Западные окраины Российской империи. —
Москва: Новое литературное обозрение, 2006. — 608 с.

Інтарэс да эпохі імперыі ў сучаснай расійскай гістарыяграфіі, верагодна, тлумачыцца інтэлектуальнымі пошукамі новай расійскай саматоеснасці, якія ізноў зрабілі запатрабаваным міф імперыі. А ў навуковым плане гэтая цікавасць абумоўленая двума чыннікамі. Першы — імкненне пераадолець пэўную палітызацыю праблемы, характэрную для доследаў савецкага часу і многіх працаў першага постсавецкага дзесяцігоддзя. Другі — жаданне парушыць традыцыйную абмежаванасць расійскай гістарыяграфіі, у полі ўвагі якой знаходзілася амаль выключна тэматыка цэнтра, дзяржавы і ўлады. Прынамсі, на гэтую акалічнасць звярнула ўвагу рэдкалегія серыі «Ускраіны Расійскай імперыі» (старшыня Аляксей Мілер), у межах якой і выйшла з друку рэцэнзаванае выданне.

Заснавальнікі серыі паабяцалі засяродзіцца на праблеме дачыненняў цэнтра і ўскраін. Яны пералічылі пытанні, на якія павінна адказаць сучасная гістарыяграфія «імперскага вымярэння расійскай гісторыі». Заўважым, што большасць з іх ізноў жа датычыць палітыкі цэнтра: Як улады структуравалі прастору імперыі, у т. л. адміністрацыйную, адукацыйную, эканамічную, заканадаўчую ды інш.? Якімі былі эканамічныя стасункі ўскраін і цэнтра? Як у розныя перыяды фармавалася палітыка імперыі ў дачыненні да рэлігіі, місіянерскай дзейнасці, перамены веравызнання? Як рэгулявалася ўжыванне розных моваў? Як выпрацоўвалася ў цэнтры і на месцах палітыка што да розных групаў насельніцтва? «Ускраіннае вымярэнне» засяродзілася на наступных пытаннях: Як мясцовыя эліты і супольнасці рэагавалі на палітыку імперскіх уладаў? Як адстойвалі свае ўласныя інтарэсы? Як супрацоўнічалі з імперыяй? Як спрабавалі выкарыстаць у мясцовых інтарэсах імперскія рэсурсы?

Апошні блок пытанняў выклікае найбольшую цікавасць таму, што расійская гістарыяграфія — як імперская, так і савецкая — звычайна глядзела на «заходнія ўскраіны» як на арэну польска-расійскага змагання. Нацыянальныя рухі карэннага насельніцтва ацэньваліся выключна ў такім кантэксце і не разглядаліся як самастойная з’ява палітычнага і культурнага жыцця. У першую чаргу гэта тычылася беларусаў і ўкраінцаў.

Варта адзначыць, што рэдкалегія асобна звярнула ўвагу на тое, як важна даследаваць дачыненні цэнтра і ўскраін у перыяд разгортвання нацыянальных рухаў. (Яны спрычыніліся да з’яўлення таго экзістэнцыйнага страху перад імперыяй, які існуе ў суседзяў Расіі (с. 9).) На думку рэдкалегіі, суседзям неабходна пераадолець адмоўны вобраз імперыі — яна ніколі не была той імперыяй зла, якой яе паказваюць у школьных падручніках. А вось расійцам, у сваю чаргу, неабходна крытычнае пераасэнсаванне ўласнай гісторыі, у т. л. і стасункаў з суседзямі (с. 9).

Можна дадаць, што Расійская імперыя сваёй этнічнай і канфесійнай разнароднасцю была для Еўропы унікальнай з’явай. Перапіс 1897 г. засведчыў існаванне больш чым ста моваў і ўсіх пяці сусветных рэлігій. Да таго ж, у пэўны час на тэрыторыі Расійскай імперыі адначасна назіраліся розныя этапы станаўлення нацый і разгортвання нацыянальных рухаў. На думку Андрэаса Капелера, усё гэта робіць імперыю патэнцыйнай эксперыментальнай пляцоўкай для даследаванняў нацыяналізму¹.

Намеры рэдкалегіі адлюстраваліся ў структуры першай кнігі серыі. Яна складаецца з дзвюх частак. У асноўнай — 11 раздзелаў, якія ахопліваюць перыяд ад эпохі Кіеўскай Русі да распаду імперыі. Але выразная перавага аддаецца ХІХ ст. Аўтары тэкстаў — расійскія даследчыкі Міхаіл Далбілаў, Аляксей Мілер, Рустэм Цівунчук, Алег Будніцкі, Лілія Беражная, Аляксандр Макушын, Кацярына Правілава, Таццяна Якаўлева. Прычым трэба адзначыць двух першых (М. Далбілаў, А. Мілер), якія асобна або ў суаўтарстве рыхтавалі амаль усе раздзелы. Яны ж выступаюць навуковымі рэдактарамі ўсяго выдання.

У кнізе змешчаныя «Дадаткі», у якіх аглядаюцца даследаванні імперскай праблематыкі ў беларускай (Сяргей Токць), літоўскай (Дарус Сталюнас), польскай (Анджэй Новак) і ўкраінскай (Уладзімір Краўчанка) гістарыяграфіях. У «Дадатках» таксама падаюцца статыстычныя звесткі пра колькасць насельніцтва «заходніх ускраін» і розныя аспекты ягонай сацыяльнай характарыстыкі (А. Макушын, Т. Якаўлева).

У І раздзеле («Замест уводзінаў. Пра задачы кнігі») ягоныя аўтары яшчэ раз патлумачылі прадмет даследавання і прыняты імі тэрміналагічны апарат. Пры гэтым высветлілася, што тэрмін «заходнія ўскраіны» датычыць тэрыторый Рэчы Паспалітай, захопленых Расіяй на працягу XVII—XVIII стст. Гэтая геаграфічная прастора, паводле аўтараў, была арэнай барацьбы польскага руху і імперыі, расійскіх і польскіх нацыятворчых праектаў, а пазней таксама дзейнасці іншых «нацыяналістычных рухаў» (с. 14). Датычна да беларускага руху зробленая агаворка, што яму праз ягоную слабасць адводзіцца найменш увагі. Наўрад ці гэтая агаворка задаволіць удумлівага чытача, бо, нават саступаючы ў актыўнасці і масавасці іншым рухам, беларускія дзеячы на пачатку ХХ ст. здолелі зрабіць беларускае пытанне істотным фактарам палітычнага і нацыянальна-культурнага жыцця «ўскраін».

Звяртае на сябе ўвагу канцэптуальна значная тэрміналогія выдання. Датычна той часткі «заходніх ускраін», на якой пераважала праваслаўнае насельніцтва, аўтары палічылі мэтазгодным для ХІІІ—XVII стст. карыстацца тэрмінамі «Русь», «русіны», «каб не заблытацца ў нетрах гістарычных тапонімаў і саманазваў» (с. 16). Насамрэч гэтыя тэрміны і іхныя вытворныя ўжываюцца таксама для тлумачэння сітуацыі на ўкраінскіх і беларускіх землях напрыканцы XVIII ст. і нават у ХІХ ст. (с. 76, 111). У кароткім абгрунтаванні аўтары згадалі, што тэрмінамі «Малая Русь» і «Вялікая Русь» карыстаўся Канстанцінопальскі патрыярхат, і праігнаравалі харонім «Белая Русь», вядомы з ХІІІ ст., а таксама этнонім і канфесіонім «беларусец» (XVII ст.). На іхную думку, для тэрыторыі сучаснай Беларусі ў XIV—XVII стст. характэрныя толькі этнонімы «ліцвіны», «русіны» і «руськія» (с. 16), а тапонім «Україна» пачаў ужывацца толькі напрыканцы XVII ст. і толькі датычна зямель Кіеўскага і Брацлаўскага ваяводстваў (с. 15).

Канцэпцыя «русінства» насельніцтва ВКЛ прысутнічае ў літоўскай гістарыяграфіі, якая сцвярджае фармаванне ў XVI ст. «русінскай народнасці» ці нават «русінскай нацыянальнасці»(?!). Паводле Эдвардаса Гудавічуса, у XVI ст. «рускія, якія жылі ў Літоўскай і Польскай дзяржаве, пачалі адчуваць сябе асобным этнасам. […] Інакш кажучы, з пачатку XVI ст. трэба весці размову пра русінскую нацыянальнасць, што жыла ў Вялікім Княстве Літоўскім і ў кіроўнай Польшчай Чырвонай Русі, — не тоеснай усходня-рускай (вялікарускай, маскоўскай) ці проста рускай нацыянальнасці, якая жыла ў Рускай дзяржаве»². Адпаведна, мову перакладаў Ф. Скарыны літоўскі даследчык ахарактарызаваў як «русінскую» (?!) (с. 449). Наогул, параграф «Утварэнне русінскай народнасці» гісторык завяршыў прызнаннем, што менавіта дзякуючы літоўскай экспансіі супраць «Русі» стала магчымым фармаванне «русінскай народнасці». Беларусы і ўкраінцы ў «Гісторыі Літвы» Э. Гудавічуса нават не згадваюцца, бо, на думку аўтараў, іх не існавала³.

Падобна, аўтары «Заходніх ускраін» падзяляюць перакананне літоўскага гісторыка і таксама лічаць, што да канца ХVII ст. (і нават пазней) не існавала ні беларусаў, ні ўкраінцаў, а была нейкая ўсходнеславянская праваслаўная супольнасць з неакрэсленай этнічнай «фізіяноміяй». Падобны падыход цалкам ігнаруе шматлікія беларускія і ўкраінскія даследаванні праблемы этнагенезу, развіцця беларускай і ўкраінскай мовы ды інш.

Але вернемся да тэксту кнігі. Як жа рэалізаваліся намеры рэдкалегіі і рэдактараў выдання? Наколькі грунтоўнымі былі адказы на пастаўленыя пытанні? У якой ступені аўтары тэкстаў здолелі раскрыць складаную праблему дачыненняў імперскага цэнтра з «заходнімі ўскраінамі», што ў ХІХ ст. пачалі набываць выразнае нацыянальнае аблічча? Нарэшце, як яны ахарактарызавалі месца беларусаў і Беларусі ў гісторыі «заходніх ускраін»?

Ужо ў І раздзеле чытачам прапанаваны кароткі агляд палітычнай гісторыі «ўскраін» з часу Кіеўскай Русі. Згадваецца таксама Галіцка-Валынскае княства і засяроджваецца ўвага на Вялікім Княстве Літоўскім. Пачатак гісторыі ВКЛ напісаны паводле канцэпцыі сучаснай літоўскай гістарыяграфіі. Нават імёны першых князёў прыводзяцца паводле літоўскага гучання і напісання (напр. Міндаўгас, Гедымінас, Альгірдас (с. 17—18). Міндоўг пры гэтым лічыцца заснавальнікам (?!) Наваградка, які першым «пашырыў уладанні аб’яднаных плямён за кошт русінскіх зямель» (с. 17). Адзначаецца, што галоўная асаблівасць ВКЛ — яго двухэтнічнасць: «…балтыйскае насельніцтва было ў меншасці, а большую частку складалі славяне-русіны» (с. 17).

Расійскія гісторыкі актыўна карыстаюцца тэрмінамі «русінская шляхта», «русінскія землі», «русінскае грамадства» і нават «русінская мова» (с. 18, 22 ды інш.). Апошнюю (у ейнай «беларускай версіі») Т. Якаўлева называе афіцыйнай мовай ВКЛ, якая выкарыстоўвалася ў справаводстве (с. 18). Да мовы аўтары звяртаюцца яшчэ раз пры ацэнцы вынікаў Люблінскай уніі для «русінскага грамадства». Аўтар гэтага тэксту Т. Якаўлева сцвярджае, што унія паспрыяла рэзкаму ўздыму ў культурным і рэлігійным жыцці, які часта называюць ажыўленнем праваслаўя (с. 24). Гэтую небясспрэчную выснову яна пацвярджае фактамі актывізацыі кнігадрукавання на «русінскіх землях»: «Гэта быў час Івана Фёдарава, які адкрыў пры двары магната Хадкевіча першую друкарскую майстэрню, Францішка Скарыны, які перакладаў Біблію на русінскую мову, Герасіма Сматрыцкага, які выдаў яе на царкоўнаславянскай» (с. 25).

Тут проста немагчыма ўтрымацца ад заўваг. Першадрукара Францыска Скарыну Т. Якаўлева залічвае да тых, хто працягваў справу Івана Фёдарава, хоць нават школьнікі ведаюць, што скарынаўскі Псалтыр выйшаў з друку ў 1517 г., задоўга як да пачатку дзейнасці І. Фёдарава, так і да падпісання Люблінскай уніі. Цверджанне пра «русінскую мову» выдання Скарыны — «рэвалюцыя» ў гісторыі кніжнай культуры ўсходніх славянаў. Магчыма, перадумовы гэтай «рэвалюцыі» трэба шукаць таксама ў працах літоўскіх медыявістаў. Даследчыкі з Расіі, Беларусі і Украіны найчасцей спрачаюцца толькі пра тое, якіх моўных элементаў: царкоўнаславянскіх ці старабеларускіх — было болей у скарынаўскім перакладзе. Аўтарытэтныя расійскія спецыялісты (А. А. Аляксееў) называюць мову скарынаўскай Бібліі «руськай», абавязкова дадаючы, што ў сучаснай тэрміналогіі яе можна называць «старабеларускай».

Агляд XVII—XVIII стст. у гэтым раздзеле, як і ў наступным («Гетманшчына і ейная інкарпарацыя ў Расійскую імперыю»), прысвечаны амаль выключна ўкраінскім землям. Пры гэтым аўтары не паклапаціліся пра тое, каб распавесці чытачам, якім чынам частка «русінскіх зямель» у сярэдзіне XVII ст. робіцца «Украінай». Яны засяродзілі ўвагу на палітычных пераменах — ператварэнні ўкраінскіх зямель ва ўнутраную вобласць імперыі. Пры гэтым адбылася своеасаблівая рэабілітацыя постаці традыцыйнага «здрадніка Расіі» Івана Мазепы. Ягоны пераход на бок шведаў у часе Паўночнай вайны Т. Якаўлева тлумачыць паслядоўным курсам Пятра І на ліквідацыю аўтаноміі гетманшчыны (с. 53).

У аўтарскіх разважаннях наконт геапалітычных намераў Масквы ў сярэдзіне XVII ст. згадваецца таксама і беларуская тэма: «Масква ж больш за ўсё марыла пра вяртанне северскіх зямель і Беларусі» (с. 41). Тут таксама адсутнічае якое-небудзь тлумачэнне прычын і ходу ператварэння «русінскіх зямель» у «Белоруссию» . А слова «вяртанне», ужытае без двукосся, нагадвае славутую формулу Кацярыны ІІ: «Отторженное возвратихъ» . На жаль, аўтары цалкам праігнаравалі падзеі вайны 1654—1667 гг. паміж Маскоўскай дзяржавай і Рэччу Паспалітай на беларускіх землях. Між тым дэмаграфічная катастрофа, якой абярнулася для беларускай зямлі гэтая вайна, з’яўляецца вельмі важнай для разумення яе далейшага лёсу, у т. л. ужо як «ускраіны» імперыі.

У наступным раздзеле кнігі («Ад падзелаў Рэчы Паспалітай да Венскага кангрэсу») ягоныя аўтары (А. Мілер, М. Далбілаў, К. Правілава) засяродзілі ўвагу на ролі Расіі ў падзелах Рэчы Паспалітай. Яны адзначылі ўнутраную слабасць «шляхецкай рэспублікі», асабліва на фоне ўмацавання ейных абсалютысцкіх суседзяў, і імкненне Кацярыны ІІ захаваць расійскі пратэктарат над Рэччу Паспалітай (с. 72). Галоўнай прычынай І і ІІ падзелаў Рэчы Паспалітай і актыўнага ўдзелу ў іх Расіі гісторыкі лічаць спробу розных шляхецкіх груповак пры падтрымцы сілаў звонку аб’яднацца супраць Расіі (с. 69). Адпаведна, ІІІ падзел быў толькі адказам на паўстанне пад кіраўніцтвам Тадэвуша Касцюшкі (с. 72). Пры гэтым чамусьці не згадваецца расійска-прускі дагавор 1764 г., у адпаведнасці з якім абедзве дзяржавы дамовіліся не дапускаць рэфармавання палітычнага ладу Рэчы Паспалітай у кірунку кансалідацыі цэнтральнай улады. Між тым аналіз гэтага дакумента дазваляе лепш уявіць увесь драматызм сітуацыі. Аднак істотна тое, што расійскія даследчыкі пагадзіліся з ацэнкай расійскай і прускай палітыкі як захопніцкай (с. 72).

Падзелы Рэчы Паспалітай стварылі новую геапалітычную сітуацыю ў Еўропе: «Імперыі Раманавых, Габсбургаў і Гагенцалернаў цяпер непасрэдна межавалі адна з адной, а агульны шкілет у шафе стаў фактарам, які шмат у чым вызначаў дачыненні трох імперый аж да іхнага краху ў выніку Першай сусветнай вайны» (с. 73). Таксама варта дадаць, што менавіта анексія ўсходніх тэрыторый Рэчы Паспалітай ператварыла Расію ў адну з вялікіх еўрапейскіх дзяржаў. Гэта было ўжо не пятроўскае акно ў Еўропу. Расія ўварвалася ў еўрапейскую геапрастору як магутная імперыя.

Аналіз палітыкі Пецярбурга на землях былой Рэчы Паспалітай пачынаецца з кароткай характарыстыкі этнічна-сацыяльных асаблівасцяў далучаных тэрыторый. Галоўнай асаблівасцю зямель колішняга ВКЛ лічыцца тое, што «шляхта тут была польская ці ў большасці сваёй паланізаваная, а сялянскае насельніцтва ці русінскае (усходнеславянскае), ці літоўскае» (с. 76). Нават напрыканцы XVIІI ст. расійскія аўтары не бачаць існавання ні беларусаў, ні ўкраінцаў.

На анексаваных тэрыторыях Пецярбург выкарыстаў тактыку, апрабаваную падчас інкарпарацыі остзейскіх правінцый. У абмен на палітычную лаяльнасць мясцовая эліта («польская арыстакратыя») запрашалася да ўдзелу ў кіраванні не толькі рэгіёнам, але і ўсёй імперыяй (с. 76). Пры гэтым расійскія ўлады бралі на сябе абарону зямельнай маёмасці шляхты і яе ўлады над сялянамі, захоўвалі прававую, культурную і канфесійную адметнасць краю. З апошнім цверджаннем цяжка цалкам пагадзіцца. Прынамсі, беларускія гісторыкі звяртаюць увагу на непаслядоўнасць у стаўленні Кацярыны ІІ да уніяцкай царквы — яно вагалася паміж лаяльнасцю і пераводам уніятаў у праваслаўе адміністрацыйнымі сродкамі⁴.

Безумоўна, імперскаму цэнтру патрабаваўся час, каб выпрацаваць палітыку на новых «заходніх ускраінах». «Остзейская мадэль» была толькі адным з магчымых варыянтаў. Усё ж, адрозна ад узбярэжжа Балтыйскага мора, беларускія і ўкраінскія землі лічыліся «сваімі», калісьці страчанымі ў выніку «польска-літоўскай экспансіі». Да таго ж колькасцю насельніцтва «заходнія ўскраіны» значна пераўзыходзілі остзейскія правінцыі. Расійскія ўлады ўпершыню сутыкнуліся з такімі «праклятымі пытаннямі» палітычнага жыцця, як польскае і жыдоўскае. Няўдалая спроба адказаць на іх больш чым праз сто гадоў непасрэдна спрычыніцца да краху імперыі.

У IV раздзеле («Ад Канстытуцыйнай хартыі да рэжыму Паскевіча») упершыню ў катэгорыю «ўскраіннага элементу» трапіла Польшча — Каралеўства (Царства) Польскае. Пачынаючы з гэтага раздзелу польскі сюжэт пачынае пераважаць і робіцца адным з найбольш цікавых у аналізе сітуацыі на «заходніх ускраінах».

Шмат увагі ў раздзеле надаецца размежаванню функцый паміж Пецярбургам і Каралеўствам Польскім і дачыненням паміж імі да паўстання 1830 г. Эканамічнае становішча Каралеўства К. Правілава акрэсліла як фінансава-эканамічную аўтаномію (с. 86). Яна падкрэсліла, што сітуацыя спрыяла развіццю гаспадаркі Каралеўства Польскага, таму што для польскай прамысловасці адкрыўся расійскі рынак, а імпарт з Прусіі і Аўстрыі стаў абмяжоўвацца. Як кажа расійская даследчыца, сістэма эканамічных і фінансавых стасункаў паміж Каралеўствам і Расіяй будавалася паводле мадэлі міждзяржаўных зносінаў (с. 89).

Варта адзначыць аналіз поглядаў і дзейнасці Аляксандра І як караля польскага (А. Мілер, М. Далбілаў). Даследчыкі справядліва заўважылі, што імператар знаходзіўся ў складаным становішчы, бо мусіў сумяшчаць статус абсалютнага манарха ў Расіі і канстытуцыйнага — у Польшчы. Гэтая дваістасць адчувалася і ў стаўленні да тэрыторыі былога ВКЛ, дзе палітыка імперскай уніфікацыі спалучалася з прызнаннем адметнасці краю. У прыватнасці, А. Мілер і М. Далбілаў звярнулі ўвагу на развіццё польскай сістэмы адукацыі ў Віленскай навучальнай акрузе, што спрыяла актывізацыі працэсаў паланізацыі (с. 96).

Апошні тэзіс цалкам адпавядае ўяўленню пра гісторыю Беларуска-Літоўскага краю з пазіцый Пецярбурга або Варшавы. Сапраўды, калі ўспрымаць землі і насельніцтва былога ВКЛ як «заходні край» або «ўсходнія крэсы», то ўся ягоная гісторыя ХІХ ст. будзе выглядаць як арэна расійска-польскага змагання. Аднак простая спроба зірнуць на мінуўшчыну краю з гледзішча Вільні (або Менска) дазваляе заўважыць больш складаныя працэсы: нараджэнне літоўскай і беларускай культурных традыцый і пачатак ператварэння былога ВКЛ у Беларуска-Літоўскі край.

Нельга забываць, што ў першай палове ХІХ ст. паняцце польскасці на беларускіх і літоўскіх землях па-ранейшаму звязвалася толькі з прадстаўнікамі вышэйшых сацыяльных колаў грамадскасці. Тэрмін «паляк» быў у першую чаргу палітонімам, які сведчыў пра прыналежнасць да шляхецкай «палітычнай нацыі» («naród polityczny»). Таму небяспека паланізацыі беларускай і літоўскай вёскі ў першай траціне ХІХ ст. падаецца перабольшанай. Сацыёлаг Рышард Радзік справядліва заўважыў, што да адмены прыгону польская грамадскасць не выяўляла зацікаўленасці ў моўнай паланізацыі мясцовага насельніцтва. Больш за тое, культурная адрознасць спрыяла захаванню недатыкальным ставанага падзелу⁵.

Шкада, што калегі з Расіі не заўважылі феномену ліцвінскай традыцыі. Ліцвінства грунтавалася на гістарычных і культурных традыцыях ВКЛ, на пэўнай тэндэнцыі да дэмакратызацыі (яна праяўлялася ў цікавасці да народнай культуры), на ўсведамленні сваёй этнакультурнай адрознасці як ад расійцаў, так і ад палякаў з этнічнай Польшчы. Яно было часткай патрыятызму Рэчы Паспалітай, але адрознівалася высокай ступенню аўтаномнасці. Паводле веравызнання, большасць прадстаўнікоў ліцвінскай традыцыі належала да Каталіцкага Касцёлу, а паводле грамадскага стану — да шляхты. Літаратурныя і публіцыстычныя творы ў межах гэтай традыцыі ствараліся пераважна на польскай, а таксама на літоўскай і беларускай мовах. Апошняя перадавалася на пісьме лацінкай. Цэнтрам ліцвінскай традыцыі была Вільня⁶.

Насамрэч «Разсказы…» сведчаць пра іншае. Іх ананімны аўтар падкрэсліў акурат адметнасць беларусаў: «…мы сами по соби народ особный — Белоруссы!»⁹. Этнічных рускіх у нарысе наагул няма, як няма і згадкі пра расійскую дзяржаву. Толькі аднойчы аўтар кажа пра маскоўскіх цароў і толькі дзеля таго, каб нагадаць пра жахлівае спусташэнне беларускай зямлі падчас ваенных канфліктаў паміж Масквой і Польшчай. Затое шырока асвятляецца роля палякаў у беларускай гісторыі. Пры гэтым яны выразна супрацьпастаўляліся ліцвінам, якія «жилы з Билоруссамы в вэликой згоди». З палякамі звязвалася страта незалежнасці, апалячванне і акаталічванне. Звяртае на сябе ўвагу асуджэнне аўтарам тых, хто «пнетца да панув» і пры гэтым выракаецца роднай мовы і роднай (праваслаўнай) веры. Беларускі даследчык Алег Латышонак пераканаўча паказаў, што аўтар здолеў асэнсаваць гісторыю Беларусі з нацыянальна-беларускага гледзішча. Уважлівы аналіз «Разсказов...» сведчыць не столькі пра рэалізацыю праекту Назімава, колькі пра першыя самастойныя крокі беларускага руху. Дакладней, таго ягонага кірунку, што звязваўся з «заходнярускай культурнай традыцыяй» першай паловы ХІХ ст.

Яе характэрнымі рысамі было ўсведамленне самабытнасці Беларусі як «Заходняй Русі», зварот да гістарычных традыцый Полацкага княства, высокая ацэнка ролі праваслаўнай царквы ў гісторыі «заходнярускіх зямель», антыпольскасць і антыкаталіцкасць. Паводле веравызнання, большасць прадстаўнікоў «заходнярускай традыцыі» былі уніятамі, а пасля 1839 г. — праваслаўнымі. Многія належалі да праваслаўнага духавенства, займалі дзяржаўныя ці вайсковыя пасады або мелі сувязі з расійскімі магнатамі. Літаратурныя і публіцыстычныя творы пісаліся па-расійску і па-беларуску. Беларуская мова, якую часцей называлі «заходнярускай гаворкай», перадавалася кірыліцай. «Заходняруская традыцыя» ў першай палове ХІХ ст. развівалася пераважна на Гомельшчыне і Магілёўшчыне. Разам з ліцвінствам яна непасрэдна спрычынілася да нараджэння ўласна беларускай культурнай традыцыі.

На жаль, расійскія гісторыкі не заўважылі ейнага з’яўлення. Дарэчы, як і саміх беларусаў: М. Далбілаў чарговы раз акрэсліў іх як «усходнеславянскае насельніцтва» (с. 172). Украінцам пашанцавала болей: А. Мілер асвятляе нараджэнне ўласна ўкраінскай культурнай традыцыі на пачатку 60-х гг. ХІХ ст. (Кірыла-Мяфодзеўскае брацтва, «Грамада», выданне ўкраінскіх кніг і часопіса «Основа»). Праўда, па-за ўвагай застаўся працэс ператварэння часткі «русінскага» («усходнеславянскага») насельніцтва ва ўкраінцаў. Між тым аўтарам выпадала б адмыслова засяродзіць увагу на праблеме знікнення «русінства» і нараджэння «ўкраінскасці».

Тым не менш, даследаванне М. Далбілавым праектаў нацыянальнага будаўніцтва ў «заходнім краі» мае наватарскі характар. Цяжка аспрэчваць ягонае цверджанне, што шмат элементаў нацыянальнай палітыкі ўлады сфармулявалі яшчэ да паўстання 1863 г. у кантэксце «вялікіх рэформаў», якія ўпершыню ўзнялі праблему лаяльнасці і самавызначэння ўжо свабоднага сялянства: «У дачыненні да ўсходнеславянскага насельніцтва заходніх ускраін у цэнтры ўвагі ўладаў апыналася пытанне аб зацверджанні агульнарускай ідэнтычнасці. У дачыненні да польскага і літоўскага селяніна, як і ў дачыненні да масы габрэйскага насельніцтва Рысы аселасці, улады былі занепакоеныя не столькі іхным абрусеннем, колькі сцверджаннем такой ідэнтычнасці, якая рабіла б іх лаяльнымі падданымі імперыі» (с. 172).

Фактычна, у сярэдзіне ХІХ ст. высветлілася глыбінная супярэчнасць паміж традыцыйнай імперскай ідэалогіяй, заснаванай на дынастычнай лаяльнасці і маёмасным цэнзе, з аднаго боку, і мадэрным нацыяналізмам — з іншага. Традыцыйны метад супрацоўніцтва Пецярбурга з польскай элітай зазнаў канчатковую паразу, што падштурхнула ўлады да русіфікацыі адміністрацыйнымі сродкамі. Адначасна ўзнік мадэрны расійскі нацыяналізм, які сцвярджаў тоеснасць імперскай (грамадзянскай) нацыі і рускай этнічнай нацыі (Міхаіл Каткоў). Гэта, як адзначаў яшчэ нямецкі гісторык Андрэас Капелер, аслабіла традыцыйнае апірышча імперскага рэжыму — палітычную лаяльнасць да дынастыі і яе стаўку на сацыяльную эліту, незалежна ад яе этнаканфесійных рысаў. Цяпер лаяльнасць пачала атаясамлівацца не столькі з сацыяльным паходжаннем, колькі з этнічнымі «каранямі»¹⁰.

Паўстанне 1863—1864 гг. асвятляецца фрагментарна. Аўтары VI раздзелу («Імперская ўлада і Царства Польскае ў 1863—1869 гг.») засяродзіліся выключна на падзеях у Каралеўстве Польскім. Між тым, напрыклад, аналіз поглядаў і дзейнасці Вікенція Канстанціна (Кастуся) Каліноўскага (1838—1864) мог бы даць расійскім гісторыкам вельмі цікавы матэрыял для разважанняў над суадносінамі ліцвінства, польскасці і беларускасці ў сярэдзіне ХІХ ст.

Характарызуючы русіфікатарскую палітыку Пецярбурга ў польскім рэгіёне пасля паўстання, М. Далбілаў сцвярджае, што галоўнай мэтай расійскіх уладаў была не асіміляцыя, а канструяванне новай польскай ідэнтычнасці, фармаванне прыхільнага да Расіі паляка (с. 198). Улады звярнулі асноўную ўвагу на польскае сялянства. У пэўным сэнсе, яны здолелі ізаляваць яго ад вышэйшых сацыяльных колаў, але не забяспечылі новых крыніцаў культурнага ўплыву. Магчыма, Расіі не хапіла цывілізацыйнага патэнцыялу, каб асіміляваць польскае насельніцтва.

Нацыянальнае пытанне засталося ў цэнтры ўвагі і ў VII раздзеле («Палітыка «рускай справы» ў заходніх губернях у 1863—1868 гг.»). У ім разглядаюцца праблемы палітыкі дэпаланізацыі, стаўленне ўладаў да ўкраінафільства, пытанне рускай саматоеснасці ды інш. Усё разам ізноў жа ўкладаецца ў рамкі праблемы «Імперыя і нацыяналізм». А. Мілер і М. Далбілаў прааналізавалі новы русіфікатарскі курс імперыі на «заходніх ускраінах». На думку даследчыкаў, трэба казаць пра розныя ягоныя варыянты. Калі, напрыклад, у Каралеўстве Польскім не планавалася знішчаць польскую мову і культуру, дык на тэрыторыях сучасных Беларусі, Украіны і Літвы акурат гэта і было галоўнай мэтай русіфікатараў (с. 210).

М. Далбілаў прааналізаваў асноўныя захады палітыкі дэпаланізацыі, звярнуў увагу на практыку выяўлення «асоб польскага паходжання», спыніўся на дыскусіі вакол каланізацыі «заходніх ускраін». Пры гэтым ізноў няма нават згадкі пра беларусаў, пра тое, як палітыка дэпаланізацыі паўплывала на іх гаспадарчае і культурнае становішча. Затое А. Мілер даволі падрабязна спыніўся на антыўкраінафільскіх дзеяннях улады, якія негатыўна адбіліся на развіцці ўкраінскага руху. Прадметам асобнай гаворкі таксама стала палітыка ў дачыненні да літоўцаў.

Што да праблемы «рускай саматоеснасці», то ў афіцыйным дыскурсе сялянства «заходніх ускраін» бачылася галоўным захавальнікам «рускай народнасці». Ужо ў часе паўстання 1863 г. Пецярбург пачаў глядзець на сялянскія антышляхецкія выступленні не з сацыяльнай, а з нацыянальнай («нацыяналістычнай») пазіцыі (с. 228). Таксама актыўна выкарыстоўвалася Праваслаўная Царква, якая традыцыйна лічылася асновай «рускасці». Альтэрнатыўны варыянт пашырэння рускай ідэнтычнасці прапанавалі прыхільнікі ідэі моўнай русіфікацыі Каталіцкага Касцёла (М. Каткоў). Як заўважылі расійскія даследчыкі, сутыкненне дзвюх канцэпцый паказала «няздатнасць бюракратаў прызнаць гістарычную натуральнасць становішча, пры якім мова богаслужэнняў (польская) і мова паўсядзённых стасункаў («беларуская гаворка» рускай мовы) мелі, прынамсі, супастаўляльнае значэнне для фармавання нацыянальнай ідэнтычнасці» (с. 243).

Аўтары прыйшлі да высновы, што «палітыка дэпаланізацыі пасля паўстання 1863 г. незваротна падарвала магчымасці польскага нацыябудавання ў заходніх губернях Расійскай імперыі. […] На працягу апошняй траціны ХІХ ст. пераважна шляхецкае паводле складу польскае насельніцтва былых «крэсаў» усё больш адасаблялася ад развіцця польскай нацыянальнай самасвядомасці на тэрыторыі Ц[арства] П[ольскага]. Аднак нельга сказаць, што рускі праект нацыябудавання выйшаў з гэтага сутыкнення пераможцам. Творцы ўскраіннай палітыкі не змаглі прапанаваць такога бачання рускасці, якое было б здатнае дынамічна развівацца, улічваючы этнакультурную гетэрагеннасць рэгіёну» (с. 252).

У наступным раздзеле («Заходнія ўскраіны ў апошняй траціне ХІХ в.») М. Далбілаў і А. Мілер адзначылі пэўную стабілізацыю імперскай палітыкі на «заходніх ускраінах». Як мяркуюць даследчыкі, адбылася свайго роду руцінізацыя адміністрацыйнай дзейнасці (с. 216). Пры гэтым палітычныя намаганні скіроўваліся на тое, каб ураўнаважыць імперскасць і нацыянальныя прыярытэты. Магчыма, акурат таму антыпольскія захады пашырыліся на сялянаў-каталікоў і выявілася схільнасць да пэўных кампрамісаў у дачыненні да «асоб польскага паходжання».

Дарэчы, на шырокае ўжыванне расійскімі калегамі тэрміна «русіфікацыя» і ягоных вытворных варта звярнуць увагу сучасным беларускім чыноўнікам ад гістарычнай навукі. Ужо некалькі гадоў яны фактычна забараняюць ужываць тэрмін «русіфікацыя» ў беларускай гістарыяграфіі, дакладней, у дысертацыйных даследаваннях. Няўжо баяцца пакрыўдзіць «старэйшага брата», які, дарэчы, не саромеецца сваёй колішняй палітыкі?

Расійскія гісторыкі здолелі зрабіць вельмі грунтоўны аналіз ідэалагічных і практычных асаблівасцяў палітыкі дэпаланізацыі. На жаль, ён не спалучаецца з уважлівым і зацікаўленым стаўленнем да этнакультурнай гетэрагеннасці рэгіёну. Па-першае, трэба адзначыць, што магчымасці польскага нацыятварэння на беларускіх і літоўскіх землях зусім не былі вычарпаныя. Між іншым, гэта засведчылі этналагічныя і лінгвістычныя даследаванні польскамоўных рэгіёнаў Віленшчыны, якія ў 30-я гг. ХХ ст. праводзіліся польскім этнолагам Галінай Турскай. Паланізацыю яна разглядала як пашырэнне арэалу польскай мовы.

Г. Турска давяла, што фармаванне польскамоўных рэгіёнаў на беларуска-літоўскім этнічным памежжы (Вільня—Коўна—Дзвінск) адбывалася ў трэцяй чвэрці ХІХ ст. Сутнасць гэтага працэсу — у добраахвотным імкненні сялянаў-каталікоў далучыцца да польскай мовы і польскай культуры, бо яна па-ранейшаму ўспрымалася як прыкмета прыналежнасці да вышэйшых колаў грамадства¹¹. Варта дадаць, што пашырэнню польскіх культурных уплываў спрыяла сама расійская палітыка дэпаланізацыі. У прыватнасці, гэта датычыла сялянаў-каталікоў, на якіх у апошняй траціне ХІХ ст. таксама пачалі распаўсюджвацца антыпольскія абмежаванні. Менавіта ад расійскага чыноўніка беларускія або літоўскія сяляне-каталікі раптам даведваліся, што яны — палякі, і таму не маюць, напрыклад, права набываць зямлю.

Па-другое, больш уважлівага стаўлення патрабуе свядомасць палякаў Беларуска-Літоўскага краю, большасць з якіх ніколі не забываліся на сваё мясцовае паходжанне і часта свядома падкрэслівалі адрознасць ад этнічных палякаў. Насуперак меркаванню расійскіх гісторыкаў, якія праблему «рускага» ці літоўскага паходжання шляхты «Паўночна-заходняга краю» звязалі або з афіцыйнай прапагандай ХІХ ст., або з кансерватыўным кірункам расійскай гістарыяграфіі, большасць іхных беларускіх, польскіх і літоўскіх калегаў галоўным фактарам фармавання польскай грамадскасці гістарычнай Літвы лічаць працэс паланізацыі (самапаланізацыі). Прычым у апошняй траціне ХІХ ст. сярод гэтай супольнасці пачаў пашырацца этнонім «літоўскія палякі»¹².

Нарэшце, трэба сказаць некалькі словаў у абарону беларускага руху, якога аўтары кнігі не бачаць нават у апошняй траціне ХІХ ст. Наяўнасць беларускай культурнай традыцыі адлюстравалася, напрыклад, на старонках народніцкага альманаху «Гомон». Беларуская традыцыя прысутнічала ў артыкулах М. Доўнар-Запольскага (1888), які даказваў існаванне беларускай нацыі, падкрэсліваў самабытнасць беларускай гісторыі і мовы. Нарэшце, трэба згадаць славутую «Прадмову» да «Дудкі беларускай» Францішка Багушэвіча (1891), якога з поўным правам можна назваць адным з тых філалагічных завадатараў, ролю якіх у нацыянальных працэсах высока ацэньваў Бенедыкт Андэрсан. Характэрнай рысай беларускай традыцыі можна лічыць своеасаблівы рэлігійны індыферэнтызм яе прадстаўнікоў: яны абміналі праблему канфесійнага расколу беларускага этнасу і звярталіся да ўсіх беларусаў, незалежна ад веравызнання. Прадстаўнікі беларускай традыцыі належалі як да каталіцкага шляхецка-сялянскага асяродка, так і да праваслаўнага інтэлігенцка-сялянскага. Тэксты пісаліся пераважна на беларускай мове як кірыліцай (грамадзянкай), так і лацінкай. Першым цэнтрам гэтай традыцыі была Вільня, але ўжо на пачатку ХХ ст. да яе далучыўся Менск.

У наступным раздзеле («Габрэі ў Расійскай імперыі. 1772—1917») каротка аглядаецца гісторыя яшчэ аднаго «праклятага пытання» расійскай гісторыі — жыдоўскага. Аўтары (А. Будніцкі, М. Далбілаў, А. Мілер) стварылі шырокую панараму намаганняў улады ў разгабрэйванні жыдоўскага насельніцтва, адзначылі недасяжнасць гэтай мэты і пагадзіліся з думкай жыдоўскага даследчыка Я. Каца: сцяна гета будавалася з двух бакоў (с. 309).

Перадапошні раздзел кнігі («Заходнія ўскраіны ў пачатку ХХ ст. Дзяржаўная дума. Ад рэвалюцыі да сусветнай вайны») прысвечаны палітычным падзеям рэвалюцыі 1905—1907 гг. і тым нацыянальным і канфесійным пераменам, якія яна выклікала. Сапраўды, рэвалюцыя істотна змяніла агульнапалітычны кантэкст нацыянальных і канфесійных стасункаў у імперыі і асабліва на яе «заходніх ускраінах». На думку расійскіх даследчыкаў, акурат тут нацыянальныя рухі набылі найбольшую моц і спрыялі падвышэнню ўвагі да праблем сацыяльных супярэчнасцяў, грамадзянскай роўнасці, адукацыі, мясцовага самакіравання і палітычнага прадстаўніцтва (с. 343).

Аднак аналіз новай нацыянальнай і канфесійнай сітуацыі абмяжоўваецца амаль выключна Каралеўствам Польскім і дзейнасцю «ўскраіннага» прадстаўніцтва ў Дзяржаўных думах (Рустэм Цівунчук). Трэба прызнаць высокі прафесійны ўзровень гэтага доследу. А вось няпольскай частцы «заходніх ускраін» пашанцавала меней. Фактычна не разглядаецца стан літоўскага, беларускага і ўкраінскага рухаў. Іх аналізу не можа замяніць кароткі пералік асноўных нацыянальных палітычных партый. Прычым Беларуская сацыялістычная грамада ў гэтым пераліку наагул не згадваецца. Засталася па-за ўвагай праблема заходнерусізму на беларускіх землях на пачатку ХХ ст., няма нават згадкі пра такія істотныя праблемы, як родная мова ў навучанні ў пачатковых школах, увядзенне літоўскай і беларускай моваў у каталіцкае набажэнства. Адпаведна, не асвятляюцца і абвастрэнне польска-літоўскіх дачыненняў, спробы некаторых літоўскіх палітыкаў абаперціся ў гэтым канфлікце на расійскія ўлады і г. д. Таксама ігнаруецца своеасаблівасць палітычнай дзейнасці «крэсовых» палякаў, якія выпрацавалі ідэалогію краёвасці. Яе характэрнай рысай была перавага агульнакраёвых інтарэсаў над інтарэсамі асобных народаў. Фактычна, краёўцы прапанавалі канцэпцыю грамадзянскага (палітычнага), а не этнакультурнага бачання нацыі. Не выпадкова іх дэпутаты прынцыпова адмаўляліся ўваходзіць у склад думскага Польскага кола. Рустэм Цівунчук памыляецца, калі піша пра аб’яднанне дэпутатаў Каралеўства Польскага і літоўска-беларускіх губерняў у ІІ Думе (с. 362). Насамрэч іх адзінства мела выключна фармальны характар. Дэпутаты Тэрытарыяльнага кола Літвы і Беларусі захавалі поўную самастойнасць і адстойвалі не польскую нацыянальную, а краёвую ідэю. Да таго ж, «заходнія ўскраіны» ў міжрэвалюцыйны час разглядаюцца пераважна з пазіцый Пецярбурга і Варшавы, г. зн. выключна як арэна польска-расійскага змагання.

Аўтар апошняга раздзелу («Замест заключэння») Аляксей Мілер паспрабаваў канспектыўна пазначыць асноўныя этапы таго «выбуховага нацыяналізму», які стаў галоўным вынікам Першай сусветнай вайны. Пры гэтым беларускі чытач не можа не звярнуць увагі на велізарную колькасць факталагічных памылак акурат у беларускім сюжэце. У прыватнасці, сцвярджаецца, што толькі ў 1916 г. у Вільні ўзнікла першая (?!) беларуская палітычная арганізацыя — Таварыства дапамогі ахвярам вайны (с. 415), што Беларускі нацыянальны камітэт быў створаны ўлетку 1917 г. (с. 417) (насамрэч — у сакавіку таго ж года), што першай формай беларускай савецкай дзяржаўнасці стала ЛітБелССР, створаная ў студзені 1919 г. (?!), што Рыжскай дамовай вызначаліся межы РСФСР і УССР, з аднаго боку, і Польшчы — з другога (с. 421). БССР чамусьці не згадваецца.

«Дадаткі» пачынаюцца артыкулам А. Новака («Барацьба за ўскраіны, барацьба за выжыванне: Расійская імперыя ХIX і палякі, палякі і імперыя…»). Польскі гісторык зрабіў агляд-пералік найбольш значных працаў суайчыннікаў па праблеме польска-расійскіх дачыненняў у перыяд імперыі і ахарактарызаваў найбольш распаўсюджаныя тэндэнцыі і прыярытэты польскай гістарыяграфіі. У агляд трапілі працы А. Шварца, А. Хвальбы, Л. Заштаўта, В. Слівоўскай, Х. Глэмбоцкага ды інш. А. Новак заўважае, што польская гістарычная навука на працягу ХХ ст. перажыла эвалюцыю ад выключна змагарнай тэматыкі і акцэнту на рэпрэсіях царызму («палякі супраць імперыі, імперыя супраць палякаў») да аналізу стасункаў паміж імперскім (наднацыянальным) і нацыяналістычным (велікаруска-праваслаўным) полюсамі палітыкі імперыі. Для працаў апошняга дзесяцігоддзя характэрная ўвага да працэсу палітызацыі нацыі (с. 459), г. зн. да палітычнага змагання на культурна-нацыянальнай глебе. Да тэматычных прыярытэтаў апошняга часу ён адносіць канфлікт імперыі і нацыяналізмаў, а таксама сутыкненне на «заходніх ускраінах» нацыяналізмаў і розных канцэпцый фармавання нацый.

Прызнанне А. Новака, што ў апошняе дзесяцігоддзе польскія гісторыкі больш увагі надаюць лёсу карэнных нацый «заходніх ускраін» (літоўцаў, украінцаў і беларусаў), на жаль, не знайшло пацверджання ў аўтарскім тэксце. Чамусьці не згадваюцца даследаванні ў галіне гістарычнай беларусістыкі люблінскага гісторыка і сацыёлага Рышарда Радзіка. Таксама не прыводзяцца працы Збігнева Соляка, прысвечаныя аднаму з першых краёўцаў Міхалу Ромеру і самому феномену краёвасці як ідэалагічнай прасторы для міжнацыянальных кантактаў.

Нельга не пагадзіцца з высновай аўтара пра неабходнасць у кантэксце даследаванняў польскіх і расійскіх гісторыкаў вывучаць найноўшую літоўскую, беларускую і ўкраінскую гістарыяграфію (с. 460). Іхнае ігнараванне абарочваецца тым, што шматнацыянальная, шматкультурная і шматканфесійная тэрыторыя «заходніх ускраін» ператвараецца ў тэрыторыю польска-расійскага змагання.

Аналагічны агляд-пералік найбольш значных даследаванняў беларускіх аўтараў зрабіў Сяргей Токць («Расійская імперыя і ейная палітыка на беларускіх землях у 19 — пачатку 20 ст. у сучаснай беларускай гістарыяграфіі»). Ён коратка спыніўся на калектыўных манаграфіях 1990-х гг., а таксама на даследаваннях Я. Анішчанкі, С. Куль-Сяльверставай, С. Марозавай, А. Смаленчука, З. Шыбекі, А. Латышонка ды інш. Засяродзіўшы ўвагу на праблемах сучаснай беларускай гістарыяграфіі, С. Токць адзначыў састарэласць «метадалагічнай майстэрні» большасці даследчыкаў, якія не выходзяць па-за межы «стыхійнага пазітывізму» (с. 528). У выніку адсутнічаюць фундаментальныя даследаванні такіх істотных праблем, як, напрыклад, палітыка імперыі на беларускіх землях і ейныя наступствы для лёсу беларускага народу, фармаванне беларускай нацыі як нацыі мадэрнага тыпу ды інш. Развіццё гістарыяграфіі таксама стрымліваецца тым, што беларускія гісторыкі не маюць супольнай камунікацыйнай прасторы.

С. Токць асцярожна згадаў пра сучасную тэндэнцыю ідэалагічнага дыктату, што абарочваецца дзяржзаказам на падручнікі, у якіх палітыка Расійскай імперыі атрымлівае выключна пазітыўнае асвятленне. Насамрэч сёння ствараецца новы варыянт дырэктыўнай гістарыяграфіі, які вагаецца паміж заходнерусізмам і велікарускім шавінізмам. Робіцца спроба дыскрэдытаваць беларускую нацыянальную ідэю сродкамі «гістарычнага даследавання». Беларусь вяртаюць у эпоху «Кароткага курсу гісторыі ВКП (б)». Яго роля адводзіцца кнігам выкладчыка Магілёўскага універсітэта Якава Трашчанка.

Украінскі гісторык Уладзімір Краўчанка («Украіна, імперыя, Расія...») зрабіў грунтоўны аналіз украінскай гістарыяграфіі. Ён засяродзіў увагу на метадалагічнай сітуацыі і асноўных парадыгмах у вывучэнні мінуўшчыны Украіны ў складзе Расійскай імперыі. У прыватнасці, даследчык спыніўся на працах прадстаўнікоў мадэрнісцкай (Я. Грыцак, Г. Касьянаў) і нацыянальна-дзяржаўнай парадыгмаў, прааналізаваў эмігранцкую гістарыяграфію і працы неўкраінскіх аўтараў. На думку У. Краўчанкі, новае пакаленне даследчыкаў дэманструе адкрытасць да метадалагічных навацый і дыялогу ва ўмовах метадалагічнага плюралізму. Але іх магчымасці абмежаваныя тым, што перспектывы сучаснага ўкраінскага нацыянальнага праекту застаюцца ня вызначаныя, яго не прызнае частка расійскіх і заходніх аўтараў. Гісторыя ўкраінска-расійскіх стасункаў і ўкраінская нацыянальная гісторыя эпохі імперыі патрабуюць увогуле вышэйшага ўзроўню канцэптуалізацыі, а таксама новых арыгінальных падыходаў (с. 492).

Літоўскі гісторык Дарус Сталюнас («Погляд на палітыку Расійскай імперыі ў літоўскай гістарыяграфіі») засяродзіў увагу на гістарыяграфічных ацэнках далучэння ўсходняй часткі Рэчы Паспалітай да Расійскай імперыі, на палітыцы расійскага ўраду на літоўскіх землях і ейных наступствах, на праблеме ўжывання тэрміна «русіфікацыя» і ягоным змесце. Адзначыўшы залежнасць гістарыяграфічных ацэнак ад палітычнага развіцця краіны і ўзроўню прафесійнай падрыхтоўкі гісторыкаў, Д. Сталюнас вылучыў тры перыяды ў літоўскай гістарыяграфіі: 1918—1940; 1940 (1945) — 1990; пасля 1990 г. Апошні перыяд стаўся часам новых падыходаў. Д. Сталюнас асобна адзначыў ролю выданняў серыі «Даследаванні з гісторыі літоўскага Адраджэння» («Lietuvi? Atgimimo istorijos studijos»), а таксама працу-абагульненне Э. Александравічуса і А. Кулакаўскаса «Пад уладай цароў. Літва ў ХІХ ст.» (1996). Галоўнай навацыяй сучаснай літоўскай гістарыяграфіі стала адмова ад этнацэнтрычнай канцэпцыі гісторыі Літвы, акцэнтаванне ўвагі не толькі на палітычнай практыцы расійскіх уладаў, але і на грамадскім і афіцыйным дыскурсе.

Сярод найбольш актуальных праблем вывучэння «расійскага стагоддзя» літоўскай гісторыі апынулася гісторыя адукацыі і цэнзуры, становішча Каталіцкага Касцёлу, роля недамінантных этнічных групаў (асабліва жыдоўскай) ды інш. Даследчык адзначыў даволі шырокі спектр ацэнак расійскай нацыянальнай палітыкі: ад тэзісу пра свядомы курс на дэнацыяналізацыю (Вебра) і русіфікацыю (Меркіс) да цверджання пра адсутнасць сістэматычнай палітыкі «абрусення» (Чапенас) альбо канцэпцыі розных ступеняў русіфікацыі (А. Кулакаўскас, А. Александравічус). Дадаткова трэба адзначыць вартыя самай сур’ёзнай увагі публікацыі самога Д. Сталюнаса.

Аналіз тэкстаў «Заходніх ускраін…» сведчыць пра выразна новы для расійскай гістарыяграфіі падыход да гісторыі імперыі. Яму ўласцівае адмаўленне ад традыцыйнага бачання мінуўшчыны выключна з гледзішча Пецярбурга і Масквы і ўвага не толькі да гісторыі этнічных расійцаў. Гэтае наватарства выявілася як у пастаноўцы самой праблемы даследавання (дачыненні цэнтра і «ўскраін»), так і ў прызнанні, што расійская палітыка ў дачыненні да ўсходніх тэрыторый колішняй Рэчы Паспалітай была захопніцкай і русіфікацыйнай.

Расійскія даследчыкі грунтоўна прааналізавалі палітыку цэнтра ў дачыненні да Каралеўства (Царства) Польскага і да г. зв. польскага пытання наагул. Тэма «Імперыя і палякі, палякі і імперыя», безумоўна, — сярод найбольш цікавых у кнізе. Веданне польскай гістарыяграфіі, аналіз шматлікіх архіўных матэрыялаў, спроба ацаніць расійскую палітыку таксама з пазіцыі Варшавы, нарэшце, выразнае імкненне аўтараў да навуковай аб’ектыўнасці дазваляе сцвярджаць, што «Заходнія ўскраіны…» працягваюць лепшыя традыцыі расійскай гістарычнай паланістыкі.

Таксама трэба адзначыць асвятленне праблемы «Імперыя і нацыяналізм». Расійскія даследчыкі звярнулі ўвагу на спробу спалучыць імперскасць і нацыяналізм, якая выявілася ўжо ў першай палове ХІХ ст. Аб’ектам аналізу стаўся не толькі нацыяналістычны дыскурс у палітыцы Пецярбурга, але і дзейнасць мясцовых адміністрацый і праваслаўных іерархаў. Аўтары паказалі пераход імперскай палітыкі ад супрацоўніцтва з лаяльнымі мясцовымі элітамі да русіфікацыі адміністрацыйнымі сродкамі. Нараджэнне мадэрнага расійскага нацыяналізму фактычна адбылося ў перыяд «вялікіх рэформаў». М. Далбілаў і А. Мілер адзначылі ўплывы мадэрнага расійскага праекту фармавання нацыі на адмену прыгону ў «заходнім краі». Аднак характэрнай рысай «імперскага нацыяналізму» заставалася непаслядоўнасць, абумоўленая супярэчнасцямі паміж традыцыйнай імперскай ідэалогіяй і мадэрным нацыяналізмам. Варта адзначыць тэзіс пра адсутнасць адзінай палітыкі русіфікацыі на «заходніх ускраінах». Калегі з Расіі прыйшлі да высновы, што ў дачыненні да розных рэгіёнаў «заходніх ускраін» існавалі розныя варыянты гэтага курсу.

Але цяжка ўтрымацца і ад крытычных заўваг. Відавочна, што задачы, якія ставілі перад сабой рэдактары выдання, вырашаныя толькі часткова. Адказы на шмат якія з пастаўленых у «Прадмове» пытанняў маюць фрагментарны характар. Найбольш грунтоўна асвятляецца г. зв. польскае пытанне. Таксама разглядаецца ўкраінская праблематыка і закранаецца літоўская. Але пры гэтым даследчыкі недастаткова ўвагі надалі развіццю ўкраінскага і літоўскага нацыянальных рухаў, а беларускі рух не заўважылі нават на пачатку ХХ ст. Наагул, беларускаму сюжэту найменш пашанцавала. Фактычна, аўтары манаграфіі яго папросту праігнаравалі, як, дарэчы, і ўсю беларускую гістарыяграфію. Шмат падзей беларускай гісторыі асвятляецца «з падачы» польскіх або літоўскіх даследчыкаў, што абумовіла вялікую колькасць факталагічных памылак. Недаравальнай выглядае адсутнасць аналізу такіх важных для «заходніх ускраін» ідэалагічных феноменаў, як заходнерусізм і краёвасць. Праігнараваная этнакультурная адметнасць г. зв. літоўскіх палякаў ды інш.

Тэрміны «русіны» і «русінства» міжволі прымушаюць згадаць пра ўзніклыя яшчэ ў перыяд імперыі канцэпцыі заходнерусізму і маларасійства з характэрнымі для іх абвінавачаннямі палякаў і літоўцаў у расколе адзінага «рускага народу». У савецкі час гэтыя канцэпцыі адрадзіліся ў выглядзе тэорыі старажытнарускай народнасці. На жаль, аўтары не засяродзілі сваёй увагі на феномене «русінства». Між тым у гэтым выпадку «русінская» тэрміналогія набыла канцэптуальную вагу. Дарэчы, ніхто з аўтараў не растлумачыў, калі і якім чынам «русіны» ператварыліся ва ўкраінцаў і беларусаў, якія адразу ж па сваім з’яўленні распачалі нацыянальнае змаганне.

Тым не менш, зробленыя першыя крокі, каб пераадолець састарэлую канцэпыю, паводле якой «заходнія ўскраіны» разглядаліся пераважна як тэрыторыя польска-расійскага канфлікту. Але ці стануць яны паваротнымі для расійскай гістарыяграфіі? Думаю, што адказ на гэтае пытанне будзе залежаць не толькі ад расійскіх даследчыкаў, але і ад гісторыкаў Беларусі, Украіны і Літвы.