Нярэдка тое, што ўяўляецца невырашальнай праблемай – і з гэтай прычыны выдае сябе за «кансэнсус», прыкідваецца поўнай адсутнасьцю канфліктаў, супрацьстаяньняў і праблемаў – мае ў сабе пэўныя карыстальніцкія выгады і пэрспэктывы. Такім чынам, з прыцэлам на «выгады» і «пэрспэктывы», магла б быць выкарыстаная і ўспадкаваная намі праблема дзьвюхмоўя. Максім Жбанкоў і Андрэй Расінскі ў сваіх дыялёгах, магчыма, адны зь першых прыступілі да сьвядомага выкарыстаньня Вялікага Білінгвізму ў якасьці фірмовага маркеру, культурнага брэнду sui generis (калі казаць сучаснай мовай)¹. У прэамбуле да першага дыялёгу з гэтай сэрыі выдаецца папярэджаньне: «размову будуць весьці ня проста два суразмоўцы, а людзі, якія валодаюць тутэйшай (але крыху адрознай) культурнай прапіскай. Дзьвюхмоўе прынцыповае: мы разумеем адзін аднога, але мысьліць кожны па-свойму»².

Я схіляюся да думкі, што сапраўды адэкватнае разуменьне (адзін аднаго) магчымае толькі на ўмовах гэтага «па-свойму», на мовах, умоўна кажучы, сыстэмы дыфэрэнцыяльных разыходжаньняў, якая прадугледжвае апазыцыю, канфлікт. «Сапраўды, як можна ня бачыць, – нагадвае П’ер Бурд’ё, – што ў канфлікце і шляхам канфлікту нараджаецца пэўная форма кансэнсусу? Найперш таму, што для вядзеньня спрэчкі неабходна мець згоду адносна саміх паняткаў, тэрмінаў разьмежаваньня, а таксама таму, што канфлікт інтэгруе альбо, прынамсі, дазваляе вызначыць супольную праблематыку, супольныя прынцыпы бачаньня (vision) і падзелу (division) сьвету, якія такім чынам эксплікуюцца, аб’ектывуюцца і становяцца агульнавядомыя»³.

Зыходзячы з гэтага, варта было б прызнаць, што папярэднія вынікі разьмежаваньня, якое адбылося ў выніку моўнай палітыкі «Нямецкай хвалі», хутчэй абнадзейваюць, чым расчароўваюць⁴. «Вайна культураў», пра рэальнасьць якой нагадваюць Валянцін Акудовіч і Юры Дракахруст, падобная да ўсялякай іншай вайны ў тым, што ёсьць пэўнай разнастайнасьцю камунікацыі. Лічыцца, што гэтая вайна, барацьба, альбо, калі хочаце, камунікацыя ажыцьцяўляецца паміж дзьвюма сіламі, адну зь якіх прадстаўляюць беларускамоўныя інтэлектуалы, другую – расейскамоўныя (назавём іх адпаведна камандамі Вy і Ru). Паміж тым блытаніну ў гэтую палеміку ўнесла тое, што В. Сіліцкі, удзельнік групы By, выступаў на расейскай мове, у той час як Ю. Дракахруст, прыхільнік групы Ru, – на беларускай. Гэтая «нявінная» блытаніна стала для мяне дадатковым стымулам да пераапісаньня гэтага канфліктнага здарэньня ў тэрміналёгіі супрацьстаяньня «лібэралаў» і «камунікатарыстаў» (Р. Рорці называе іх адпаведна «кантыянцамі» і «гэгельянцамі»⁵), – падзел у пэўнай ступені індыфэрэнтны да моўнага крытэру на By і Ru, хаця я і ня пэўны, што ў мяне выйшла гэта паказаць.

Vision (бачаньне), якое мае на ўвазе такі – даволі ўмоўны – division (падзел) і непазьбежны зварот да праблематыкі права і дабра, выклікала шэраг нараканьняў на мой адрас. Нараканьняў справядлівых і ня вельмі. Значная іх частка, як мне падалося, была зьвязаная з тым, што мне прыпісваўся намер «палічыць» і «клясыфікаваць» удзельнікаў дыскусіі, у той час як я ставіў сабе на мэце іншае – падпарадкаванае пераапісаньню праблемы. Так, напрыклад, пазначаючы А. Адамянца, А. Фядуту і Р. Мінянкова (група Ru) у якасьці «кантыянцаў», я зусім ня меў на ўвазе, што яны «сапраўды» ёсьць такімі ў тым сэнсе, што заўсёды і паўсюль трымаюцца ключавых прэзумпцыяў раньняга Ролза (Дворкіна, Акермана, Нагеля, Скэнлона). Я меў на ўвазе, што яны праяўляюць сябе такімі ў дыскусіі вакол «Нямецкай хвалі», то бок абапіраюцца на вакабулярыі і аргумэнты, падобныя да тых, якія выкарыстоўваюцца ў легалісцкай (працэдурнай) вэрсіі лібэралізму, у той час як іх супернікі (група By) выстаўляюць аргумэнты (предъявляют иски), уласьцівыя камунітарнаму кірунку (Сэндэл, Макінтайр, Уолцэр)⁶. Зь іншага боку, пазыцыі, якія займаюць Ru і By у межах поля, структураванага апісанай дыскусіяй, гамагенныя тым, якія сваім часам займалі «лібэралы» і «камунітарысты» ў межах поля, структураванага праблематыкай лібэральнай справядлівасьці.

Хацелася б зьвярнуць увагу на колькі істотных момантаў. Па-першае, уведзены падзел больш ці менш адэкватна характарызуе цяперашні стан «моўнага» дыскурсу, але існыя суадносіны сілаў не праграмуюць усіх наступных яго станаў, не вызначаюць ягонага генэзісу. Па-другое, пазыцыі, якія займаюць удзельнікі дыскусіі ў полі, абмежаваным «моўнай» праблематыкай, ня варта праектаваць на іх жа пазыцыі, займаныя ў палітычным полі наагул, альбо субпалёх, якія ўтвараюцца вакол тых ці іншых сілавых лініяў (апазыцыяў). У сапраўднасьці можна казаць пра тое, што канкрэтныя дыспазыцыі ці перавагі не заўсёды зьвязваюць нам рукі ў адносінах да іншых пераваг. Таксама як адны ажыцьцёўленыя намі стратэгіі не заўсёды накладаюць абмежаваньні на іншыя тыпы стратэгіяў. Гэта ўсё ўскладняе⁷. Так, напрыклад, можна быць беларускамоўным лібэралам і атамістам, альбо лібэралам і халістам, альбо, урэшце, расейскамоўным камунітарыстам і халістам, – карацей, наш моўны лёс далёка ня ўсё паведамляе пра лёс нашых сацыяльна-палітычных уяўленьняў і прыхільнасьцяў.

Такім чынам, можна было б паказаць прастору палітыкі (улучна з прасторай дыскусіі з нагоды палітыкі) у выглядзе ансамблю, канстэляцыі спэцыфічных палёў альбо субпалёў, кожнае зь якіх уяўляе сабой аб’ектыўнае судачыненьне сілаў, навязанае «ўсім уваходным у гэтае поле, і якія ня зводзяцца да намераў асобных агентаў ці іх непасрэдных узаемадзеяньняў»⁸. Агент ня можа займаць у адным полі адначасова дзьве пазыцыі, хаця можа, як агент Сьміт з «Матрыцы», адначасова прысутнічаць у некалькіх палёх, прычым падыходы (стратэгіі), выкарыстоўваныя ім у адным (дыскурсіўным) полі і нацэленыя на вырашэньне аднаго спэктру праблемаў, не прадвызначаць адназначна падыходаў для разьвязаньня праблемаў, што спэцыфікуюць іншыя палі. Я б абмежаваўся апісаньнем некалькіх прынцыповых для культурна-палітычнай сытуацыі Беларусі сэнсавых дылемаў – як яны бачацца з займанай мной пазыцыі (а яна зусім не зьяўляецца «артаганальнай праекцыяй усіх пэрспэктываў») – якія ў тых ці іншых адносінах выявіліся ў спрэчцы з нагоды «Нямецкай хвалі».

«МАСКВА Ў ГАЛАВЕ»
Я мяркую, што аргумэнт, выстаўлены В. Цыганковым, адным з удзельнікаў апісванай дыскусіі, удзельнікам групы Ru (альбо, як іх няправільна называюць, прыхільнікам «маскоўска-лібэральнага праекту»), не дасягае, так бы мовіць, адрасата, паколькі гэты адрасат недакладна пазначаны. Што значыць «Масква ў галаве»? Гэта значыць, калі карыстацца мовай Лякана–Жыжака, што абавязковым элемэнтам канкрэтнага сацыяльнага фантазму зьяўляецца «Масква».

Варта згадаць, прынамсі, два так званыя нацыянальныя праекты, якія канструююцца вакол «Масквы», то бок прымушаюць сваіх прыхільнікаў гэтую Маскву пэўным чынам улічваць, то бок, як сказана, трымаць у галаве. Мімаходзь выкажу адно прынцыповае меркаваньне: мне думаецца, што сёньня ў Беларусі існуе не адзін нацыянальны дыскурс і не адзін нацыянальны праект – пэўным чынам the Nation Project, – але некалькі праектаў, якія знаходзяцца ў рознай стадыі распрацоўкі, кожны зь якіх ёсьць ня больш чым a nation project (на жаль, выкарыстоўваныя намі мовы ня маюць артыкляў, якія даюць магчымасьць заўважыць многія важныя падабенствы і адрозьненьні). Напрыклад, сацыял-дэмакратычны і грамадзянска-лібэральны праекты, хаця яны амаль не карыстаюцца маркіроўкамі «нацыянальнага», усё-ткі зьяўляюцца нацыянальнымі праектамі – у тым сэнсе, што ўключаюць набор уяўленьняў пра «аптымальную» альбо «прымальную» дзяржаву, з аднаго боку, і нацыю, якая пад эгідай гэтай дзяржавы магла б камфортна бытаваць – зь іншага. Калі грамадзтва знаходзіцца ў нармальнай (у сучасным разуменьні) кандыцыі, гэтыя праекты знаходзяцца ў стане ўзаемнай канкурэнцыі, калі ж не – яны маргіналізуюцца – на карысьць праекту, які выдае сябе за праект зь вялікай літары, адзіна правільны праект, альбо праект, адзіны ў сваім родзе (з пэўным артыклем).

У чым большай ступені агент знаходзіцца пад уплывам дзяржаўнай ідэалёгіі (Беларусі альбо Расеі – тут, як ні дзіўна, істотнай розьніцы няма) альбо ідэалёгіі, прадукаванай кансэрватыўным крылом БНФ, у тым большай ступені ён схільны абгрунтоўваць сваю пазыцыю з «Масквой у галаве» – ці то абвінавачаньні ў злоўжываньні падобным тыпам абвінавачаньня альбо ў недастатковай да яго ўвазе. Хаця ў рамках гэтых нацыянальных праектаў: афіцыёзнага, які абапіраецца пераважна на вульгарны кансюмэрызм (купляй беларускае) і ідэалёгію палітычнай ляяльнасьці (стабільнасьць назаўсёды), і альтэрнатыўнага яму праекту КXП БНФ зь ягонай дактрынай культурнага адраджэньня – роля Масквы ацэньваецца самым супрацьлеглым чынам, яны, тым ня менш, аказваюцца падобнымі ў структурных адносінах.

У першым выпадку «Масква» ёсьць рэпрэзэнтацыяй радыкальнага культурна-палітычнага недахопу, у другім – лішка. У абодвух выпадках сам нацыянальны праект фармуецца вакол элемэнту, які ўвасабляе ягоную фатальную немагчымасьць (недастатковасьць), прычым сам гэты элемэнт – «Масква» – па сутнасьці, ня мае ўласнага зьместу. Ягоная функцыя, з аднаго боку, структуратворная, зь іншага – чыста пэрфарматыўная. Паказальна, што беларуская стратэгія інтэграцыі выключае канкрэтныя аб’яднаўчыя працэсы і абмяжоўваецца стаўкамі на паляпшэньне ўмоваў гандлю альбо цьмянымі дэклярацыямі наконт «дружбы» і «адзінства». Падобным чынам дэманізуецца ўяўленьне пра Расею і ў другім выпадку: праграма КXП БНФ не дае падрабязнага апісаньня беларуска-расейскіх стасункаў. У абодвух выпадках сацыяльны фантазм «нацыянальнага праекту» абапіраецца на прэзумпцыю цэльнасьці, замкнёнасьці («сувэрэнітэт»), якая дазваляе разглядаць усялякае – непазьбежнае ў сучасным сьвеце – умяшальніцтва «ўва ўнутраныя справы» як культурна-палітычную інтэрвэнцыю. Іншымі словамі, абодва праекты ў сваёй аснове зьяўляцца ізаляцыянісцкімі, хаця ў першым выпадку мяжа падзелу ідзе ўздоўж заходняй мяжы Беларусі, а ў другім – уздоўж усходняй. У абодвух выпадках мы знаходзім таксама і спэцыфічныя тэорыі змовы, якія даюць магчымасьць тлумачыць тыя ці іншыя палітычныя падзеі («змова брусэльскіх бюракратаў», «змова Масквы»).

Такім чынам, хаця прыхільнікі падобных уяўленьняў пра нацыянальны сувэрэнітэт зьяўляюцца пераважна прадстаўнікамі дзьвюх розных моўных групаў, яны сыходзяцца ў тым, што тычыцца ўяўленьня пра strong sovereignty (SS), а разыходзяцца ў тым, што тычыцца канкрэтнай канфігурацыі SS, у тым ліку – і ў пытаньні пра мову.

У чым меншай ступені агенты знаходзяцца пад узьдзеяньнем падобных установак (у тым ліку тых, якія спрабуе навязаць расейская кіроўная кляса), у тым большай ступені яны схільныя трымацца «слабога» (weak) уяўленьня пра сувэрэнітэт (WS). «Дзяржава-нацыя» ў гэтым выпадку мысьліцца непазьбежным і немінучым чынам уключанай у каскады «вонкавых» уплываў і ўзьдзеяньняў, якія не абавязкова ўспрымаюцца як інтэрвэнцыі. Дзяржаўны сувэрэнітэт, у выніку, разглядаецца як адпачатна стыгматызаваны дэфіцытам, які не патрабуе дапаўненьня за кошт элемэнтаў накшталт «Масквы». «Масква», такім чынам, дэміталягізуецца, то бок адкідвае дзьвюхкосьсе, становіцца проста Масквой і перастае адыгрываць ролю цэнтральнага пэрфарматыўнага элемэнту. І выходзіць «са складу» нацыянальнай ідэі. Няцяжка заўважыць, што ў такой пэрспэктыве сама нацыянальная ідэя губляе сваё выключнае становішча і займае сваё месца сярод іншых ідэяў.

Сярод прыхільнікаў WS можна знайсьці як нашых беларускамоўных (у тым ліку некаторых актывістаў лібэральнага крыла БНФ), так і расейскамоўных суграмадзянаў. Вельмі павучальныя сюжэты дыскусіі, якая разгарэлася ў СМІ адносна ролі Масквы ў кантэксьце беларускай перадвыбарнай сытуацыі, калі частка расейскамоўных аналітыкаў і палітыкаў адвяла Расеі вельмі сьціплае (часьцей за ўсё ацэньванае нэгатыўна) месца ўва ўнутрыпалітычных баталіях.

Як супернік ідэі «экстрэмальнага» альбо «моцнага» сувэрэнітэту ўспрымае абвінавачаньні супрацьлеглага боку ў тым, што ёсьць інструмэнтам культурнай (палітычнай) інтэрвэнцыі з боку вонкавых сілаў, у прыватнасьці, «краіны-мэтраполіі»? Як кур’ёз, хаця і небясьпечны. Хацелася б настаяць на тым, што калі Аляксандар Фядута пісаў кнігу пра Пушкіна, яму не патрабавалася санкцыя Ельцына, у той час як я, выкарыстоўваючы ідэі Ісаі Бэрліна альбо Рычарда Рорці, ня маю патрэбы ўва ўхваленьні Лёндану і Вашынгтону. Зь іншага боку, Масква, Лёндан і Вашынгтон, як правіла, не даюць адпаведных указаньняў – ці не таму, што ўсе гэтыя канцэптуальныя рэсурсы могуць быць скіраваныя супраць іх? Іншымі словамі, Крэмль, Масква і нават расейскі народ ня мае манаполіі на Пушкіна, Бярдзяева альбо Ўладзімера Сьпівакова.

Я мяркую, што напружаньне паміж актывістамі SS і WS у меру эмансыпацыі дзяржаваў постсаветыкуму – а гэты працэс, на маю думку, незваротны – будзе паступова аслабляцца, хаця «нулявой кропкі» не дасягне ніколі.

ГУЛЬНЯ ВАКОЛ ІДЭНТЫЧНАСЬЦІ
Паколькі ўяўленьне пра ідэнтычнасьць закранае прынцыповае вымярэньне любога (альбо амаль любога) сацыяльнага праекту (незалежна ад таго, прагаворваецца ён пра гэта альбо не), то тут, як і ў папярэднім выпадку, напружаньні ўзьнікаюць паміж трыма асноўнымі сіламі (дзьве зь якіх сёньня знаходзяцца ў маргінальным стане), і, як і ў папярэднім выпадку, сілавыя лініі ня ў поўнай меры супадаюць з моўным разломам.

Афіцыйна ўзятая на ўзбраеньне дактрына «беларускага славянства» трымаецца ідэі (калектыўнага) суб’екту, якую найбольш ёміста ахарактарызаваў галоўны яе выразьнік: «беларусы – гэта расейцы са знакам якасьці». Іншымі словамі, усялякі сапраўдны беларус адрозьніваецца ад усялякага адвольна ўзятага расейца адно ў тым, што валодае гэтым магічным прыросткам – «знакам якасьці». Ня так важна, у чым менавіта гэта знак палягае, у чым ён выражаецца альбо як ён выглядае (на гэты конт можна пачуць самыя абсурдныя развагі), але ягоная наяўнасьць прынцыповая. Ня менш прынцыповая, чым наяўнасьць іншага знаку (дакладней, знакавай сыстэмы – беларускай мовы) у канцэпцыі ідэнтычнасьці, якая разьвіваецца прыхільнікамі дактрыны беларускага адраджэньня. У гэтым выпадку беларус – гэта нерасеец par excellence, прычым ягоная асобная мова ёсьць галоўным знакам адрозьненьня і, адпаведна, восевым элемэнтам калектыўнай ідэнтычнасьці. «Няўжо трэба даказваць, што мы жывём у сьвеце, дзе нацыянальная ідэнтыфікацыя ёсьць неабходным чыньнікам жыцьця, а мова – яе асноўны кампанэнт?» – задаецца пытаньнем В. Цыганкоў. Гэта рытарычнае пытаньне: яно не патрабуе адказу, прычым у гістарычнай сытуацыі, калі ні адказ, ні самое пытаньне ня ёсьць нечым самавідавочным. Асабліва ў тым самым сьвеце, у якім мы жывём. Калі, натуральна, вядзецца пра той самы сьвет.

Лічу неабходным заўважыць, што канцэпцыя ідэнтычнасьці, разьвіваная беларускамоўнымі інтэлектуаламі, у значнай ступені больш распрацаваная, чымся тая, што стыхійна склалася ў афіцыйнай ідэалягічнай плыні, але ў гэтым жа праяўляецца яе слабы бок, паколькі de facto яна апэлюе да практык выключэньня. Адзначым два істотныя моманты, у якіх абедзьве дактрыны аказваюцца падобнымі. Па-першае, праблематыка ідэнтычнасьці разьвіваецца ў прымардыялісцкай альбо эсэнцыялісцкай пэрспэктыве, то бок прызнаецца наяўнасьць нязьменнай сутнасьці чалавека, пэўнага саматоеснага ядра (ці то канкрэтная мова, ці то абстрактны знак якасьці)⁹. Па-другое, сам канцэпт ідэнтычнасьці выступае ў якасьці свайго роду «сярэдняга тэрміну» паміж індывідуўмам і грамадзтвам. Карацей, ідэнтычнасьць – гэта грамадзтва ў індывідзе і індывід у грамадзтве. На гэты конт праграма КХП БНФ як бы прагаворваецца, прызнаючы «права чалавека і права нацыі на самавыяўленьне роўнавялікімі»¹⁰. І з гэтай жа прычыны, зь якой ідэнтычнасьць пэўным чынам пераадольвае апазыцыю грамадзтва–індывід, энтузіясты (подвижники) адпаведных нацыянальных праектаў кожны раз апэлююць да «адзінства» як неабходнай умовы гэтых праектаў існаваньня і ажыцьцяўленьня.

Трэцяя сіла, якая апаніруе (актуальна альбо патэнцыйна) першым дзьвюм, у тым большай ступені будзе апэляваць да «салідарнасьці» – у супрацьвагу «адзінству» – у чым большай ступені яе прадстаўнікі прытрымліваюцца так званай канструктывісцкай мадэлі ідэнтычнасьці альбо наадварот – наагул ніяк не турбуюцца гэтай ідэнтычнасьцю. «Салідарнасьць, – падкрэсьлівае ў гэтай сувязі Р. Рорці, – павінна быць сканструявана з маленькіх кавалачкаў, яна не чакае таго, каб яе знайшлі ў форме пра-мовы, якую мы ўсе адразу прызнаем, як толькі яе пачуем»¹¹. Што да беларускага грамадзтва, гэта, у прыватнасьці, значыць, што ягонымі актуальнымі і сапраўднымі прадстаўнікамі могуць (і павінны) быць ня толькі носьбіты беларускай мовы, але таксама і расейскай, польскай, украінскай, а таксама мовы нямых, людзі, без усялякіх там «знакаў якасьці», якія купляюць ня толькі беларускае, вераць ня толькі ў «стабільнасьць» у духу паноўнай ідэалёгіі, не суадносяць сябе з «бацькам нацыі» і іншае – здаецца, акурат гэта меў на ўвазе Рыгор Мінянкоў, калі агітаваў на карысьць грамадзянскай ідэнтычнасьці.

У выпадку з канструктывісцкай канцэпцыяй ідэнтычнасьці мы якраз і набліжаемся да найважнейшага вымеру той разнавіднасьці кантыянства, якая знайшла сваё выяўленьне ў радыкальна індывідуалістычнай тэорыі Джона Ролза¹². Рэч у тым, што адным з вырашальных фактараў гэтай тэорыі зьяўляецца адмова ад усялякага ўяўленьня пра асобу (і адпаведна ідэнтычнасьць). Але як жа без ідэнтычнасьці? – задамося пытаньнем А. Казакевіча¹³. Сапраўды, інтэлектуальны рух, названы «камунітарным», шмат у чым вызначаўся крытыкай так званага кантыянскага суб’екту. Крыху спрашчаючы, можна казаць і пра тое, што А. Макінтайр, Ч. Тэйлар, М. Уолцэр, Дж. Рац і Дж. Грэй настойваюць на тым, што суб’ект ня можа абстрагавацца ад сваіх мэтаў, каштоўнасьцяў і сацыяльных прыхільнасьцяў (апынуцца «ў зыходнай пазыцыі» «пад покрывам няведаньня», у тэрміналёгіі Ролза) для таго, каб абмеркаваць пытаньні сацыяльнай справядлівасьці. Але ці азначае гэта ўсё рэстаўрацыю эсэнцыялісцкай альбо прымардыялісцкай ідэі ідэнтычнасьці? Зусім не. Вяртаньне асобе яе перакананьняў і прыхільнасьцяў, памяшчэньне яе, так бы мовіць, у колазварот рэляцыяў ня мела вынікам рэабілітацыі ідэнтычнасьці ў той вэрсіі, якой, здавалася б, можна было чакаць. Праблематыка ідэнтычнасьці зьмяніла сваю ідэнтычнасьць.

Р. Рорці, які называе сваю пазыцыю «постмадэрнісцкім буржуазным лібэралізмам»¹⁴ (які засвоіў урокі камунітарнай крытыкі), прынцыпова не прымае гіпэр-індывідуалізму, уласьцівага «кантыянскаму» лібэралізму, і разглядае асобу (personhood) як канглямэрат перакананьняў і жаданьняў (некаторыя зь іх канструююцца грамадзтвам, паколькі асоба не ізаляваная ад яго) – але, і гэта прынцыповы момант – безь якога-любя пакладзенага ў яе аснову ядра («няма ніякага субстрату па той бок атрыбутаў»), за кошт якога можна было б абгрунтаваць агульную сыстэму вераваньняў і перакананьняў¹⁵. Іншымі словамі, не існуе аніякай (калектыўнай) ідэнтычнасьці. Больш за тое, дадзеная структура вераваньняў і перакананьняў не фіксуецца шляхам суаднясеньня з пэўным крытэрам (маральным прынцыпам, гіпэр-азначальным і іншае), але мяняецца даволі выпадкова пад ціскам абставінаў. Наша асоба, кажа Рорці, ёсьць «хутчэй справай рашэньня, чым справай веды, хутчэй уключэньня другога ў супольнасьць, чым усьведамленьня адзінай [зь ёй] сутнасьці»¹⁶.

Можна (з пэўнай імавернасьцю памылкі) сьцьвярджаць, што мы ў тым меншай ступені будзем схільныя злоўжываць паняткам «ідэнтычнасьць», у чым большай ступені будзем схіляцца да этычнага натуралізму ў духу Рорці, які можа быць таксама ахарактарызаваны як суб’ектывізм альбо інтэрсуб’ектывізм у супрацьвагу аб’ектывізму, паводле якога этычныя каштоўнасьці могуць быць абгрунтаваны нечым незалежным ад нашых жаданьняў і перакананьняў. Зь іншага боку, схільнасьць да этычнага аб’ектывізму ў духу І. Бэрліна альбо, скажам, Ч. Тэйлара таксама не азначае рэваншу «ідэнтычнасьці» ў традыцыйнай вэрсіі. У гэтай сувязі паказальна, што Рорці падпірае сваю пазыцыю Фройдам і Бэрлінам, якія, на ягоную думку, зьдзейсьнілі рашучую адмову ад разьдзяленьня самасьці на розум і жарсьць, трансцэндэнтальнага кантралёра і эмпірычны жмуток жаданьняў і паказалі гэтую самасьць як свайго кшталту драму, якая разыгрываецца паміж раўнавартымі сіламі¹⁷.

Я мяркую, што варта было б прыгледзецца да прапановы Р. Мінянкова выкарыстоўваць тэрмін «ідэнтыфікацыя», памяшчаючы «ідэнтычнасьць» у працэсуальны вымер. «Тым самым мы канкрэтызуем агентаў, якія робяць працу ідэнтыфікацыі (альбо ўяўленьня), прычым без пачатковага меркаваньня, што такая праца непазьбежна будзе мець вынікам унутраную тоеснасьць, адрознасьць, групавое адзінства»¹⁸. Іронія сытуацыі ў тым, што канцэпт пэрманэнтнай ідэнтыфікацыі – у супрацьвагу «пошуку ідэнтычнасьці» – у практычных адносінах аказваецца больш выгадным для групы By, чым для групы Ru, паколькі пакідае надзею на больш шырокае выкарыстаньне беларускай мовы. Бо калі прызнаць, што ідэнтычнасьць ёсьць нечым накшталт вечнага вяртаньня таго ж самага, то ні на што, акрамя зыходных суадносінаў сілаў, разьлічваць не выпадае.

Сапраўды, калі канкрэтная мова зьяўляецца восевым кампанэнтам канкрэтнай формы ідэнтычнасьці, то «беларуская» ідэнтычнасьць ня можа стаць ідэнтычнасьцю беларускай большасьці. Магчыма, прадчуваючы небясьпеку такой высновы, Пётра Рудкоўскі зьвяртае ўвагу на тое, што для прадстаўнікоў Ru-супольнасьці ўласьцівае «інструмэнтальнае» стаўленьне да мовы (то бок стаўленьне, якое яшчэ не прайшло чысьцец Drang und Sturm і «моўнага павароту»)¹⁹. І калі адзін моўны інструмэнт тэарэтычна можна замяніць іншым, больш дасканалым, так бы мовіць, інструмэнтам, то праблемы нібыта і няма. Пярэчачы П. Рудкоўскаму, я хацеў бы настаяць на тым, што для прадстаўнікоў згаданай супольнасьці хутчэй уласьціва стаўленьне да саміх сябе як да інструмэнтаў мовы (то бок інструмэнтаў інструмэнта). Думаецца, што гэты сэнсавы тупік можа быць пераадолены за кошт адмовы ад цэнтроўных альбо адтвараючых сябе элемэнтаў таго, што называецца ідэнтычнасьцю.

Зь іншага боку, тэарэтызаваньне ў пэрспэктыве ідэнтыфікацыі (адтварэньне «праграмы» асобы зь непазьбежным ссоўваньнем акцэнтаў) валодае пэўным крытычным патэнцыялам. Добра вядома, што кіраўнічая групоўка заклапочана «пошукам ідэнтычнасьці» – быць можа, у большай ступені, чым усе іншыя сацыяльныя клясы. Якую ролю адыгрывае ідэнтычнасьць у гэтым выпадку? Гэта інструмэнт легітымізацыі палітычнага рэжыму шляхам указаньня на нейкія «іманэнтныя» ўласьцівасьці беларусаў, якія – акурат дзеля гэтых уласьцівасьцяў – зрабілі «правільны» выбар свайго лёсу і вырачаныя на паўтарэньне гэтага выбару і надалей. Тут неабходнай (і, магчыма, дастатковай) для абмежаванага набору мэтаў была б дэманстрацыя таго, што гэтыя ўласьцівасьці ў сапраўднасьці могуць трансфармавацца. Тое самае тычыцца канфігурацыяў гэтых уласьцівасьцяў.

ПРАВА VS ДАБРО
Часткова рызыкоўная задума выкарыстаньня аналёгіі паміж «моўнымі» дэбатамі і лібэральна-камунітарнай дыскусіяй зьвязана найперш з тым, што ўдзельнікі гэтых дэбатаў, калі можна так сказаць, трымаліся рознай манеры паводзінаў. Няправільна было б лічыць, што ўдзельнікі By-супольнасьці агітавалі за беларускую мову супраць расейскай мовы, у той час як гульцы каманды Ru паступалі супрацьлеглым чынам – супраць беларускай на карысьць расейскай мовы. Калі б мы сказалі пра тое, што яны праяўлялі сябе як пасьлядоўныя прыхільнікі дзьвюхмоўя – гэта выглядала б больш праўдападобна, але ўсё роўна не зусім адэкватна адлюстроўвала б сытуацыю. У сапраўднасьці яны дзейнічалі як пасьлядоўныя прыхільнікі права моўнага выбару, якое, на іх думку, валодае перавагай (анталягічнай, палітычнай, юрыдычнай) адносна той ці іншай опцыі гэтага выбару – дабром, якое разумеецца ў гэтым выпадку як дабро карыстаньня і валоданьня беларускай (расейскай) мовай. Гэта і вымусіла мяне зьвярнуцца да вядомай праблемы суадносінаў права і дабра.

Наколькі мне ўдалося высьветліць, тыя ці іншыя ўдзельнікі якой-любя дыскусіі з нагоды справядлівасьці ў тым большай ступені схільны запазычваць свае стратэгіі ў легалісцкага (альбо працэдурнага) лібэралізму (то бок лібэралізму, які ня мае канкрэтнага ўяўленьня пра дабро, што справядліва для тэорыяў Ролза альбо Дворкіна), у чым большай ступені іх супернікі схільныя кіравацца стратэгіяй дабра (якое зьяўляецца ў той жа час эквівалентам «дабрабыту» групаў, якія гэтым дабром валодаюць). Можна было б уявіць сытуацыю, пры якой ставіцца пытаньне пра тое, каб разглядаць расейскую мову ў якасьці неабходнага і непазьбежнага ўключэньня «сапраўднай дэмакратыі» – і тады, магчыма, удзельнікі By-супольнасьці зьвярнуліся да адной з прэзумпцыяў працэдурнага лібэралізму – настойвалі б на сваім праве выбару мовы. Гэта я да таго, што расейскамоўныя інтэлектуалы цалкам пасьпяхова могуць атакаваць сваіх супернікаў з камунітарных пазыцыяў (з пазыцыяў прыярытэту дабра над правам), у той час беларускія – наадварот – зь лібэральна-праўных (прыярытэт права над дабром).

Але гэта – тэарэтычна. Пакуль жа справы ідуць так, як яны ідуць. Варта яшчэ раз падкрэсьліць, што агенты, задзейнічаныя ў гэтай спрэчцы, ня цалкам свабодныя: поле, як ужо паказана, навязвае ўсім прысутным у ім аб’ектыўныя суадносіны сілаў. І калі «суадносіны аб’ектыўных сілаў, – падкрэсьлівае Бурд’ё, – імкнуцца адтварыць сябе ў тым бачаньні сацыяльнага сьвету, якое ўвесь час улучана ў гэтыя адносіны, то, значыць, прынцыпы, якія структуруюць гэтае бачаньне сьвету, карэняцца ў аб’ектыўных структурах сацыяльнага сьвету»²⁰.

Той просты факт, што ўдзельнікі дыскусіі з абодвух бакоў вельмі востра ўспрынялі недарэчную фармулёўку «сьпярша дэмакратыя – потым мова і культура», зьяўляецца сьведчаньнем таго, што гэтая фармулёўка – пры ўсёй сваёй недарэчнасьці і фікцыйнасьці – хавае рэальную праблему, рэальную апазыцыю, якая структуруе само поле барацьбы. Гэтую фармулёўку ня варта разумець у тэмпаральным сэнсе альбо ў сэнсе прычынна-выніковай сувязі: сьпярша мы атрымліваем дабро дэмакратыі, затым – дабро (беларускай) мовы і росквіту культуры. Дэмакратыя – калі гэта, канечне, сапраўды дэмакратыя – гэта, у строгім сэнсе, не дабро, і яна мала чаго гарантуе. Яе галоўны прынцып, хутчэй супрацьлеглы, і палягае ў абмежаваньні прэтэнзіяў і магчымасьцяў гэтыя прэтэнзіі ажыцьцявіць. Мы кажам, па сутнасьці, пра ансамбль працэдурных устанаўленьняў, пакліканых абмежаваць магчымасьць угрунтаваньня восевай фармулёўкі дабра – ці то беларуская мова альбо пэўным чынам зразумелая стабільнасьць, а роўным чынам – прэтэнзіі групаў, якія выступаюць галоўнымі «дабраўласьнікамі» («благообладателями») і «дабрачынцамі» (альбо «дабрадаўцамі»). Акурат з гэтай прычыны тыя агенты, якія прэтэндуюць на тое, каб беларуская мова стала дамінантнай (а беларускамоўныя грамадзяне – даміноўнымі сярод даміноўных), выступаюць прыхільнікамі погляду, у адпаведнасьці зь якім дэмакратыя пэўным чынам павінна быць абмежавана (з мэтай захаваньня «традыцыяў» можна было наладзіць схалястычныя спаборніцтвы наконт нашых традыцыяў).

Усё сказанае не азначае, што дэмакратыя не дае наагул аніякіх гарантыяў. Калі яна паводле вызначэньня абмяжоўвае права моцнага (альбо права большасьці: паводле вызначэньня Попэра, дэмакратыя ёсьць правам меншасьці запусьціць рэформу), то ў нашым выпадку яна гарантуе беларускамоўнай і расейскамоўнай супольнасьці пэўны «дэмакратычны мінімум». Яна гарантуе суіснаваньне.

У канцавым выніку, як паказала дыскусія паміж лібэраламі і (лібэральнымі) камунітарыстамі, апазыцыя права і дабра невырашальная (нават калі прызнаць, што дэмакратыя і дэмакратычная культура ёсьць у пэўным сэнсе камплімэнтарнымі паняткамі) – ува ўсялякім разе, на рацыянальным узроўні. На індывідуальным узроўні гэта, у прыватнасьці, і азначае, што розум агента губляе рэфэрэнцыю з інтэрсуб’ектыўнасьцю і пакідае яго аднаго з выбарам паміж той ці іншай пазыцыяй. Але ці азначае непераадольнасьць гэтай апазыцыі яе поўную невырашальнасьць? Я мяркую, што не. Тое, што ўяўляецца невырашальным для розуму, дэлегуецца палітычнай гульнёй, якая прапануе сэрыю кампрамісаў, кожны зь якіх не расцэньваецца як дасканалы, г. зн. які канчаткова і назаўсёды вызначае сацыяльны лад (расстаноўку сілаў). Кожны з кампрамісаў ад пачатку прапануе магчымасьць перагляду і ўкладаецца такім чынам, каб па магчымасьці выключыць імавернасьць рэваншу.

Нарэшце, у заканчэньне – колькі словаў пра тое, з чаго я пачаў. «Вайна культураў» – калі, ведама, не даводзіць яе да кандыцыі вайны на зьнішчэньне, мае свае выгады. Гэтыя выгады становяцца заўважнымі толькі тады, калі ў існых апазыцыях мы можам угледзець ня толькі апазыцыі, ня столькі анамаліі, колькі нешта, сапраўды адэкватнае ўмовам, на якіх даецца чалавечае жыцьцё. Гэтыя меркаваныя выгады тым больш прыкметныя ў цяперашняй сытуацыі – калі пэўныя часткі беларускамоўнай і расейскамоўнай інтэлігенцыі знаходзяцца ў становішчы маргіналаў, калі існуе пільная неабходнасьць у салідарнасьці з двайной прапіскай.

З расейскай

Пачатак  Цалкам
№ 1,2 (41,42) - 2006 да Зьместу

да Пачатку СТАРОНКІ

Ліст у рэдакцыю.   Майстраваньне [mk]. Абнаўленьне [czyk]. Copyright © 1998-2006 ARCHE "Пачатак" magazine Апошняе абнаўленьне: 2006/03/12