілаў», прычым пасьлядоўна беручы абодва тэрміны ў двукосьсе, што інфармуе пра ўмоўнасьць гэтых тэрмінаў. Тым ня менш, гэтыя два тэрміны, нават узятыя ў двукосьсе, непамысныя: расейскамоўны беларус можа быць без праблемаў «беларусафілам», а беларускамоўны ў сваю чаргу – «русафілам».

Сп. Мінянкоў забараніў мне, на жаль, стасаваць звароты, тыпу: «Я ня тое меў на ўвазе», што робіць немагчымым рэінтэрпрэтацыю ўласных поглядаў, а права да рэінтэрпрэтацыі (магчымых удакладненьняў, выясьненьняў) – гэта ўмова свабоднай дыскусіі. Сам Мінянкоў напоўніцу карыстаецца гэтым правам, калі, напрыклад, удакладняе сваё разуменьне грамадзянскае тоеснасьці, а мне рабіць падобнае забараняе. Прыкра.

2. «Рудкоўскі так і ня можа пакінуць падзяленьня на партыі...» Па-першае, мэтафорыка «партыі» ўведзена Палескім. Я яе «ўзяў», але ахвотна пакіну, калі сп. Мінянкоў запрапануе якуюсь лепшую мэтафорыку («бок»? «асяродзьдзе»? «культурная опцыя»?). Па-другое, не разумею, чаму слова «партыя» Мінянкоў вырашыў тут успрыняць літаральна (параўн. «...прынцып партыйнасьці (...) цягне за сабой (...) спасылкі на рознага роду састарэлыя падыходы»), тым больш што хвіліну пазьней закідае, што «Рудкоўскі (...) не ўлічыў ролі мэтафараў у сучаснай гуманітарнай ведзе». Ізноў горкая несправядлівасьць: чаму Мінянкоў патрабуе ад мяне «ўлічваньня ролі мэтафараў», а сам ня хоча ўлічваць гэтае ролі?

3. Яшчэ раз адносна мэтафараў. Я прызнаю непазьбежнасьць такога тыпу зваротаў (а некаторыя лічаць, што нават матэматычна-фізычныя навукі ня могуць абысьціся бяз словаў зь пераносным значэньнем), але вось ужо чвэрць стагодзьдзя бытуе ў тэорыі пазнаньня тэрмін літаралізацыя. Ён абазначае прынцып выясьненьня мэтафарычнага або празьмерна агульнага тэрміну ці то шляхам лягічнага аналізу, ці то шляхам канкрэтызацыі, ці то шляхам паказваньня сувязі з навуковымі дадзенымі. Усьведамляючы мэтафарычнасьць Палескавага звароту «паталёгія нацыянальнага пачуцьця», я ўжыў мэтад канкрэтызацыі: у частцы пад загалоўкам «Гульня супраць паталёгіі» старанна разглядаю розныя магчымыя ўжываньні мэтафары «паталёгія».

4. Вельмі цешуся, што Мінянкоў заўважыў маю характарыстыку нацыяналізму і нават раз-пораз карыстаўся гэтымі характарыстыкамі. Толькі вось уцяміць не магу, што значыць такі ўсклік: «Такім чынам, што мне (менавіта мне, Асобе!) прапануюць». Спадару Мінянкоў, хто прапануе і што прапануе? Няўжо гэта я прапаную Вам заакцэптаваць «праграму аб’яднаньня», якая прадугледжвае «кантраляваны плюралізм» і «запаветную Еднасьць»?

Што ж, гэтым разам мая рэпліка ніяк ня будзе падпадаць пад катэгорыю «post factum», бо цяпер маем справу зь неверагоднай дэзынтэрпрэтацыяй таго, што насамрэч было сказана ў маім артыкуле. Дазвольце, нагадаю ход маіх разважаньняў.

Суіснаваньне лібэралізму і нацыяналізму – праблематычнае (гэта было выразна мною адзначана). Чаму? А менавіта: ёсьць пагроза для Асобы, Свабоды і г. д.

Гісторыя нацыяналізму, як ідэі, усё ж такі даволі багатая: былі (і ёсьць) спробы паяднаць нацыяналізм і лібэралізм. Я палічыў патрэбным згадаць пра такія спробы, бо іх усьведамленьне мае немалое значэньне для нашай дыскусіі. Зусім не разумею такой заявы: «...лібэральны нацыяналізм, так высока, і справядліва, ацэньваны Рудкоўскім...». У маім артыкуле дамінантай ёсьць апісальная характарыстыка лібэральнага нацыяналізму, а не ацэнкавая. Ацэнка таксама ёсьць, але яна (гляньце ў тэкст) памяркоўна скептычная, а напэўна не «высокая».

Я запрапанаваў лібэралізм, які выключае нацыяналізм, але ўключае нацыянальнае пачуцьцё. Лёгіка тут такая: існуюць асобы, для якіх прыналежнасьць да нацыянальнай супольнасьці мае вялікае значэньне. Лібэралізм, калі хоча быць пасьлядоўным абаронцам Асобы, павінен узяць пад увагу фактычныя патрэбы гэтай Асобы. Хіба што маем дачыненьне зь лібэралізмам асаблівага тыпу, г. зн. такім, каторы загадзя ведае, што патрэбна, а што непатрэбна чалавеку. Інакш кажучы: няважна, што ты адчуваеш, а чаго не адчуваеш. Ты павінен увайсьці або не ўвайсьці ў «постнацыянальную» эпоху. Калі ты не ўвайшоў – твае праблемы. Гэта быў бы замаскаваны таталітарызм, а не лібэралізм.

Зраблю яшчэ пару заўваг, каб завяршыць праблему нацыянальнага пачуцьця і нацыяналізму і ўжо не вяртацца да яе. Мінянкоў кажа: «...я штосьці не сустракаў сярод нашых строга «нацыянальна арыентаваных» аўтараў сур’ёзнага абмеркаваньня дадзеных праблемаў. Аб’екты іх аналізу, апроч нацыянальных, ня маюць ні гендэрных, ні клясавых, ні прафэсійных, ні ўзроставых, ні сэксуальных і г. д. асаблівасьцяў». Гэта, як трэба меркаваць, паказвае абмежаванасьць «нацыянальна арыентаваных». Па-першае, закід зьмяшчае ў сабе г. зв. «аргумэнт адсутнасьці» («я не сустракаў»). Строгія лёгікі заўважылі б, што такі аргумэнт ня можа ўспрымацца сур’ёзна. Ну, але я не належу да «строгіх лёгікаў», таму аднясуся да гэтага сур’ёзна і запытаю: ці сапраўды няма такіх аналізаў? Але тут чарговая складанасьць: не да канца вядома (гэта па-другое), каго трэба мець на ўвазе пад назвай «строга «нацыянальна арыентаваныя». Закід сфармуляваны ў нефальсыфікавальнай вэрсіі, бо пры кожнай спробе сфальсыфікаваць тэзіс аўтар можа заявіць: але я ня іх меў на ўвазе! Прыйдзецца ўзяць на сябе рызыку і правесьці канкрэтызацыю тэрміну (хоць гэта павінен быў зрабіць сам Аўтар). Калі пад гэты тэрмін падпадаюць прадстаўнікі асяродзьдзя «ARCHE», то гляньма на назвы некаторых нумароў часопісу: «Кабеты» (там – праблемы гендэрнай тоеснасьці), «Габрэйскі нумар», «Расейскае пытаньне», а ў адным з артыкулаў аналізавалася праблема гомасэксуальнай тоеснасьці.

Калі ўжо гаворка пра нацыяналізм і «ARCHE», дык ніхто іншы, а рэдактар часопісу, Валер Булгакаў, выступіў у свой час з вострай крытыкай некаторых вэрсіяў беларускага нацыяналізму (гл.: Пра клясычныя і неклясычныя нацыяналізмы // ARCHE. 2002. № 3), што немалаважна для нашай дыскусіі, паколькі Булгакаў паказаў, наколькі неадназначным ёсьць само паняцьце нацыяналізму. Мінянкоў, аднак, трактуе нацыяналізм у духу эсэнцыялізму: як гамагенную зьяву зь непераходнай сутнасьцю. Пра эсэнцыялізм – у наступным пункце.

5. Мінянкоў закідае эсэнцыялізм якраз мне. Пасьля энэргічнай крытыкі панятку «сьвятой ідэі» і намёкаў на камунізм і нацызм піша: «Відавочна і тэарэтычная, і палітычная абмежаванасьць такога падыходу пры тым, што Рудкоўскі цалкам справядліва адзначае ролю і значэньне нацыянальных пачуцьцяў, нацыянальнай культуры і нацыянальнай мовы». І адразу ж: «Тэарэтычна – гэта крайні эсэнцыялізм ды яшчэ злучаны з цалкам застарэлым арганіцызмам, нават калі мы і бласлаўляем яго аўтарытэтам Юнга». Да чаго адносіцца аказіянальны тэрмін «гэта»? Да «сьвятой ідэі»? Але ж я ня маю зь ёй нічога супольнага: у сваім артыкуле я недвухзначна выступіў супраць абсалютызацыі нацыянальнага пачуцьця. Яно для мяне несьвятое. Адносіцца да падкрэсьліваньня значэньня нацыянальных пачуцьцяў? Дык жа сам Мінянкоў прызнаў, што гэта «справядліва». Не магу ўцяміць, што насамрэч у мяне ёсьць «крайнім эсэнцыялізмам», ды яшчэ «спалучаным з цалкам састарэлым арганіцызмам».

Я ў сваю чаргу хацеў бы ўказаць на наяўнасьць мэтадалягічнага эсэнцыялізму ў разважаньнях Мінянкова. Ня буду называць яго «крайнім» ці «цалкам састарэлым», бо такога тыпу катэгорыі пазбаўлены яснага значэньня.

Па-першае, зьвярну ўвагу на такую фразу: «...у тым самым Асьветніцтве-Aufklärung, якое абараняе Рудкоўскі». Якім «Асьветніцтве»? І католік Віко, і атэіст-бунтаўнік Вальтэр, эмпірык Юм, гуманіст Дыдро, натураліст Русо і крытык Кант – усё гэта (і ня толькі гэта!) – Асьветніцтва. Мінянкоў жа ня робіць ніякіх удакладненьняў, калі кажа, што «Рудкоўскі абараняе». Асьветніцтва ўспрынята маім крытыкам як гамагенная зьява, з раз і назаўсёды дадзенай сутнасьцю. Дастаткова, маўляў, сказаць «Асьветніцтва» – і ўсім вядома, пра што гаворка. Я некалькі разоў у сваім артыкуле стасаваў гэты тэрмін, але ўдакладняючы, якія канкрэтныя тэндэнцыі бяруцца пад увагу. Ну, і раз паставіўся да яго станоўча (кажучы пра эмансыпацыйную тэндэнцыю), а раз – крытычна (калі казаў пра стаўленьне да мітаў).

Па-другое: «...для патрыярхальнага, па сутнасьці, дыскурсу нацыябудаўніцтва пад прыглядам ці то бацькі, ці то маткі такія праблемы проста не існуюць». Я тут ня буду браць пад увагу ўстаўку «па сутнасьці», яе наяўнасьць ня мусіць абазначаць наяўнасьць эсэнцыялізму. Зьвярну ўвагу на само прыпісаньне «дыскурсу нацыябудаўніцтва» патрыярхальнага характару. Адкуль такая наканаванасьць? Не іначай таму, што спадар Мінянкоў пазнаў сутнасьць такога дыскурсу і ведае, што ён па азначэньні патрыярхальны.

Па-трэцяе: «Рудкоўскі (...) узнаўляе аргумэнты пэрыяду вядомай барацьбы зь «бязродным касмапалітызмам. На жаль, аўтар безнадзейна адстаў». Хвіліначку. Навошта я прадставіў у артыкуле два магчымыя разуменьні касмапалітызму – «стаіцкае» і «глябалістычнае»? Касмапалітызм у другім разуменьні я скрытыкаваў, а тое «стаіцкае» нават пальцам не крануў. Дарэчы, мая характарыстыка першага тыпу касмапалітызму дэ-факта супадае з тым, што кажа Мінянкоў: «Касмапалітызм зусім ня сьведчыць аб адмове ад свайго...», а таксама: «узьлюбіць трэба спачатку самога сябе, потым бліжняга свайго як самога сябе, і, нарэшце, Бога больш за самога сябе». У мяне: «Супольначалавечае рэалізуецца ў поліфаніі нацыянальных культураў» і «цераз гэтыя колы [кола сям’і, мясьціны, краіны, элінскай культуры і ўсяго сьвету] праходзіць наша любоў і добразычлівасьць: мы абавязаны добразычліва ставіцца да ўсіх людзей, але пачынаючы ад найбліжэйшых». Вось як: спадар Мінянкоў спачатку назваў мяне «безнадзейна адсталым», а потым сам пацьвердзіў мною сказанае! Выходзіць тады, што мы абодва «безнадзейна адсталыя»...

Але справа ў іншым. Сп. Мінянкоў папросту не прызнае дыфэрэнцыяванага падыходу да касмапалітызму. «Касмапалітызм» (гэтаксама як і «глябалізм», «унівэрсалізм» ці зноў жа «нацыяналізм») належыць да катэгорыі vague terms, так званых «тэрмінаў-вандроўнікаў», якія могуць стасавацца да розных зьяваў і выступаць у розных кантэкстах. Маючы гэта на ўвазе, я ў духу мэтадалягічнага наміналізму вылучыў два магчымыя разуменьні (або: магчымыя кантэксты ўжытку) гэтага тэрміну. Мінянкоў жа, застаючыся верным эсэнцыялісцкай мэтадалёгіі, успрымае касмапалітызм як аднародную зьяву, якая на гэтым этапе гісторыі набыла такую і такую форму, а хто не прызнае адзінасьці гэтай формы і ўскладняе справу, расказваючы пра іншыя магчымыя формы, «безнадзейна адстаў».

Мінянкоў часам стасуе стратэгію высьмейваньня (параўн. «лёрэнцаўскія гусі»), а часам «нэўтралізуе» мяне пры дапамозе абвінавачаньня ў адсталасьці. Мне заўсёды здавалася, што мысьленьне ў катэгорыях «адсталае» – «прагрэсіўнае» даўно згубіла значэньне. Гэтыя дзьве катэгорыі належаць да эмацыйна-экспрэсіўнае мовы, а не да апісальна-выясьняльнай. Ажно ўзьнікае спакуса дадаць, што само стасаваньне катэгорыі «адсталасьці» ёсьць праявай адсталасьці (!), але гэта было б перагібам і вяло б адно толькі да зачараванага кола.

Крыўдна, аднак, тое, што спадар Мінянкоў, прапануючы пачуць адзін аднаго (а ня толькі слухаць), сам насамрэч нават ня слухае ўважліва. Адчуваецца нейкі патэрналісцкі падыход з боку апанэнта, устаноўка не на «гарызантальную» дыскусію, а на «вэртыкальную»: як сапраўднага «прагрэсіста» з «трохі адсталым».

Яшчэ адно ўражаньне, якое паўстала пасьля прачытаньня тэксту Мінянкова, што ён, у адрозьненьне ад мяне, насамрэч лепш ведае, куды ісьці, аб гэтым сьведчаць ці то наўпроставыя «павіннасьці»: «Кожны сёньня павінен вучыцца быць сапраўды грамадзянінам сьвету...», ці то ўскосныя: «Постнацыянальнае грамадзянства, канечне, пакуль яшчэ досыць экзатычная рэч для Беларусі» (маецца на ўвазе: а павінна ж быць іначай, будзь яна, гэта Беларусь, нармальнаю!). Я ў сваю чаргу ня ведаю, ці мы павінны, ці не павінны мець «нацыянальную прыпіску» (і ня трэба мне прыпісваць этыку абавязваньня ці, барані Бог, прымусу), я ведаю толькі тое, што ёсьць багата людзей, для якіх гэта прыпіска мае экзыстэнцыяльнае значэньне, і ня маю такіх амбіцыяў, каб казаць ім: вы дурныя, бо самі ня ведаеце, чаго хочаце. Мая канцэпцыя нацыябудаўніцтва сфармулявана ў імя павагі да фактаў.

Пачатак  Цалкам
№ 6 (40) - 2005 да Зьместу

да Пачатку СТАРОНКІ

Ліст у рэдакцыю.   Майстраваньне [mk]. Абнаўленьне [czyk]. Copyright © 1998-2006 ARCHE "Пачатак" magazine Апошняе абнаўленьне: 2006/02/24