Вялікае княства Літоўскае: Энцыклапедыя: У 2 т. Т. I. – Мн., 2005. – 688 с.

Мы сёння ганарымся, што Вялікае Княства Літоўскае было «домам», так бы мовіць, нашых продкаў, што Беларусь была геаграфічным цэнтрам ВКЛ (замоўчваючы, што палітычным была ўласна Літва). Гэтае нашае сённяшняе ўспрыманне таго часу, вядома ж, не пазбаўлена рамантычнага ідэалізму. Усякае было ў ВКЛ – бо то быў не рай на зямлі, а адна з формаў існавання тутэйшага люду, як да ВКЛ такімі формамі былі рускія і нярускія княствы ў «пабалцкай» Паўночна-Усходняй Еўропе, невядомыя нам грамадскія формы «дарускай», далетапіснай, дагістарычнай Беларусі. Як і ўсякае было і пасля ВКЛ. Але з той гісторыі, што помніцца, з яе дзесяці, груба адмяраючы, вякоў, ВКЛ займае больш за палову. Дзесьці там шукаюцца вытокі беларускай ідэнтычнасці, мовы, высокай культуры. Нацыянальны гонар выводзіцца толькі з ВКЛ. Статут беларускай дзяржаўнасці – гэта Літоўскі Статут, бо ён – гэта ідэал Закону, узор кадыфікацыі мовы, Запавет для цэлага народу.

Якое ж месца нашых продкаў у ВКЛ? На гэтыя пытанні хацелася б знайсці адказы ў незвычайным для цяперашняга часу выданні – двухтамовай энцыклапедыі «Вялікае княства Літоўскае». Першы яе том выйшаў у пару, калі дачыненні між Беларуссю і Літвою, маткаю і галоўнаю спадкаемніцаю ВКЛ, яго поўнаю цёзкаю, заставаліся досыць напружаныя. Аб’ект увагі кнігі – «старажытная Беларуска-Літоўская дзяржава». Чаму Беларусь і Літва доўга былі разам, але сёння яны паасобку? Адказ на гэтае пытанне чытач мае знайсці сам.

(Цікава было б уявіць, як магла б выглядаць такая ж энцыклапедыя пра Расійскую імперыю, якую, праўда, нават пры вялікім жаданні Беларуска-Расійскаю дзяржаваю не назавеш. Іначай кажучы, мы бачым парадаксальную карціну: у варунках яднання Беларусі і Расіі выходзіць кніга, што сведчыць пра больш арганічную лучнасць Беларусі з Літвою, а ў больш шырокім кантэксце – яшчэ і з Польшчаю, Украінаю, а ўвогуле – з рэштаю Еўропы, але ж зусім не з Расіяй!)

Ідэалагічнае значэнне кнігі відавочнае. Але важны, між тым, не кан’юнктурны падтэкст – «антырасійскі», а дакладней – непрарасійскі. Важна, што пастулюе кніга: і не звонку, а з сярэдзіны. Тое, што вокладка першага тому аздобленая акварэллю літоўскага мастака Юозапаса Камараўскаса¹ з выяваю віленскай рэзідэнцыі вялікіх князёў, а не краявідам якога-небудзь беларускага (у сучасным разуменні) горада ў колішнім ВКЛ. Кніга «выслізнула» з-пад кан’юнктуры «ідэалогіі беларускай дзяржавы»².

Але ці выслізнула з-пад ідэалагізацыі агулам? Возьмем артыкул Анатоля Грыцкевіча «Гісторыя» ва ўводнай, «манаграфічнай» частцы энцыклапедыі, дзе розныя аўтары характарызуюць агульныя заканамернасці развіцця ВКЛ, ад яго ўтварэння да скону, ад культуры да гаспадаркі.

«Ядром ВКЛ пры яго ўтварэнні ў сярэдзіне 13 ст. былі бел. землі верхняга і сярэдняга Панямоння і землі па верхнім цячэнні р. Віліі», – сцвярджае Анатоль Пятровіч. Калі б фраза была дапоўнена паясненнем: «паводле меркавання шэрагу беларускіх гісторыкаў, прыкл., М. Ермаловіча, А. Краўцэвіча», можна было б згадзіцца з гэтаю фармулёўкаю. Але ж чаканага ўдакладнення няма. Голы «факт». Такі ж «факт», як і тое, што «ўтварэнне ВКЛ з цэнтрам у Новагародку адносіцца да 1240-х гг., калі па запрашэнні мясц. баяр тут стаў княжыць Міндоўг» (тамсама). Але літаральна праз старонку мы бачым досыць падрабязную карту «пад артыкул» А. Грыцкевіча – «Вялікае княства Літоўскае ў XIII – першай палове XIV ст.». Яе аўтар – вядомы даследнік палітычнай гісторыі ВКЛ Вячаслаў Насевіч. Беларускі навуковец, што істотна. Ён паказвае і «непасрэдныя ўладанні «старэйшай» літоўскай дынастыі – «Літоўскую зямлю» ў 1219–1245 гг.», якая ахоплівае ў асноўным сярэдняе і ніжняе цячэнне Вяллі (Нярыс) і часткова сярэдні Нёман (Нямунас), і «тэрыторыю, непасрэдна падуладную Міндоўгу каля 1250 г.» (г. зн. акрэсленая Літоўская зямля плюс далучаныя землі на поўдні – з Гораднам, Ваўкавыскам, Слонімам ды Новагародкам). В. Насевіч – прызнаны аўтарытэт: і як картограф, і як гісторык. Тое, што на ягоныя карты спасылаюцца і літоўскія гісторыкі, сведчыць пра іх грунтоўнасць і аб’ектыўнасць³.

Такім чынам, або мы маем справу з нейкімі двума аўтарытэтнымі меркаваннямі, або нехта – ці В. Насевіч, ці А. Грыцкевіч – памыляецца. Новагародак не фігуруе ў В. Насевіча як «сталіца» ВКЛ, пагатоў далучаны да Літоўскай зямлі ён быў толькі «каля 1250 г.» – значыць, каранацыя Міндаўга тут у 1240-я гг. сумнеўная, калі не сказаць немагчымая⁴. Што да лакалізацыі пачаткаў ВКЛ, то прыведзеныя цытаты паказваюць усю супярэчлівасць успрымання гэтай падзеі беларускімі гісторыкамі. І калі спецыялісты «разбяруцца», паспаліты чытач застанецца ў неўразуменні. Або хутчэй паверыць не складанай карце В. Насевіча, а простым словам А. Грыцкевіча.

А. Грыцкевіч – выдатны абагульняльнік, ён добра піша, умее адсейваць факты – асноўныя ад дробных, чым і можна вытлумачыць выбар яго як «аналітычнага розуму» ў якасці аднаго з аўтараў энцыклапедыі. Між тым А. Грыцкевіч – адзін з аўтараў «Энцыклапедыі гісторыі Беларусі» (т. I–VI, Менск, 1993–2003 гг.), вядомай сваім «нацыяналістычным» пафасам у асвятленні тэмаў, што тычацца літоўскага перыяду, асабліва ранняга, беларускай мінуўшчыны.

Між тым, акурат параўнанне ЭВКЛ з ЭГБ дазваляе сцвердзіць: першая перарасла другую. Вырасла пакаленне аўтараў, не абцяжаных псеўдапатрыятызмам. ЭВКЛ паказвае рост беларускай гістарыяграфіі ў агуле і ў прыватнасці. Сярод навуковых кансультантаў ЭВКЛ ёсць нават адзін літоўскі гісторык – Томас Баранаўскас⁵. Т. Баранаўскас напісаў шэраг артыкулаў, сярод іх – біяграфіі літоўскіх гісторыкаў (некаторыя непадпісаныя, але, магчыма, таксама яго аўтарства). Дарэчы, у беларускай энцыклапедыі ўпершыню так шырока прадстаўленыя постаці літоўскіх даследнікаў супольнай мінуўшчыны.

Калі ўжо гаварылася пра карты, то апрача В. Насевіча ў гэтую дзялянку важкі ўклад зрабіў В. Цемушаў – ягоныя мапы створаныя, відавочна, як на падставе напрацовак калегаў з суседніх краін, гэтак і на аснове ўласных знаходак. Гэта «Змены ўсходняй граніцы ВКЛ у канцы XV – першай трэці XVI ст.» (I, 369), «Вярхоўскія княствы ў канцы XIII – пачатку XVI ст.» (I, 477). Асабліва цікавая карта «Галіцка-Валынскае княства ў першай палове XIII ст.» (I, 484), што суадносіцца з разгляданаю кагадзе тут Насевічаваю мапаю ВКЛ таго ж перыяду.

Мы звыклі бачыць на айчынных картах тэрыторыю пазнейшай Заходняй Беларусі «падзеленаю» між Гарадзенскім, Новагародскім княствамі – незалежнымі або (нібыта) залежнымі ад Полацкага. Першая беларуская карта, што паказвае стан справаў у гэтым рэгіёне з пачатку XIII ст. (бо што было раней – цяжка пэўна ўявіць⁶), блізкі да рэальнасці, – цемушаўская. Мы бачым, што сучасная Гарадзенская вобл. у 1205 г. належала да дзяржавы Рамана Мсціславіча з Гарадзенскім, Новагародскім ды іншымі ўдзеламі (княствамі), а ў 1263 г., год смерці Міндаўга, да Літвы, а вось цяперашняя Берасцейская вобл. заставалася ў руках галіцка-валынскіх князёў яшчэ вельмі доўга, перш чым увайшла ў склад ВКЛ.

Артыкул пра Галіцка-Валынскае княства напісаў Валеры Пазднякоў. Адзін з яго найбольш цікавых і «гарачых» артыкулаў – «Вільня»⁷. Віленская тэматыка займае ў энцыклапедыі досыць значнае месца (I, 408–444) – так шырока яна дагэтуль у Беларусі не асвятлялася. Апрача відаў віленскіх помнікаў дойлідства варта адзначыць план Вільні канца XVI ст. работы В. Пазднякова з указаннем на ім «Рускага горада» места, святыняў і палацаў сталіцы часоў Скарыны.

Разам з Вільняю, дзе «побач з літоўцамі (...) жылі інш. народы», у энцыклапедыі разглядаюцца іншыя літоўскія (а таксама ўкраінскія і цяпер польскія, расійскія, латвійскія) гарады, што адпавядае канцэпцыі выдання – ахапіць усё ВКЛ, не толькі яго «беларускую» частку. Прычым напісанне тапонімаў выбрана паводле тых формаў, што існавалі ў часы ВКЛ і ўжываліся ў пісьмовых крыніцах на (старабела)рускай мове княства. Гэта досыць цікавы ход, эксперымент – нават так можна сказаць, бо мы не маем уласнай трывалай традыцыі менавання тых жа літоўскіх паселішчаў (за выняткам такіх вядомых, асабліва размешчаных у межах беларускай моўнай прасторы, як Вільня, Трокі, Меднікі, Салечнікі, Еўе, а таксама Коўна, Шаўлі ды інш.) па-беларуску. Наколькі ўдалая цяперашняя спроба – пакажа час. (У артыкуле «Ашмяны» выклікае сумнеў правільнасць напісання другаснай формы назвы гэтага паселішча – Ашмена (I, 269; на карце М. Спірыдонава «Ашмянскі павет у канцы XVI ст.» (I, 268) бачым тым часам Ашмяна). Як вядома, націск тут падае на апошні склад, таму больш адпаведным мясцоваму і гістарычнаму вымаўленню быў бы адменнік Ашмяна (< літ. Ašmena; традыцыйная беларуская форма дакладна паўтарае літоўскую).

У афармленні артыкулаў выяўляецца непаслядоўнасць: у адным выпадку загаловачным словам выступае «старое» – Гародня, а ў другім «новае» – Ашмяны, а не Гродна і Ашмяны або Горадна і Ашмяна. Першы, «карэктны», варыянт вымагаў бы тады пачынаць і «літоўскія» артыкулы формамі Вілкавішкіс і Вільнюс, а не Ваўкавышкі і Вільня. Маем Берасце, але Вілейка, чамусь Вендэн, але Вэвіс (I, 619), хоць паводле аўтэнтычнага вымаўлення мела б быць Вевіс і Вэндэн.

Тэкст В. Насевіча «Тэрыторыя, адміністрацыйны падзел» энцыклапедычна сціслы і адначасова змястоўны. Асабліва каштоўныя ягоныя падлікі працэнтнага стасунку розных тэрыторый у складзе ВКЛ: пачаткова ВКЛ складалася з трох частак: зямлі Літоўскай (64 тыс. км2), Жамойцкай (27 тыс. км2) і Новагародскай (23 тыс. км2), чыста балцкая, або няруская, тэрыторыя займала 80 % дзяржавы. У сярэдзіне XIV ст. гэтыя землі разам складалі 38 % княства («палітычная Літва»), прычым балцкая частка дзяржавы складала менш за траціну ад агульнага яе абшару. Доля палітычнай і этнічнай Літвы няўхільна змяншалася. Прыкладам, у 20-я гг. XV ст. сучасная Літва займала 10 % ВКЛ, Беларусь – 30 % (у этнаграфічных межах XIX ст. – 38 %). Да пачатку XVI ст. на «Літву» прыпадала 14 %, на «Беларусь» – 45 %, у часы Рэчы Паспалітай – адпаведна 23 % і 77 %.

Зрэшты, вывады з гэтага можна рабіць толькі супастаўляючы гэтыя лічбы са звесткамі пра дэмаграфічную, эканамічную долю таго або іншага рэгіёну ў дзяржаве, палітычную ролю розных класаў і этнічных групаў. Некаторыя з гэтых пытанняў асвятляюцца яшчэ ў адным Насевічавым артыкуле – «Дэмаграфія, заселенасць».

Аналіз праблемы народаў і моваў ВКЛ зрабіў Уладзімір Свяжынскі. Разгляд этнічнай карты Беларусі і Літвы перыяду ўтварэння ВКЛ аўтар справядліва пачынае з ятвягаў, як найбольшага балцкага племя, што ўлілося ў склад беларускага этнасу на тэрыторыі, дзе паўставала княства. Беларускі навуковец салідарызуецца з літоўскім калегам Зігмасам Зінькявічусам: «размежаванне літ. і слав. арэалаў у ранні час існавання ВКЛ з-за складанай моўнай сітуацыі – даволі цяжкая задача: «усходняя мяжа тэрыторыі літоўскай мовы вельмі няясная». Паводле Ігара Чаквіна, старабеларуская мова была «афіцыйнай дзярж. мовай ВКЛ» (I, 303), выконваючы ролю сродка камунікацыі між поліэтнічным насельніцтвам дзяржавы. Аб такой ролі г. зв. старабеларускай мовы можна разважаць з пэўнымі агаворкамі, бо дыскусія на гэтую тэму працягваецца. Функцыянаванне рускай (не расейскай) мовы ў ВКЛ адбывалася паралельна з іншымі «мовамі культуры» – лацінаю, польскаю, нямецкаю, не кажучы ўжо пра гаворкі простага люду, у т. л. літоўскую⁸. Сцверджанне ў артыкуле «Народы і мовы», што «пачынаючы з 15 ст. носьбіты польскіх гаворак трыма міграцыйнымі патокамі перасяляліся на Палессе» (I, 63) нагадвае старыя тэорыі аб польскай каланізацыі Літвы і Беларусі, што мусілі былі вытлумачыць прысутнасць тут значнай польскай меншасці. Цяпер ужо не выклікае сумнення, што тутэйшыя палякі – гэта пераважна рэлігійная супольнасць.

У энцыклапедыі бракуе артыкула «Балты», да якога была б дарэчнаю і карта, што дала б магчымасць супаставіць граніцы рассялення даўніх балтаў у Беларусі і Літве і дазволіла б зрабіць выснову пра заканамернасць пашырэння літоўскай улады над значнымі абшарамі даўняй Русі, якая, у сваю чаргу, улучала вялікую частку старой Балтыі.

Надта «лёгкім» выйшаў у В. Пазднякова артыкул «Гуды» (I, 560), пры напісанні якога праігнараваныя некаторыя падставовыя работы, прысвечаныя гэтаму этноніму⁹. Аўтар мяркуе, што гуды паходзяць ад готаў, між тым сёння ёсць сур’ёзныя падставы бачыць вытокі гудаў на ўласна балцкай тэрыторыі, у т. л. на землях Беларусі, што паспрабаваў давесці літоўскі лінгвіст Сімас Каралюнас¹⁰.

У раздзеле «Шляхта» артыкула «Саслоўная структура» не выклікае даверу сцверджанне, што на пачатку XVI ст. «сярэднія і дробныя феадалы бел. паходжання складалі 80 % усіх феадалаў, 19 % – літ. паходжання» (I, 73). Якія феадалы «хаваюцца» за «страчаным» 1 %, што маецца на ўвазе пад «беларускімі» і «літоўскімі» арыстакратамі – склад іх крыві, тэрыторыя пражывання, уласныя сведчанні пра родную мову і нацыянальнасць? Попіс войска ВКЛ 1528 г., на які спасылаецца яго аўтар, дазваляе канстатаваць намнога большую вагу літоўскіх феадалаў (хаця б паводле прозвішчаў). Даследаванні польскіх гісторыкаў, між іншага Яна Якубоўскага і Генрыка Лаўмянскага, сведчаць пра большую шчыльнасць, а адпаведна і колькасць насельніцтва ў этнічнай Літве ва ўказаны перыяд. Колькасць коней, якіх выстаўляла літоўская шляхта ў параўнанні з рускаю, складала больш за 60 % ад агульнага ліку¹¹. Дзеля таго, што беларускія даследнікі схільныя даваць лічбы адваротныя, праблема як быццам дагэтуль застаецца неразвязанай, прынамсі, што да айчыннай гістарыяграфіі¹².

Раздзел «Харчаванне» ў артыкуле «Матэрыяльныя ўмовы жыцця», напісаны Алесем Белым, паказвае, што можна гаварыць пра існаванне адзінай беларуска-літоўскай кухні з яе рэгіянальнымі адметнасцямі, шчыльна звязанай супольнымі традыцыямі з польскай кулінарыяй (асабліва з XVI ст.; на жаль, пра традыцыі харчавання ранейшага часу ў пісьмовых крыніцах захавалася вельмі мала звестак, таму тэма разглядаецца пераважна ў храналагічных межах, што адпавядаюць часу існавання Рэчы Паспалітай).

Ірына Махоўская не здолела выявіць рэгіянальных адрозненняў у адзенні насельніцтва даўняй Літвы, прынамсі яна нічога не піша аб іх у адпаведным раздзеле артыкула «Матэрыяльныя ўмовы жыцця». Што да іншых сфераў мастацтва, то і тут аўтары засталіся пераважна ў нацыянальнай шкарлупіне (параўн. раздзелы артыкула «Мастацтва»: I, 136–151; аналагічная сітуацыя ў артыкулах слоўнікавай часткі ЭВКЛ, прысвечаных «глабальным тэмам»: «Адраджэнне», «Асветніцтва», «Барока» ды інш.).

Пачатак  Цалкам
№ 1,2 (41,42) - 2006 да Зьместу

да Пачатку СТАРОНКІ

Ліст у рэдакцыю.   Майстраваньне [mk]. Абнаўленьне [czyk]. Copyright © 1998-2006 ARCHE "Пачатак" magazine Апошняе абнаўленьне: 2006/03/29