Свабода гаварыць прадугледжвае свабоду слухаць. Тыя, хто павінны слухаць, на самай справе нічога нам не павінны. І ведаючы гэта, мы мусім гаварыць адно тое, чаго, здаецца, нельга не сказаць. І памятаем пра сваю адказнасць за тое, што гаворым.

Вось з гэтага – пачуцця, што не ўсё магчыма, што існуе паняцце пра «нельга» і што дарослы чалавек мае адказнасць вызначаць, што можна, а што не, і сам сабе ставіць мяжу – мне здаецца, што трэба растлумачыць чытачам, што тут адбываецца. Таму што той ці тая, што прачыталі папярэдні тэкст, напэўна, пытаюцца ў саміх сябе: хто тут звар’яцеў? Можа, аўтарка – калі яна сапраўды напісала тое, што ёй прыпісвае студэнт Дзіма: што мова і гісторыя ёсць «сімулякрам», і што ў мужчынаў псыхоз, і што марксізм – гэта адзін эканамічны базіс, і што жанчына ёсць толькі сваёй «біялагічнай функцыяй» і ўсё астатняе. А можа, студэнт Дзіма? Але не з прычыны зместу ягонага тэксту (як апантаны студэнт трэцяга курса можа пісаць такія тэксты, увогуле зразумела), а калі вырашыў даслаць свой паток свядомасці ў рэдакцыю – і ніякія тармазы ў яго не завішчалі. А можа, рэдактар? Калі паставіў (не важна, з якой прычыны) тэкст у нумар, быццам забыўшыся, на што прэтэндуе часопіс, які ён рэдагуе.

На тэкст студэнта адказваць няма сэнсу, таму што сэнсу там няма, а ёсць «бытавая свядомасць». Паводле гэтага тэксту нават нельга меркаваць, што сапраўды напісана ў тых эсэ, якія ён крытыкуе, і дзе заканчваецца пункт гледжання аўтаркі і пачынаецца ягоны (і таму калі цікава, пра што эсэ, трэба іх і чытаць). Ёсць такая перадача на НТВ – «Усё адразу». У студэнцкім тэксце сапраўды «ўсё адразу» (што зразумела, таму што калі пішаш пра гендэр, аказваецца, што гэта пра ўвесь свет), прычым у адным месцы поўная процілегласць таму, што гаворыцца раней ці пазней. Як казала ў фільме гераіня Ноны Мардзюковай: «То яму тое, а то раз – і гэта». Ну, бывае. Ён яшчэ вучыцца. Але нешта ж адбываецца «ў інтэлектуальнай прасторы»,«культурным пасведчаннем» чаго ёсць гэтая публікацыя. І калі размова ідзе «пра гендэр», з яго ў дачыненні да факту публікацыі я і пачну.

Тэкст студэнта Дзімы не мог з’явіцца ад імя дзяўчыны. Не таму, што яна не магла такое ж напісаць (гэта якраз агульначалавечае), а таму, што не даслала б гэта ў рэдакцыю. Дзяўчаты праходзяць праз іншыя дысцыплінарныя практыкі (ім часцей кажуць – рознымі спосабамі, – што яны дурныя, альбо нават што «ўсе яны дурныя», і што трэба закрыць рот, і што гэта не жаночая справа), і яны прывучаюцца паводзіць сябе іншым чынам. Яны цэнзураваныя – і таму ў публічнай прасторы, дзе сканцэнтравана ўлада, спараджаюць значна меней тэкстаў. Гэта частка іх сацыяльнай кампетэнтнасці – стрымвацца; праз такі кантроль адбываецца «адняцце голасу». Бо, як вядома, «цэнзура ніколі не бывае такой дасканалай і нябачнай (invisible), як тады, калі цэнзураванаму няма чаго сказаць акрамя таго, што яму дазволена сказаць: у гэтым выпадку яму нават не трэба быць сваім уласным цэнзарам, таму што ён цэнзураваны раз і назаўсёды»¹. Акрамя таго, дзяўчаты заўсёды гавораць з пазіцыі, калі – цытуючы студэнта Дзіму – усё «аб’ектыўна правільнае» (!) абвяшчаецца мужчынскім. Не будзем пытацца ў студэнта філасофіі, як аб’ектыўна правільнае вылучаецца ў залежнасці ад таго, хто вылучае (альбо як залежаць вынікі рэферэндуму ад таго, хто лічыць галасы), і ці можна гэтую сацыяльную канструкцыю рэканструяваць. Для яго аб’ектыўна правільнае існуе самастойна, «разліта ў прасторы», і некаторыя «асабліва прыбліжаныя» спадабляюцца яго ўразумець. І абвясціць мужчынскім. І таму яно такім і ёсць.

І пасля гэтага нехта кажа, што «гендэра няма»? Ёсць, і яшчэ колькі. І ён напрамую звязаны з размеркаваннем улады, у гэтым выпадку ў сімвалічнай прасторы: ці то праз свабоду гаварыць увогуле (якую ў цябе аднялі, заставіўшы паверыць, што табе трэба маўчаць), ці праз абмежаванне таго, што табе (такім, як ты) можна сказаць, ці праз адносіны таго, што ты «як жанчына» кажаш, да «аб’ектыўна правільнага».

Але вернемся да тэмы. Зразумела, што «проста так» тэкст студэнта Дзімы з’явіцца не мог. Хоць ён піша, што «нагодай для гэтага тэксту сталіся тры эсэ Алены Гапавай, якія, здаецца, узбудзілі пэўны рэзананс у інтэлектуальных колах нашай краіны», але рэзананс узбудзіўся цяпер, а эсэ з’явіліся (акрамя апошняга) шэсць гадоў таму. І ў той час нічога і нікога не ўзбудзілі. Іх ніхто не заўважыў, а можа, і не прачытаў – таму што тое, што піша жанчына, якая займаецца «гендэрнымі даследаваннямі», не мае навуковай ці інтэлектуальнай якасці апрыёры. Вядома, што навукі такой няма, займаюцца ёю нячэсныя навукоўцы (у асобе аўтаркі), якія сталі выдаваць гэтае фуфло, калі за яго пайшло бабло (фармулёўка М. Кацука), і што праблемы, пра якую яны гавораць, не існуе. Праўда, некаторыя жанчыны, а таксама мужчыны сцвярджаюць, што існуе – але яны так гавораць, таму што яны жанчыны, і, такім чынам, гэта ёсць жаноцкім пунктам гледжання. Правільным пунктам гледжання ёсць тое, што кажуць тыя, хто кажа, што яе няма. Тая частка, што гэта кажа, ніколі жанчынамі не была і досведу такога быцця не мае, але за першую палову ўсё добра ведае. Як сказаў Л. Талстой, «Наташа Растова – гэта я». Не важна, што гэта толькі палова. Паколькі яна (гэтая палова) мае ўладу вызначаць, што ёсць праўдай, а што не, яе пункт гледжання ёсць таксама агульначалавечым. Альбо, паводле Бурд’ё, якая версія будзе лічыцца легітымнай, залежыць ад статусу прамоўцы на полі сімвалічнай вытворчасці.

Друкавалі тыя эсэ адно часопісы, што абяцалі няшчаснаму народу нашаму лепшую долю праз доступ да «ўсіх тых багаццяў, што выпрацавала чалавецтва» (У. Ленін) у выглядзе посткаланіяльных даследаванняў, дэканструкцыі і яшчэ сёй-той дэрыды, ды і тое таму, што так «трэба было». Паколькі на Захадзе – адкуль прыйшлі ўсе гэтыя новыя навукі разам з рэсурсамі на іх распаўсюджанне – так званыя «гендэрныя даследаванні» ідуць з імі ў адным флаконе, дык гэткім чынам і ў нас патрэбна іхняя прысутнасць у інтэлектуальных выданнях. Ну, калі дзеля таго, «каб людзьмі звацца», дык няхай будуць, вырашылі тыя, хто адказваў у незалежнай Беларусі за інтэлектуальнае вяртанне ў Еўропу. Мы ж не горшыя. А эсэ тыя нікому не заміналі – так, займалі паўаркуша, быццам бы іх і няма.

Але аднойчы аўтарка тых эсэ – якая дзесьці там за мяжой нешта піша, ці выкладае, ці яшчэ што – ёсць за ёй нейкае «замежнае» імя, і таму яе і ў нас друкуюць (без сацыяльнага капіталу, якім з’яўляецца «Western connection», каму патрэбна жанчына «з гендэрнымі даследаваннямі»?) – дала ў зборнік, які мусіў апавядаць пра сур’ёзную рэч, якая завецца «казусам Беларусь», тэкст². Дзе было ўсё тое ж самае, што раней. І нават часткова тымі ж словамі. Пра клас і нацыю і трошкі пра інтэлектуалаў, але без гендэру. Яна яго проста адтуль дастала, каб не ўскладняць аналіз яшчэ адной стратыфікацыйнай катэгорыяй. І вось тады гэтае старое-новае эсэ нечакана прачыталі. І некаторым здалося, што нейкім дзіўным чынам яно тычыцца ўсяго самага сур’ёзнага. Можна нават сказаць, святога. І не толькі тычыцца, а на яго замахваецца.

Што тут пачалося. Інтэлектуалы паўсталі. Яны ішлі шчыльнымі радамі, як і хацеў аўтар незалежніцкага гімну Макар Краўцоў (але мне здаецца, што ён меў на ўвазе іншыя абставіны). Плячом да пляча. Яны баранілі Беларусь. Альбо сябе. Што, як вядома, адно і тое ж самае. Бо, як піша студэнт Дзіма, нагадваючы Гегеля: «Апазіцыя ёсць духам у сучаснай беларускай сітуацыі». А хто лічыць інакш, той «замахваецца». Зрэшты, Гегель і замахваецца, таму што ён адмаўляў у праве на гісторыю (як праяву духу) народам, што жывуць на ўсход ад Германіі, бо працаваў (калі пісаў пра «дух») у абставінах постнапалеонаўскай Еўропы на карысць канкрэтнай ідэі, мовы, гісторыі і дзяржавы. Але з Гегелем жа біцца не будзеш. Лепей з гендэрам.

Філосаф, а таксама рэдактар часопіса, што надрукаваў шэсць гадоў таму першае з нагаданых эсэ (паміж Саідам і Бадрыярам, з нагоды чаго ў аўтаркі нешта здарылася з вестыбулярным апаратам), сказаў на міжнародным круглым стале: «Вы спусцілі ўсіх беларускіх інтэлектуалаў ва унітаз». Аўтарка хацела адказаць, што спусціць ва унітаз можна толькі тое, што там ужо знаходзіцца, але стрымалася. Таму што ў такіх канцэптах, у адрозненне ад філосафа, пра людзей не думае, па-першае, і таму што баялася, што ўвечары яе паб’юць ў пад’ездзе, па-другое. Як пісаў беларускі класык у хрэстаматыйным вершы пра камсамольскі білет, «жыццё ж даражэй». Але пачала думаць, чаму замест аргументаў адносна сацыяльнай стратыфікацыі і прычын змены «грамадска-эканамічнай фармацыі» (менавіта гэта адбылося ў 1991 г. і пра гэта быў тэкст) Філосаф абвяшчае яго «нелегітымным» і імкнецца выкрасліць з дыскурсу. Чаму ён не спрачаўся па сутнасці справы, а імкнуўся выдаліць і «зачыніць»?

Найлепшы сацыёлаг краіны напісаў ёй у інтэрнет-дыскусіі: «Вы – Выскочка. Вы создали себе имидж на волне гендерных исследований, когда за это пошло бабло... Вы же – ничего из себя не представляете...»³

Мадэратар сайту, які спрабаваў заклікаць аўтара рэплікі калі не да поўнай шляхетнасці, дык хаця б да засцянковасці, быў названы душыцелем свабоды накшталт Мураўёва-Вешальніка і абвінавачаны ў злачынствах супраць розуму. Нейкія непадпісаныя асобы падкладалі ў агеньчык хто галінку, хто дрэва. Я часам думаю пра тых непадпісантаў. Яны цікавяць мяне як «з’ява» – такім жа чынам, як пісьменніка зацікавіў феномен Паўліка Марозава, пасля чаго ён напісаў кніжку пра тое, як ідэалагічная машына стварыла постаць піянера-героя для легітымацыі «даносу» ў савецкім сацыяльным парадку⁴. Сапраўды, што павінен гаварыць сабе дарослы адукаваны чалавек, калі, не назваўшыся, піша пра другога чалавека (які ўвогуле не ўдзельнічае ў абмеркаванні) нешта такое, што мадэратар вымушаны выдаляць (я не ведаю, што гэта было). Якой «ідэяй» апраўдвае ён тое, што робіць? Чаму лічыць, што застаецца пасля гэтага такім жа, як быў раней? Ці важна ў гэтым выпадку, што гэты чалавек беларускамоўны? Можа, ён такім чынам нешта бароніць? Тады што?

Такім чынам, праз вялацякучы скандал гэтыя даўнія эсэ трапілі на вочы маладому чалавеку, студэнту. Без наводкі старэйшых таварышаў ён бы пра іх нават і не ведаў, таму што яны былі напісаныя, калі ён вучыўся у 8-м класе.

Малады чалавек цікавіўся экзістэнцыйнай філасофіяй, – якая, ён лічыў, да гендэру дачынення не мае. Тое, што «экзістэнцыя» не абыякавая да полу, відаць, не прыходзіла яму ў галаву. Як і тое, што жаночая «экзістэнцыя» дагэтуль асэнсаваная не была, а калі такія спробы рабіліся, яны адразу ж аб’яўляліся аб’ектыўна няправільнымі. І што экзістэнцыя – гэта таксама і гісторыя цела, а цела культурай прыпісваецца полу (нават калі яно не хоча гэтага прыпісвання, а хоча мяняць свае азначэнні, рабіць з іх гульню і перформанс і тым разбураць сацыяльны парадак). І што цела, якое можа прымаць у сябе «іншага» – пеніс альбо дзіця, таксама мае досвед каланізацыі⁵. І што сексуальнасць ёсць досведам і сродкам пазнання. І што пол і сексуальнасць ёсць аднымі з фундаментальных катэгорый ідэнтычнасці, якія ляжаць у падмурку самой суб’ектнасці, а таксама ёсць спосабамі азначэння ўлады. І што гісторыя чалавецтва ёсць тымі трансфармацыямі, праз якія праходзілі целы, задавальненні і жаданні ў сваіх адносінах да прыватнага і публічнага жыцця. І што галоўны экзістэнцыйны філосаф Сартр пражыў усё жыццё побач з Сімонай дэ Бавуар, якая напісала першую ў свеце кніжку пра гендэр – «Другі пол», і нават кажуць, што напісала яе «з падачы» Сартра. І што ў гэтай кніжцы яна распрацавала паняцце «іншага»: жанчына ёсць «іншым» у дачыненні да мужчыны, які дзеля таго, каб акрэсліць сваю ідэнтычнасць як вышэйшага, абвясціў сябе ўладальнікам прыроды, да якой належыць і жанчына (і тады яна застаецца «целам», што б яна ні зрабіла – як і пісала аўтарка ў адным са сваіх тэкстаў, і што крытыкаваў студэнт, які адначасова аб’яўляў усіх жанчын сэксуальным бонусам, не разумеючы, што кажа тое ж самае). І такім чынам мужчына памясціў жанчыну ў пазіцыю гегелеўскага раба: «Жанчына заўсёды была калі не рабом мужчыны, дык яго васалам», напісала Бавуар, дадаўшы – «Жанчынай не нараджаюцца, жанчынай становяцца», бо няма нічога ў самой чалавечай прыродзе, што прыпісвае жанчыну да «іншага», і гэта ёсць сацыяльнай канструкцыяй. І яе канцэпцыя «іншага», распрацаваная адносна жанчыны, працуе адносна ўсіх маргіналізаваных, эксплуатаваных, прыгнечаных і абвешчаных «аб’ектыўна няправільнымі», і што на паняцці «іншага» будуюцца посткаланіяльныя даследаванні, якія ў нас зараз накшталт Евангелля. І што «эсэ», якія ён крытыкуе, якраз пра тое, як робяцца «мужчынамі» і «жанчынамі» ў сітуацыі постсавецкага класабудавання, ён таксама не зразумеў, таму што ні пра што такое яго не вучылі.

А пра фемінісцкую філасофію ён увогуле не чуў. Таму што, як вядома з Фуко, дзеля таго, каб з’явіўся аб’ект дыскурсу (пэўная тэма альбо пункт гледжання), неабходныя гістарычныя ўмовы, каб пра яго «можна было нешта сказаць» і каб шмат хто мог пра яго сказаць нешта рознае. Неабходныя ўмовы, каб ён быў упісаны ў абсяг роднаснасці з іншымі аб’ектамі, устанавіў з імі адносіны падабенства, розніцы, ператварэння – гэтыя ўмовы не простыя і вызначаюцца структурай уладных адносін. А тады «нельга гаварыць пра што заўгодна ў які заўгодна перыяд часу»⁶, бо структура поля не дазваляе гэтага самымі рознымі спосабамі. У тым ліку праз арганізацыю вытворчасці ведаў. І таму на факультэце, дзе ён філософію вывучаў, панаваў «аб’ектыўна правільны» прынцып падзелу па галінах і дысцыплінах, і вытворчасць ведаў таксама лічылася «аб’ектыўным працэсам». Рацыянальным, лагацэнтрычным, які да гендэру не мае адносінаў. А каб гэтых адносін «не было», трэба было палову чалавечага досведу з тых студый увогуле вывесці. І тыя супярэчнасці, якія тут узнікалі ў адносінах да сацыяльнай сканструяванасці ведаў («агульначалавечае» патрабавала выдалення паловы чалавечага), сістэм права, палітычных дактрын і ўсяго астатняга, у дактароў філасофіі пытанняў не выклікалі. Як і тое, што такім чынам веды з’яўляліся вынікам пэўнага сацыяльнага парадку і таму іхняя «аб’ектыўнасць» была ўяўнай. Бо дактары філасофіі – яны ж людзі. А людзі мусяць абвяшчаць «натуральным» альбо «аб’ектыўна правільным» той стан рэчаў, які ставіць менавіта іх (іхні досвед) у прывілеяванае становішча. Калі мы займаемся філасофіяй, мы гендэру адцураемся. Той факт, што ўсё аб’ектыўна правільнае з’яўляецца «мужчынскім» і што, такім чынам, мужчыны і жанчыны адцураюцца вельмі па-рознаму, яму ніхто не сказаў. А Фуко ён яшчэ не прачытаў⁷. А пра гендэрную эпістэмалогію не ведаў.

Вось з такога інтэлектуальнага досведу – з упэўненасці, што ўсё значнае знаходзіцца па-за гендэрам, малады чалавек ў адказ на «гендэрныя» эсэ напісаў свой тэкст, таму што не мог маўчаць. Яны нешта такое закраналі, што тычылася самой магчымасці «быць кімсьці». Ён верыў, што адстойваў «аб’ектыўна правільнае» і што не воля да абароны мужчынскасці падштурхнула яго да тэксту. І сапраўды, не гэта было прычынай – не абарона мужчынскасці, альбо не мужчынскасці per se, а толькі як складніка ідэнтычнасці альбо «класавай пазыцыі» пэўнай групы. Тэкст ускосна (ці прама?) звязаны з тымі дыскусіямі вакол эсэ, што ішлі сярод старэйшых таварышаў і выкліканы да жыцця непакоем групы інтэлектуалаў адносна сваёй ролі і статусу, бо нейкім чынам тэксты пра гендэр іх закраналі. Змест іх у наступным. Я пераказваю далей свае больш новыя тэксты, для якіх эсэ шасцігадавой даўніны сталі пачаткам; яны апублікаваныя па-ангельску і па-расейску⁸. Ад старых яны адрозніваюцца тым, што лепей прагавораны «клас» (без якога ўся канструкцыя не мае «фізічнага сэнсу»).

Сэнсам таго, што адбываецца на постсавецкай прасторы, ёсць фармаванне (праз дзеянне рынку) эканамічнай няроўнасці, г. зн. класатварэнне, а «нацыянальнае» ёсць той формай, праз якую новыя эліты (карані якіх знаходзяцца ў камуністычнай сістэме) маюць магчымасць атрымаць палітычную ўладу (бо «нацыі» з’яўляюцца адзінымі арганізацыйнымі формамі, якія мелі ў 1991 г. інстытуцыянальную гісторыю). «Нацыянальнае» стала тым прынцыпам, які дазволіў прадставіць 1991 г. як «справядлівае», г. зн. зрабіўся спосабам легітымацыі іншых эліт і іншай сістэмы няроўнасці.

Новы сацыяльны парадак (класавы як «нацыяльны») будуецца, перш за ўсё, праз змену сістэмы гендэрных адносін, таму што гендэр ёсць першым, самым элементарным узроўнем сацыяльнага, тым спосабам, пры дапамозе якога канструююцца і легітымізуюцца дачыненні падпарадкавання/дамінавання паміж мужчынамі і жанчынамі, якія ёсць фундаментальнымі пры азначэнні адносін улады⁹. Канкрэтныя гендэрныя азначэнні рэканструююцца кожны раз, калі мае месца барацьба за перадзел улады ў грамадстве; і хаця гэта барацьба заўсёды ўключае гендэр (таму што ён ёсць часткай сацыяльнага), яе сэнс не ў змене гендэрных адносін як такіх, а ў атрыманні той сацыяльнай улады, часткай якой яна з’яўляецца. Іншымі словамі, праз выпрацоўку пэўных дачыненняў паміж мужчынамі і жанчынамі будуюцца нацыя і клас. Новая «капіталістычная» маскуліннасць звязана з доступам да рэсурсаў і дэманструецца праз «валоданне жанчынамі» (у якіх – у ідэале – «няма рэсурсаў»). Што не значыць, што пры новым сацыяльным парадку такімі робяцца ўсе мужчыны (і тыя, што такімі не робяцца, павінны выпрацоўваць маскуліннасць праз іншыя рэсурсы – гл., напрыклад, зб. пад рэд. с. Ушакіна «О муже(N)ственности» (Москва: НЛО, 2002), але мужчына – гэта «моц», якая даказваецца праз валоданне жанчынай, але ўрэшце раўнуецца класавай пазіцыі.

Тут цікава глядзець на прыкладах розных культурных сведчанняў ужыванне «нацыянальнага праекту» як сімвалічнага рэсурсу пры будаванні новых дачыненняў дамінавання і падпарадкавання. Прачытайце тэкст студэнта: пра яго «быць кімсьці» праз нацыянальнае самавызначэнне, пра мужчынскае як аб’ектыўна правільнае і пра тое, кім у яго нацыянальнай мары атрымліваецца жанчына. Абвешчаная ў ідэальным нацыянальным парадку сексуальным «бонусам», яна ў лепшым выпадку «даглядае мужчыну» ў ролі «нацыянальнай маці». «Быць кімсьці», г. зн. мець незалежную суб’ектнасць альбо аўтаномію, яе не тычыцца, бо нацыя ёсць «мужчынскім братэрствам», у якое жаночае «дапускаецца» ў пэўнай ролі і функцыі. Калі ж «жаночае» выходзіць за дазволеныя ёй межы і набывае незалежную суб’ектнасць, яно «цэнзуруецца» вельмі жорстка і «выдаляецца» з публічнай прасторы. У 2003 г. я зрабіла кніжку «Женщины на краю Европы»¹⁰, якую рыхтавала шэсць гадоў, а аўтараў шукала на ўсім свеце (ва ўступе пад назвай «Кроя края Европы» я пішу пра гэта – яно само па сабе цікава). Рэцэнзіі на яе з’явіліся, між іншым, у «Slavic Review» і «Russian Review» – двух галоўных славісцкіх часопісах. Гэта адзіная выдадзеная ў Беларусі кніжка, якая была такім чынам заўважана. Мне давялося стаць рэдактарам серыі календароў «Жанчыны Беларусі: гісторыя ў паўсядзённасці» (выйшла ўжо шэсць выпускаў¹¹). Гэта «візуальны» праект, які мае сваёй мэтай рэпрэзэнтаваць усходнееўрапейскае культурнае пагранічча праз артэфакты яго сацыяльнай гісторыі: плакатамі, карыкатурамі з часопісаў, фатаздымкамі з прыватных архіваў і іншымі сацыяльнымі дакументамі. Кожны выпуск (пачынаючы з 2001 г.) мае сваю тэму і ёсць вынікам навуковага праекту, таму што ў гатовым выглядзе гэтыя «дакументы» нідзе сабраныя не ляжаць, і навукоўцы, што робяць гэтыя выданні, прэзентуюць у іх вынікі сваіх шматгадовых пошукаў. Ніводнага разу ніводзін з рупліўцаў бацькаўшчыны, якія жываты свае кладуць за несавецкую версію нацыянальнай гісторыі, ніколі нідзе і ніяк публічна не заўважылі гэтых выданняў і працы многіх людзей: не пакрытыкавалі, не пахвалілі, не «раздраконілі», не нагадалі, бо «жаночай гісторыі» няма месца ў той версіі, якую яны будуюць. Дарэчы, нацыя, казаў Карл Дэйч, – гэта пастаянны працэс перамоў пра тое, хто мае права ў яе ўваходзіць, гэта няспынны працэс ўключэння адных і выключэння іншых. І гэта тычыцца не толькі «этнічнасці», але і гендэру.

Калі паглядзець на дыскусіі адносна незалежнасці, гісторыі, дэмакратыі, грамадзянства, сям’і, прыватнага і публічнага – за апошнія 15 гадоў у незалежных беларускіх СМІ, тых самых, што выступаюць за «правы чалавека», «вяртанне ў Еўропу», «дэмакратыю», «свабоду слова» і г. д., жаночае там бывае альбо «бонусам», альбо (рэдка) маці. Амаль ніколі жаночае не бывае там як «чалавечае». Іншага жаноцкага ў «Нашай Ніве» НЯМА, і яно нават не пачынае выпрацоўвацца. А пра «Белгазету» і казаць не хочацца.

Аналіз культурных сведчанняў, што існуюць у газетах, часопісах і г. д. (яны ёсць элементамі дыскурсіўнай фармацыі, і іх аналіз ёсць легітымным сацыялагічным метадам), вельмі не падабаецца студэнту (як калісьці і Філосафу). Яны сцвярджаюць, што гэта нязначныя тэксты, і што людзі, якія іх пісалі, не пра што «такое» і не думалі (а некаторыя вельмі крытычна адносяцца да ідэй «вялікага мінулага» і іншай нацыянальна арыентаванай міфалогіі¹²). І я веру, што не думалі (таму і прагаварыліся). І нават лічу, што іх аўтары – часта «нармальныя людзі». Толькі чамусьці гэтыя людзі 15 гадоў пішуць толькі так. Яны здольныя прагаварыць сябе як мужчыны (нават інтэлектуальна) толькі праз «валоданне жанчынай». Будаваць сваю мужчынскую ідэнтычнасць іншым чынам яны не ўмеюць. Што рабіць, калі жанчына не ёсць бонусам, не ведаюць. Таму што тады ўвесь сацыяльны парадак, што пабудаваны на «мужчынскай прывілеяванасці», разбураецца. А гэта ўжо перадзел улады, бо гендэр ёсць спосабам яе канцэнтрацыі.

Незалежныя выданні пазіцыянуюць сябе асяродкам дэмакратыі, за якую я галасую як грамадзянка (і таму пішу пра іх больш, чым пра дзяржаўную прэсу). Для мяне няма пытання, галасаваць за «той бок» ці за «гэты». Але вось што – апісанае вышэй – абяцяе мне тая «дэмакратыя», што прадстаўлена ў апазіцыйных выданнях, і з гэтага пункту гледжання ў іх тая ж ідэалогія, што і ў дзяржаўных¹³. Адзін бок пад дзяржаўныя фанфары ладзіць конкурс прыгажосці як сродак барацьбы з гандлем жанчынамі (!) – так сказаць, не дамо за мяжу вывозіць, «выкарыстаем» самі. І другі – гаворыць тое ж самае. Таму для мяне як для жанчыны ў гэтай сітуацыі выбару ўвогуле не існуе. Сапраўды, Вірджынія Вулф ведала, что казала, калі напісала (на пачатку 1920-х), што ў жанчын няма нацыі: «As a woman, I have no nation». Дарэчы, гэта ўсё пра грамадзянства як гендэрную катэгорыю.

Гэта прыблізны змест тых эсэ, якія вельмі ўзбудзілі студэнта і, паводле ягоных словаў, выклікалі «рэзананс», таму што дзіўным чынам закранулі пэўныя інтарэсы. Гэта інтарэсы групы, якая існуе ў якасьці сацыяльных агентаў за кошт артыкуляцыі нацыі і дэмакратыі. Роля інтэлектуалаў у постсавецкім сацыяльным працэсе ў тым, што менавіта яны артыкулююць нацыю праз апеляцыю да мовы, іншай версіі гісторыі, да размеркавання рэсурсаў праз рынак, да «дэмакратыі» і г. д. (гістарычна нацыю заўсёды артыкулююць інтэлектуалы). Упэўненыя, што не маюць іншага інтарэсу, акрамя служэння «аб’ектыўна правільнаму» і свайму «народу», яны артыкулююць інтарэсы паўстаючага класа (новых эліт), таму што нацыя ёсць «прыкрыццём» новай класавай стратыфікацыі. Я ўсведамляю, што пішу, але тут няма месца для абмеркавання гэтага пытання: падрабязна я пісала пра гэта ў іншым тэксце¹⁴, і ўвогуле пра гэта існуе багатая літаратура¹⁵. Такім чынам, інтэлектуалы ўцягнуты ў сацыяльны (гістарычны) працэс, якога не могуць пазбегнуць. З гістарычнага працэсу нельга выйсці, бо ён існуе па-за намі, але можна ў гэтых умовах шукаць сацыяльных зменаў на карысць усіх. А можна замяшчаць інтарэсы ўяўнага народу сваімі карпаратыўнымі інтарэсамі, якія вырастаюць з ролі інтэлектуалаў у полі сімвалічнай вытворчасці і якія, хаця і не непасрэдна эканамічнай прыроды, звязаны з магчымасцямі, сацыяльным капіталам і ўладай. І якія ўключаюць «гендэр», але толькі як частку класавага парадку.

Вось гэты сацыяльны парадак вельмі добра выяўляецца праз гендэрны аналіз. Як і тыя інтарэсы, што стаяць за «дэмакратыяй», як і тое, хто на чый інтарэс працуе. Вось гэта тая «праўда», якую нельга было «сказаць» і якую імкнуліся «цензураваць» удзельнікі абмеркавання «эсэ» – і філосаф, і сацыёлаг, і непадпісанты, а зараз выказаўся студэнт Дзіма (які хоча «кімсьці быць»). Той інтарэс, які яны баранілі. Як «класавы», так і гендэрны. Усё адразу.