25.12.2005 16:05*
Вольга Шпарага

Рыгор Якаўлевіч, мне здаецца, у сваёй інтэрпрэтацыі Рудкоўскага вы пагарачыліся…

Пачну з вашага закіду Рудкоўскаму ў сувязі зь ягоным выказваньнем аб нацыяналізьме як аб праграме аб’яднаньня, або форме калектыўнай ідэнтычнасьці, кажучы вашай мовай. Функцыю такую, піша Рудкоўскі, нацыяналізм выконвае заўжды. І далей ён канкрэтызуе, што першым і апошнім словам такой ідэнтычнасьці ёсьць нацыянальная супольнасьць, у якой Нацыя выконвае дамінантную функцыю – дамінантную над асобамі, якіх яна кантралюе. Аднак дзе ў тэксьце аўтар дае дадатную ацэнку такой канкрэтызацыі? Хутчэй, ён нас ад такой ацэнкі засьцерагае, кажучы, што «нацыяналізм, як праграма аб’яднаньня, знаходзіцца ў небясьпечнай блізіні з прынцыпам племяннога адзінства».

Што ў такім разе ёсьць найбольш важным для Рудкоўскага ў ягоным звароце да «нацыі», або, як ён піша ў сярэдзіне тэксту, «нацыянальнага праекту»? Як мне здаецца, выкарыстаньне самой «праграмы аб’яднаньня» як нашага калектыўнага патэнцыялу тутэйшасьці. А праграму гэтую, як вы ведаеце не па чутках, а з «вуснаў» цытаваных вамі Сьміта і Тэйлара, Фуко і Габэрмаса, можна зразумець і задаць зусім па-рознаму.

Калі паспрабаваць рэканструяваць вэрсію гэтай праграмы Рудкоўскага, то гэта вэрсія вольнага і крытычнага індывідуальнага і калектыўнага самавызначэньня Тут і Цяпер, у сувязі з тутэйшай культурай і гісторыяй. Праўда, у сувязі з гэтым да Пётры ў мяне пытаньне: чаму скіраванасьць на тутэйшы кантэкст абавязкова значыць маральную сьпеласьць? І яшчэ такое пытаньне: чаму мова апрыёры ёсьць маральнай вартасьцю? Інакш кажучы, як з гэтых вартасьцяў вынікаюць вартасьці асобы, чалавечай годнасьці і неабходнасьці павагі да другой годнасьці, якія, уласна кажучы, і робяць магчымым дыскурс правоў чалавека?

На мой погляд, скіраванасьць на тутэйшасьць МОЖА ўтрымліваць маральны складнік, калі робіць яго сваёй МЭТАЙ. Тое самае можна сказаць і пра нацыянальную праграму аб’яднаньня: яна ня ёсьць апрыёры «добрай» (дэмакратычнай) або «злой» (таталітарнай), такой яе робяць ейныя канкрэтызацыі. У такім разе, каб скіраванасьць на тутэйшасьць набыла маральную афарбоўку, яна мусіць зрабіць тэму годнасьці чалавека сваёй цэнтральнай тэмай. Тэйлар, калі спаслацца тут на аўтарытэт, бачыць у якасьці такой найважнейшай тэмы нацыянальнага дыскурсу тэму лібэральнай дэмакратыі. Інакш кажучы, як мне здаецца, мала гаварыць, што такі складнік утрымліваецца ў такой і такой вэрсіі нацыянальнага праекту, а трэба зрабіць гэты складнік тэмай для абмеркаваньня і сьцьверджаньня. (Не адмаўляючы, вядома ж, іншых тэмаў.) Гэта як у сытуацыі пераасэнсаваньня Фуко праграмы Асьветніцтва Канта: Фуко пераводзіць праграму самакрытычнай рэалізацыі Асьветніцтва ў рэгістар ЗАДАЧ, адзначаючы пры гэтым, што адсюль вынікае неабходнасьць аналізу перадумоваў і варункаў магчымасьці такую задачу ставіць і вырашаць. Вось тут мы і бачым адваротны бок разгляду годнасьці чалавека ў якасьці тэмы нацыянальнага дыскурсу. Гэты разгляд магчымы акурат УНУТРЫ гэтага дыскурсу, а не абстрагуючыся ад яго. Гэта значыць, як нацыянальны праект можа і мусіць працаваць сёньня ў Беларусі на вартасьць чалавечай годнасьці і на грамадзтва, здольнае гэтую годнасьць абараняць, так і вартасьць чалавечай годнасьці і адпаведнае ёй грамадзтва можа і мусіць абапірацца на нацыянальны праект як на культурна-гістарычны кантэкст свайго спараджэньня, нават калі працэс спараджэньня будзе трансцэндаваць гэты кантэкст. А трансцэндаваньне гэтае непазьбежнае, і гэтага не адмаўляе ні Рудкоўскі, ні вы, бо ўсякая ідэнтычнасьць канструюецца ва ўзаемадзеяньні зь іншымі ідэнтычнасьцямі.

У сувязі са сказаным пярэчаньне ў мяне выклікае патас вашага канструктывізму. Я ніяк не магу зразумець, ці вы гаворыце пра Беларусь? «Неабходна дыстанцыявацца ад сваёй культуры, адмовіцца ад зьместу нацыянальнага наратыву (як наратыву пра нашу супольную мінуўшчыну) і г. д.». У мяне такое пытаньне: а ці мы ведаем, што такое беларуская культура? Ці дастаткова ў нас ведаў пра нашу мінуўшчыну? Скажу толькі са свайго досьведу: не! І першы крок, які хочацца зрабіць і які я пачала рабіць, – разабрацца з нашай гісторыяй і культурай, як і з сучаснымі формамі беларускай штодзённасьці і беларускімі формамі веды. То бок ваш крок як бы другі або абавязкова мае на ўвазе першы, які і робіць Пётра! Зразумела, і ў гэтым Пётру можна закінуць, што нацыянальны дыскурс не ахоплівае «ўсёй» Беларусі, г. зн. зьяўляецца толькі адной з праграмаў яе аб’яднаньня. Але хіба гэта праграме не неабходна? Хіба мы не жывём, паводле словаў Акудовіча, у архіпэлягу?

Як піша Тэйлар, калі ў грамадзтве ня будзе існаваць праграмаў аб’яднаньня, адчуваньня прыналежнасьці да калектыўных ідэнтычнасьцяў, то і да дэмакратыі і грамадзянскай ідэнтычнасьці справа ня дойдзе, бо людзі не захочуць абмяркоўваць адзін з адным справаў полісу. Яны таемна будуць адзін аднаго ненавідзець і адкрыта адзін аднаму не давяраць. У гэтым сэнсе нетыранічным грамадзтвам патрэбная значна большая салідарнасьць, чым грамадзтву тыранічнаму. Наратыў пра супольную гісторыю і культуру, інакш кажучы, нацыянальны праект, цалкам можа адыгрываць ролю такога кантэксту абмеркаваньня. Рудкоўскі, як мне здаецца, настойвае на нацыянальным праекце акурат у такім сэнсе: у сэнсе праграмы ўключэньня, а не выключэньня. Хоць, як вы ведаеце, выключэньне непазьбежнае, бо людзі ўсё ж занадта розныя, каб сфармаваць нейкую адну калектыўную ідэнтычнасьць. Пытаньне тады палягае ў сувымернасьці першага і другога.

Аднак, вядома ж, трэба мець на ўвазе, што ёсьць у Беларусі і іншыя нацыянальныя праекты, напрыклад, праект Пазьняка, які выклікае ў людзей адпрэчваньне і страх. З трэцяга боку, многія ўвогуле ня зьвязваюць сябе з нацыянальным праектам, бо часьцей за ўсё нічога пра яго ня ведаюць (і ўсё яшчэ жывуць у СССР або ў Расеі). То бок, Беларусі патрэбная, перш за ўсё, тэматызацыя, словамі Сяргея Панькоўскага, – ператварэньне яе ў «дасьледчую праблему», дасьледчую праблему для кожнага. Думаю, такая тэматызацыя не пазбавіць нас ні ад звароту да гісторыі і культуры, ні ад звароту да грамадзянскай ідэнтычнасьці. Пры гэтым мне чамусьці здаецца, што першае цалкам можа працаваць на другое, пры ўмове, што другое будзе працаваць на першае (як я пісала вышэй); і што беларускі нацыянальны праект у пэўнай яго вэрсіі, напрыклад Рудкоўскага, Булгакава, Акудовіча, Мацкевіча, дэманструе нам акурат такую працу. Хоць я, вядома ж, магу і памыляцца.

30.12.2005 18:20
Рыгор Мінянкоў

У аналізаваным сп. П. Рудкоўскім маім артыкуле я зазначыў, что напісаны намі тэкст пачынае жыць сам. І значэньне мае ня столькі тое, што мы мелі на ўвазе, калі яго пісалі, колькі тое, як яго прачытаюць і зразумеюць. Гэта я адношу і да свайго тэксту. Праўда, сп. Рудкоўскі чамусьці вырашыў, што я забараніў яму ўдакладняць сваю пазыцыю. Думаю, што гэтае яго выказваньне ёсьць толькі рытарычнай фігурай, якіх, дарэчы, досыць багата ў яго адказе.

Крытычны аналіз сп. Рудкоўскім майго артыкулу мне ўвогуле спадабаўся. З аднаго боку, ён удакладніў сваю пазыцыю, некалькі размытую ў яго зыходным артыкуле, з другога, зрабіў шэраг вельмі слушных заўваг, асабліва што тычыцца лёгікі маіх разважаньняў і дакладнасьці ўжываньня паняткаў. Згодны таксама, што ў некаторых месцах я выказаўся залішне рэзка, чым мог пакрыўдзіць сп. Рудкоўскага. Калі гэта так, прыношу свае прабачэньні. Праўда, у сваёй крытыцы мой апанэнт засяродзіўся ў асноўным на тэмах, якія ня мелі асаблівага значэньня для маіх разваг, напрыклад, тая ж роля мэтафараў, ацэнка Асьветніцтва ці ўзровень аналізу беларускімі аўтарамі розных відаў ідэнтычнасьці. Усё гэта – пытаньні спэцыяльнай размовы, і я ня буду яе зараз распачынаць. (Хіба толькі адзначу, што, хоць я і не спэцыяліст у гендэрнай праблематыцы, усё ж думаю, што гендэрны аналіз – гэта не зусім пра кабет, а можа, нават зусім не пра кабет.) Мяне больш цікавіць канцэптуальны бок праблемы. Але менавіта гэты момант сп. Рудкоўскі цалкам абышоў пры разглядзе майго артыкулу. Мусіць, гэта і ёсьць тыя 75 % паўтору сказанага апанэнтам, толькі іншымі словамі. Можа й так, але ёсьць у мяне некаторыя сумневы ў гэтым.

Асноўным для нашай дыскусіі са сп. Рудкоўскім, мне падаецца, ёсьць пункт чацьверты яго адказу. Тут я павінен пагадзіцца, што не зусім дакладна зразумеў пазыцыю сп. Рудкоўскага адносна яго інтэрпрэтацыі сутнасьці нацыяналізму. Але прычыны гэтага я бачу ў самім яго тэксьце. Прызнаюся, што я некалькі разоў перачытаў артыкул Рудкоўскага, каб зразумець, як ён ставіцца да выкладзенай ім характарыстыкі нацыяналізму. Я добра бачыў, што ён спрабуе ўнесьці нейкія папраўкі сваім зваротам да лібэральнага нацыяналізму. Але я нідзе не знайшоў адназначнага адказу: прызнае ці абвяргае аўтар дадзенае ім апісаньне нацыяналізму. Дарэчы, ня толькі ў гэтым месцы свайго артыкулу аўтар пазьбягае даваць прамыя адказы. Але пагадзіцеся: калі аўтар ня кажа «не», то лягічна думаць, што ён кажа «так». Я і прыйшоў да такой высновы. У сваім адказе на мой артыкул сп. Рудкоўскі выказваецца намнога больш канкрэтна, спасылаючыся пры гэтым на В. Булгакава. Я ведаю пазыцыю апошняга і лічу яе прымальнай. Але ў самім артыкуле спасылкі на Булгакава не было. Здольнасьцямі ж да тэлепатыі я, на жаль, не валодаю. Каб усё ж такі больш-менш зразумець пазыцыю Рудкоўскага, я зьвярнуўся да лёгікі яго артыкулу. Так, аўтар гаворыць аб магчымасьці ненацыяналістычных канцэпцыяў грамадзтва, праўда, са шматлікімі агаворкамі, якія зноў жа не дазваляюць зразумець яго сапраўдную пазыцыю. А потым у яго зьяўляюцца – ды яшчэ ў кампаніі з арганіцызмам – «нацыябудаўніцтва» і «народ». Прычым тут Рудкоўскі якраз вельмі ясна выказвае свае погляды. І менавіта гэта прывяло мяне да высновы, что аўтар зусім ня ставіцца адмоўна да апісанай ім мадэлі нацыяналізму. Якраз зь яе вынікаюць і «нацыябудаўніцтва», і «народ» у інтэрпрэтацыі Рудкоўскага. І справу тут ніяк не папраўляюць лібэральныя засьцярогі. Аднак, з улікам няяснасьці пазыцыі аўтара, я і выкарыстоўваў у сваім тэксьце безасабовыя звароты тыпу «што ж мне прапануюць», а не «што мне прапануе Рудкоўскі». Дарэчы, я вельмі добра ведаю, што нацыяналізм ня ёсьць «гамагеннай зьявай зь непераходнай сутнасьцю». Але я вёў гаворку выключна пра той нацыяналізм, пра які выказаўся Рудкоўскі.

Колькі словаў пра «нацыябудаўніцтва». Тэарэтычна – гэта прыгожая канцэпцыя. Рудкоўскі гаворыць, што ў карысьці гэтай канцэпцыі яго пераконваюць факты. Не прызнаваць гэтай ідэі мяне таксама пераконваюць факты: трагедыі дзьвюх сусьветных войнаў, этнічныя чысткі, генацыд, крывавыя войны ў краінах «трэцяга сьвету», распад Югаславіі і да т. п. За ўсім гэтым, прабачце, стаяла менавіта «нацыябудаўніцтва». З гэтай жа прычыны мне не здаецца пераканаўчай ідэя «лібэралізму, які выключае нацыяналізм, але ўключае нацыянальнае пачуцьцё». Пачуцьці, як вядома, справа вельмі няпростая. Ну, не падабаюцца камусьці, напрыклад, «рыжыя», «чорныя», «шэра-бура-малінавыя» і г. д. Выгнаць іх з краіны як мага хутчэй. Праяваў такіх пачуцьцяў мы бачым зашмат, прычым і ў самых прасунутых краінах. А тое, што пасьля таго, як выганяць, вуліцы ператворацца ў сьметнікі, неяк ня ўлічваецца. Па мне дык лепш «рацыянальны нацыяналізм», чым «нацыянальныя пачуцьці». Як я разумею, сп. Рудкоўскі прапануе этычную канцэпцыю нацыянальных адносінаў. Але этыка, калі не памыляюся, абапіраецца не на пачуцьці, гэта вельмі рацыянальная рэч. Дый з тым самім лібэралізмам ня ўсё так проста. Таму я і прапанаваў зьвярнуцца да канцэпцыяў радыкальнай дэмакратыі.

Вельмі коратка пра іншыя крытычныя заўвагі сп. Рудкоўскага. Мой апанэнт абвінавачвае мяне ў эсэнцыялізьме паводле прынцыпу «сам такі». Магу толькі сказаць, што якраз гэтае абвінавачаньне гаворыць пра тое, што ён цалкам абышоў канцэптуальную аснову майго артыкулу, менавіта, развагі аб унівэрсалізьме і партыкулярызьме, дзе я абапіраюся на ідэі Э. Лакло. Я ня буду паўтараць напісанага мной і як адсюль мы выходзім да грамадзянскай ідэнтычнасьці. Дарэчы, тут фактычна я выкарыстоўваю той самы мэтадалягічны наміналізм, пра які гаворыць Рудкоўскі. Мабыць, гэта тыя самыя 75 %.

Пра касмапалітызм. Заўвагі Рудкоўскага, што я не прызнаю дыфэрэнцыяванага падыходу да касмапалітызму, я ня буду камэнтаваць, бо спадзяюся, што хутка скончу вялікі артыкул, дзе якраз і пішу пра гэты падыход і паказваю, што касмапалітызмаў значна больш, чым два. Але не магу не падкрэсьліць, што тут, як і ў справе з нацыяналізмам, зноў выявіўся своеасаблівы мэтад сп. Рудкоўскага. Толькі зь яго крытычнай нататкі я даведаўся, што ён, як высьвятляецца, прызнае «стаіцкі» касмапалітызм, а крытыкуе толькі «глябалістычны» (?). Таму ў сваім артыкуле ён першага касмапалітызму і не крытыкаваў, а – як трэба разумець – прызнаваў. Цікавы мэтад выказваньня сваёй пазыцыі. Застаецца зьвярнуць увагу на тое, што і апісаньня нацыяналізму, якое ён даў у сваім артыкуле, Рудкоўскі таксама фактычна не крытыкаваў.

І апошняе. Усё, пра што я пісаў дагэтуль, ёсьць прадметам дыскусіяў, абмеркаваньняў, удакладненьняў. У канцы ж сваёй крытычнай нататкі сп. Рудкоўскі не стрымаўся і перайшоў «на асобы». Я таксама лічу, што «мысьленьне ў катэгорыях «адсталае» – «прагрэсіўнае» даўно згубіла значэньне». Гадоў дзесяць таму я нават спэцыяльна пісаў пра гэта. Але ў маім артыкуле такое мысьленьне адсутнічае як такое. Я пісаў пра некаторыя ідэі як адсталыя, але, мабыць, трохі завостра, за што прашу прабачэньня. Сапраўды, я лічу, што асобныя падыходы сп. Рудкоўскага не адпавядаюць сучасным падыходам. І ў гэтым няма ніякага патэрналізму, які недзе знайшоў у мяне сп. Рудкоўскі. Але пры гэтым я ясна выказваў сваю пазыцыю. Можа, гэта мой апанэнт і прыняў за патэрналізм?

02.01.2006 12:29*
Вольга Шпарага

І ўсё ж. Ці ёсьць грамадзянская ідэнтычнасьць адзінай і дастатковай умовай для разьвязаньня надзённых, як я разумею, перадусім палітычных праблемаў Беларусі? Бо гэта ж цэнтральны момант абмеркаваньня, ці я няправільна зразумела? Калі адказаць на пытаньне дадатна, то ці не грамадзянскую ідэнтычнасьць фармуе сёньня дзяржыдэалёгія і дзяржпрапаганда? Акурат у гэтай сувязі, у сувязі з фармальнасьцю гэтага панятку, ягоную цэнтральнасьць адмаўляе, да прыкладу, досыць аўтарытэтны палітычны філёзаф Леа Штраўс. Па сутнасьці, такія меркаваньні датычаць і грамадзянскай супольнасьці, тут да Штраўса далучаецца і Тэйлар (яны даюць некалькі яе вызначэньняў і выбіраюць тое, зь якім варта працаваць). г. зн. неабходна ўвядзеньне зьмястоўных момантаў, якія б, акрамя канкрэтызацыі панятку, яшчэ й дазволілі сфармуляваць яго прывязку да Беларусі. Прычым акурат зьмястоўныя моманты, бо ўсякі панятак – дэмакратыя, рынак, правы чалавека – у нас ужо фармальна ўжываецца акурат дзякуючы таму, што зьмест яго мала хто ведае, і ўлада на гэтым гуляе. З нацыянальнай ідэяй адбываецца, як падаецца, нешта прыблізна такое: пераважае пэўнае разуменьне, і мы ніяк ня можам выйсьці за ягоныя межы. Можа, выпрацуем прымальнае супольнае для нас вызначэньне найважнейшых паняткаў? Тады й непаразуменьняў ды крыўдаў ня будзе (і артыкул Мінянкова, і адказ яму Рудкоўскага ў «ARCHE» падаліся мне вельмі горкімі і поўнымі крыўды). Акрамя таго, мне вельмі хацелася б правесьці круглы стол на тэму «Нацыянальная ідэя і варыянты будучыні Беларусі» (або нешта накшталт таго) з удзелам Булгакава, Мінянкова, Рудкоўскага, Адамянца, Палескага, карацей кажучы, з удзельнікамі абмеркаваньня. Што думаеце?

03.01.2006 15:14
Пётра Рудкоўскі

Дзякую спадарству за водгукі і за ўвагу да маіх тэкстаў.

З прыемнасьцю магу адзначыць, што з гэтай нагоды я пераканаўся ў трох рэчах:

– пацьвярджаецца тое, што нашыя погляды (маю на ўвеце перадусім мае і спадара Мінянкова) сапраўды ў значнай ступені ўзаемадапаўняльныя;

– існуе добрая воля да ўзаемапаразуменьня, аб’яднаньня дзьвюх філязафічных моваў (так, мне здаецца, што мы размаўляем на розных філязафічных мовах, чаму так думаю, пасьля паспрабую растлумачыць);

– наша палеміка дала мне магчымасьць усьвядоміць стылістычную неаднароднасьць майго тэксту («Нацыянальны дыскурс...»), што сталася аб’ектыўнай прычынай непаразуменьняў.

Што тычыцца трэцяга пункту, дык хацеў бы зазначыць, што я, пішучы згаданы тэкст, ніяк не плянаваў яго як «Пасьляслоўе». «Пасьляслоўе» асацыюецца з «апошнім словам», «канчатковым падагульненьнем», а мой тэкст меў іншы характар. Калі выказацца вельмі асабіста, дык я сказаў бы, што, пішучы «Нацыянальны дыскурс», я заставаўся «студэнтам-шукальнікам», або лепш «студэнтам-пытальнікам». Мне хацелася: 1) перш за ўсё прапанаваць новую (прынамсі, мне здаецца, што новую) выясьняльную мадэль нацыябудаўніцтва; 2 )абараніць лібэралізм; 3) зрабіць зарыс этычнай канцэпцыі суіснаваньня расейска- і беларускамоўных.

Пры ўсім гэтым маёй галоўнай ідэяй было «адкрыць» каналы ўзаемапаразуменьня паміж беларускамоўнымі і расейскамоўнымі, бо мяне ўжо доўгі час турбуе тое, што шмат станоўчай энэргіі марнуецца ў зьвязку з «грызьнёй» паміж гэтымі дзьвюма моўна-культурнымі опцыямі. І я вельмі рады, што гэты мэсыдж заўважаны і ацэнены як сп. Мінянковым, так і спн. Шпарагай.

Цяпер паспрабую пракамэнтаваць больш праблемныя пункты.

1. Насамперш адносна камэнтара спадарыні Вольгі: «і артыкул Мінянкова, і адказ яму Рудкоўскага ў «ARCHE» падаліся мне вельмі горкімі і поўнымі крыўды».

Як па мне, дык наша са сп. Мінянковым «перастрэлка» цалкам зьмяшчаецца ў рамках тэрміну «ПОЛЕМІКЕ» ў крынічным сэнсе гэтага слова. Наяўнасьць словаў і фразаў з эмацыйна-экспрэсіўнай афарбоўкай ня сьведчыць яшчэ, што гэты дыскурс трэба лічыць «горкім» і «поўным крыўды», быццам апрача эмоцый там нічога больш не было.

Далейшыя мае рэплікі будуць адносіцца да выказваньня сп. Мінянкова:

2. «У аналізаваным сп. П. Рудкоўскім маім артыкуле я зазначыў, что напісаны намі тэкст пачынае жыць сам. І значэньне мае ня столькі тое, што мы мелі на ўвазе, калі яго пісалі, колькі тое, як яго прачытаюць і зразумеюць».

Задаю сабе пытаньне, ці не надзяляеце вы, спадару Рыгор, «ідэю» празьмернай аўтаноміяй? Вы так моцна падкрэсьліваеце працэс «аліенацыі ідэі» (калі можна гэтак назваць вашу пазыцыю), што ў будучым я хіба буду баяцца выказаць якую-кольвек ідэю: а раптам яна пачне жыць па-свойму, ня так, як я захацеў?.. Насамрэч «ідэі» – гэта ўсяго толькі інтэнцыянальныя быцьці, яны цалкам залежныя ад актаў сьвядомасьці чалавека – ці то «стваральніка», ці то «ўспрымальніка», ці то «прапагатара» гэтай ідэі.

3. «Але я нідзе не знайшоў адназначнага адказу: прызнае ці абвяргае аўтар дадзенае ім апісаньне нацыяналізму. Дарэчы, ня толькі ў гэтым месцы свайго артыкулу аўтар пазьбягае даваць прамыя адказы. Але пагадзіцеся: калі аўтар ня кажа «не», то лягічна думаць, што ён кажа «так».

З часоў сярэднявечча ў лёгіцы пануе прынцып: ex potentia ad essentiam non valet consequentia – «ад магчымага да рэальнага няма лягічнага пераходу», і, здаецца, ніхто яшчэ не аспрэчыў гэтага прынцыпу. Стасуючы яго да разумаваньня сп. Мінянкова: «калі аўтар ня кажа «не», то з гэтага вынікае адно толькі, што «МАГЧЫМА, ШТО «ТАК», але з магчымага не вынікае рэчаіснае.

Гэта ўсяго толькі лягічна-мэтадалягічная заўвага, але тут трэба, бясспрэчна, удакладніць сёе-тое і наконт мэрытум справы.

А) Калі я здолеў паказаць праблематычнасьць мар’яжу лібэралізм+нацыяналізм, дык на гэтым магу супакоіцца. Я не лічу, што трэба падводзіць дэфінітыўную рысу пад спробамі такога мар’яжу. Няхай добрыя людзі шукаюць, калі хочуць, спосабаў ажаніць адно і другое, абы яны толькі ўсур’ёз успрынялі складанасьць такое задумы, а канкрэтна: неабходнасьць фундамэнтальнай рэдэфініцыі «нацыяналізму». Магчыма, сп. Мінянкоў лічыць, што трэба раз і назаўсёды забараніць дыскусію наконт магчымасьці злучыць нацыяналізм і лібэралізм, г. зн. сказаць рашучае НЕ такому саюзу. На гэта ён мае поўнае права. Але я, у сваю чаргу, маю права абмежавацца адно толькі «памяркоўным скептыцызмам» адносна такога тыпу мар’яжу, магчыма, у будучыні мой скептыцызм будзе ўзмацняцца або слабець у залежнасьці ад таго, ці формула нацыяналізм+лібэралізм будзе больш пераканаўчай або менш пераканаўчай. Я – у адрозьненьне ад Р. Мінянкова – папросту горш ведаю, «куды ісьці», жадаю застацца адкрытым да магчымых будучых прапановаў з боку лібэральных нацыяналістаў.

Б) Пішучы пра стасункі паміж нацыяналізмам і лібэралізмам, я заставаўся – прызнаюся – пад уплывам лібэрала Стывэна Голмза, паводле якога лібэралізм ня ёсьць ex definitione ворагам нацыяналізму, лібэралізм жадае адно толькі дэмілітарызаваць яго, пазбавіць агрэсіўнае формы.

В) Што тычыцца дэмілітарызацыі і пазбаўленьня нацыяналізму агрэсіўнае формы, то дазволю зьвярнуць вашую ўвагу на разьдзел «Прывід нацыяналізму», а таксама «Амбівалентны Дух Абсалютны» з артыкулу «Пагоня за духамі ды ідэямі», дзе я бескампрамісна крытыкую ўсякія нацыяналізмы, у якіх заўважны якія-кольвек аўтарытарныя-таталітарныя імплікацыі. Магу запэўніць, што я буду першы, хто падтрымае бунт сп. Мінянкова супраць Вялікае Маткі, Вялікага Брата ці чаго-кольвек іншага Вялікага, калі Яно, гэтае Вялікае, будзе пагражаць чалавечай свабодзе!

4. «У сваім адказе на мой артыкул сп. Рудкоўскі выказваецца намнога больш канкрэтна, спасылаючыся пры гэтым на В. Булгакава. Я ведаю пазыцыю апошняга і лічу яе прымальнай. Але ў самім артыкуле спасылкі на Булгакава не было. Здольнасьцямі ж да тэлепатыі я, на жаль, не валодаю».

Філёзаф павінен валодаць самымі рознымі здольнасьцямі, у тым ліку і тэлепатычнымі! У мяне не было спасылак шмат на што, між іншым, таксама і на свой уласны артыкул «Панская Польшча і бяспанская Беларусь», дзе адзін з загалоўкаў быў: «Народ – прыродная стыхія ці мастацкі твор?».

Я ўсё ж такі ня бачу вялікай праблемы ў тым, што ня даў спасылак на згаданыя творы. Застаючыся ў межах «Нацыянальнага дыскурсу», ня цяжка – я ў гэтым перакананы – было заўважыць, што прапанаваная мною гермэнэўтыка народу мае на мэце паказаць якраз УМОЎНАСЬЦЬ, КАНВЭНЦЫЙНАСЬЦЬ, гм, можна сказаць, НЕСАПРАЎДНАСЬЦЬ ды ІЛЮЗІЙНАСЬЦЬ народу як такога. А гэта якраз тое, чаму аберуч будуць працівіцца артадаксальныя нацыяналісты-натуралісты, якія вераць у народ як самабытную Субстанцыю. Адначасна ж гэтая ЎМОЎНАСЬЦЬ не перашкаджае нам добраахвотна аб’ядноўвацца паміж сабой на базе СЬВЯДОМАГА ЎЗАЕМАПАРАЗУМЕНЬНЯ.

У артыкуле «Панская Польшча...» я пасунуўся нават да таго, што сказаў: «няма насамрэч чагосьці такога, як народ ці нацыя, рэальна існуюць толькі людзі, якія акрэсьліваюць сябе паводле той і іншай нацыянальнай прыналежнасьці». Называньне народу/нацыі «адкрытым мастацкім творам» мае далёкасяжныя de facto АНТЫНАЦЫЯНАЛІСТЫЧНЫЯ імплікацыі!

5. «Тэарэтычна гэта прыгожая канцэпцыя. Рудкоўскі гаворыць, што на карысьць гэтай канцэпцыі яго пераконваюць факты. Не прызнаваць гэтай ідэі мяне таксама пераконваюць факты: трагедыі дзьвюх сусьветных войнаў, этнічныя чысткі, генацыд, крывавыя войны ў краінах «трэцяга сьвету», распад Югаславіі і да т. п. За ўсім гэтым, прабачце, стаяла менавіта «нацыябудаўніцтва».

Ну, такое разумаваньне мне падаецца – кажучы далікатна – ня вельмі субтэльным. Агрэсіўны нацыяналізм як палітычная практыка і нацыябудаўніцтва як філязафічная тэорыя – гэта зусім розныя рэчы, і ня трэба іх зьмешваць. Ёсьць іншыя прыклады такога тыпу зьмешваньня: некаторыя даказваюць наяўнасьць наўпростае сувязі паміж рацыяналізмам Асьветніцтва і крывавым тэрорам Францускай рэвалюцыі, паміж філязофіяй Дэкарта і таталітарызмамі ХХ ст. (славуты «лёгацэнтрычны крымінал»), але дазвольце, каб я папросту выказаў сваю алергію да такога тыпу разумаваньняў і нават гэтага не абгрунтоўваў.

Калі былі факты, што людзі забіваліся й рэзаліся ў імя «братэрства», «роўнасьці» і «свабоды», то гэта яшчэ ня значыць, што нам трэба раз і назаўсёды адмовіцца ад асэнсоўваньня гэтых ідэалаў (братэрства, роўнасьці і свабоды). Дакладна і тут: калі лілася кроў у імя «нацыябудаўніцтва», то трэба яшчэ разабрацца, ці вінаватая была (асэнсаваная) ідэя, ці наадварот: адсутнасьць рацыянальнага асэнсаваньня гэтай ідэі. Адмаўляючыся ад тэарэтычнага асэнсаваньня нацыянальнай ідэі, мы папросту «здаём» яе агрэсіўным нацыяналістам, якія зробяць зь ёю, што захочуць. Ідэю значна цяжэй зрабіць інструмэнтам нізкіх дэструктыўных інстынктаў, калі гэтая ідэя інтэлектуальна асвоена.

6. «Я пісаў пра некаторыя ідэі як пра адсталыя, але, мабыць, крыху завостра, за што прашу прабачэньня».

Па-першае: няпраўда, было выказана ў асабістай форме: «На жаль, аўтар безнадзейна адстаў», а не ў безасабовай «ідэі... адсталыя».

Па-другое, прабачце, але вы зноў дапускаеце супярэчнасьць (аналягічна як і зь веданьнем/няведаньнем, куды ісьці): «Я таксама лічу, што «мысьленьне ў катэгорыях «адсталае» – «прагрэсіўнае» даўно згубіла значэньне» – гэта вашыя словы. Калі хтось прызнае, што існуе мноства М, элемэнтамі якога зьяўляюцца «адсталыя ідэі», то тым самым апэруе і мысьліць у катэгорыях «прагрэсіўнае–адсталае». Я бы ня бачыў у гэтым вялікай крамолы, бо часам і сам (напр. выказваючыся пра белыдэалёгію) ужываю гэтыя экспрэсанты, але ў выпадку сп. Мінянкова насьцярожыў мяне «аб’ектывізм» (бо няма суб’ектывізуючых фразаў тыпу «на маю думку»), ну і форма «ad personam».

Пры ўсім гэтым хачу шчыра запэўніць, што вельмі цаню заангажваньне сп. Мінянкова ў гэтую дыскусію і лічу гэтае заангажаваньне вельмі канструктыўным. Прызнаю таксама, што стылістычная неаднароднасьць майго артыкулу «Нацыянальны дыскурс...» магла стацца аб’ектыўным фактарам непаразуменьняў. Пад «неаднароднсьцю» разумею наяўнасьць лягічна-аналітычнае мовы, якая потым перайшла ў мову філязафічнай паэтыкі, а потым у этычны дыскурс. Я абавязкова вазьму да ўвагі ў будучыні прагматычную праблематычнасьць такой стратэгіі.

Іншая праблема – гэта моўная праблема. Я гадаваўся спачатку ў арыстотэлева-тамістычнай атмасфэры (Дамініканскі калегіюм), а цяпер у аналітычна-пазытывісцкай (лепш: постаналітычна-постпазытывісцкай). Гэта зусім розныя кірункі, але іх лучыць моцная ўстаноўка на эмпірычную рэфэрэнцыйнасьць. Мне цяжка ідэнтыфікаваць філязафічны стыль сп. Мінянкова (фэнамэналягічны?), але адчуваецца выразная адрознасьць пры ўсім гэтым дэкляратыўным акцэптаваньні «дыфэрэнцыяванага падыходу» і «мэтадалягічнага наміналізму». Ня ведаю, які з гэтых стыляў «лепшы», сыгналізую толькі адрознасьць.

04.01.2006 10:26*
Вольга Шпарага

Пётра, вялікі дзякуй за камэнтар. Сапраўды, ён шмат што патлумачыў. Цікава ў сувязі з гэтым, наколькі трэба быць адчувальным да манеры пісьма; для мяне такога кшталту адчувальнасьць ёсьць адным з дадатных момантаў перавароту мэтраў.

Камэнтар пацьвердзіў маю вэрсію разуменьня вашага тэксту. Хоць і дазволіў крыху завастрыць уласную пазыцыю: на цяперашні момант мне ўсё ж бачыцца цікавым і магчымым знайсьці супольную мову для нацыяналізму і лібэралізму, сьледам за Тэйларам я выходжу з таго, што і першаму, і другому неабходны перагляд, бо ўмовы іх існаваньня сёньня зьмяніліся. Застацца ж у полі гэтых паняткаў прымушае мяне іх існаваньне, або значэннасьць (Geltung) у полі ня толькі дыскусіяў, але і саміх жыцьцёвых сьветаў. Вядома, можна прыдумаць новае сучаснае абазначэньне «вялікай» калектыўнай ідэнтычнасьці, аднак панятак нацыі гэтак шматзначны сёньня (тут можна спаслацца хоць бы на Сьміта), што дазваляе працаваць зь ім недагматычна, пры гэтым з улікам яго дагматычных (небясьпечных) прачытаньняў.

І ўсё ж, Пётра, у мяне засталося да вас пытаньне, якое я ўжо зафіксавала ў камэнтары да тэксту Мінянкова. Якім чынам вы адшукваеце (дапускаеце) этычны і маральны складнік у нацыянальным праекце і, у прыватнасьці, у выбары мовы і адчувальнасьці да гісторыі і культуры?

Маюцца на ўвазе такія вашыя выказваньні:

1. «Беларуская мова, быўшы адным (але не адзіным) з народазлучальных сымбаляў, мае этычную каштоўнасьць».

Пытаньне: як аб’яднаньне народу зьвязана з этыкай? Ці можна лічыць гэтую сувязь апрыёрнай? Бо аб’ядноўвацца ж можна вельмі па-рознаму і для розных, далёка не этычных, мэтаў.

2. «Hа якой падставе Палескі прыпісаў «паталёгію нацыянальнага пачуцьця» «беларускамоўнай» эліце? Крытычных заўваг у бок апошняй, наяўных у тэксьце Палескага, малавата, каб на іх падставе дыягназаваць нейкую паталёгію. Ці «паэтызацыя пісьма за кошт «эмацыянальных» доказаў» у артыкуле А. Дынька ёсьць праявай «паталёгіі пачуцьця»? Альбо ўстаноўка на нацыянальную тоеснасьць і націск на культурную прыналежнасьць? Павышаная адчувальнасьць да нацыянальнае мовы? Усё гэта бязь цяжкасьцяў можна раслумачыць пры дапамозе катэгорыі маральнай сьпеласьці, а не паталёгіі».

Пытаньне: мне незразумела, адкуль вынікае тут маральная сьпеласьць?

07.01.2006 11:50
Пётра Рудкоўскі

Дзякую, Вольга, за заўвагі і пытаньні.

1. Пачну з другога вашага пытаньня:

«Пытаньне: мне незразумела, адкуль вынікае тут маральная сьпеласьць?»

Каб мая пазыцыя была лепш зразумелай, пачну ад мэтадалягічнай аўтадэклярацыі. Этычны дыскурс (зь якім маем дачыненьне ў гэтым выпадку) ёсьць для мяне перадусім прасторай дыялёгу, а не сыстэмы аксіёмаў і дэдукцый або сыстэмы эмпірычна правяральных тэзаў. Таму хай гэта ня будзе ўспрынята як уніканьне аргумэнтацыі, калі паспросту скірую пытаньне да вас: а як вы лічыце: каб растлумачыць Дынькову «паэтызацыю» і «эмацыйнасьць», больш падыходзіць катэгорыя «паталёгіі» ці «маральнай сьпеласьці», або які-небудзь больш нэўтральны тэрмін?

Але тут я прадугледжваю яшчэ адзін адказ на вашае пытаньне. У артыкуле, што мае зьявіцца ў студзеньскім «ARCHE», я прапаную «прынцып этычнай асымэтрыі», згодна зь якім прэзумпцыя добрай волі мусова мае апрыёры вышэйшы этычны статус, чым прэзумпцыя злой волі. Кажучы інакш, БЕСПАДСТАЎНЫ ДАВЕР мае вышэйшы этычны статус, чым БЕСПАДСТАЎНЫ НЕДАВЕР. І на гэтым усё. Такая мая этычная вера, якую я магу задэкляраваць, ну, а калі трэба, тлумачыць і інтэрпрэтаваць, але якой ня маю намеру даказваць, бо даказаць яе немагчыма. «Няма, – казаў рацыяналіст Попэр, – рацыянальных падставаў этыкі, хоць ёсьць этычныя падставы рацыянальнасьці». Я з гэтым згодны.

2. «І яшчэ такое пытаньне: чаму мова апрыёры ёсьць маральнай вартасьцю?»

Два аргумэнты: 1) нацыянальны; 2) пэрсаналістычны.

Наконт (1) – я прапанаваў бачаньне белмовы як аднаго з нацыязлучальных сымбаляў, як інтэгравальны элемэнт. Магчыма, не для ўсіх гэты аргумэнт прымальны, але прынамсі для некаторых – так.

Наконт (2) – нават калі кагосьці не пераконвае «нацыянальны» аргумэнт, то, на маю думку, застаецца важным яшчэ і «персаналістычны» аргумэнт: У ІМЯ ПАВАГІ да асобаў, для якіх мова мае вялікае значэньне, мова набывае «апасродкаваную каштоўнасьць». Аналягічна як у выпадку сяброўства, сямейнага жыцьця і г. д., калі для майго сябра нешта мае велізарнае экзыстэнцыяльнае значэньне, то я таксама гэтае нешта буду імкнуцца рэспэктаваць, хоць непасрэдна яно можа ня мець для мяне асаблівай каштоўнасьці. І ўжо напэўна ня буду пагарджальна выказвацца пра тое, да чаго ён вельмі прывязаны.

08.01.2006 10:43*
Вольга Шпарага

Дзякуй, Пётра. У прынцыпе, такі адказ можна прыняць, бо за ім стаіць некалькі вэрсіяў этыкі, кожная зь якіх мае сваё права на існаваньне і, магчыма, вымагае прэзэнтацыі і артыкуляцыі сама сабою, таму што, як мне здаецца, у нашых унівэрсытэтах усё яшчэ дамінуе постсавецкі этычны дыскурс, які нават ня ведаю, як абазначыць... гэтакі дэтэрмінісцкі эклектызм...

Складнікі вашай этычнай пазыцыі, як я разумею: ДОБРАЯ ВОЛЯ, ДЫЯЛЁГ і ПАВАГА ДА АСОБЫ. Такога варыянту этыкі прытрымліваюся і я. Безасноўнасьць (безосновность) гэтых складнікаў па сутнасьці выражае «свабода», што ляжыць у іх аснове і якая не абазначае выбару толькі дабра (узыходзячы да свабоднай волі), аднак зьвязаная з надзеяй на такі выбар. Думаю, эўрапейская цывілізацыя шмат у чым абапіраецца акурат на гэтую «слабую аснову», і яе мысьленьне, мастацтва і г. д. даюць самыя розныя варыянты абгрунтаваньня магчымасьці і неабходнасьці такога выбару, і чым далей мы рухаемся па гісторыі гэтай цывілізацыі, тым, як мне здаецца, больш дыскурсіўнымі робяцца гэтыя варыянты (адпаведна, палітыка ўсё больш зьвязана з выпадковасьцю і абмеркаваньнем). Цікавыя ў гэтай сувязі, напрыклад, развагі Эка ў яго «Калі на сцэну выходзіць Другі».

Аднак вернемся да Беларусі. Арыентацыя на пералічаныя паняткі здаецца мне абсалютна неабходнай для зьменаў існуючай у Беларусі сытуацыі. І ўсё ж я ня думаю, што гэтыя этычныя складнікі непасрэдна зьвязаныя з нацыянальным праектам. Выходзіць хутчэй наадварот: нацыянальны праект мае этычнае вымярэньне ў тым разе, калі ў ім прысутнічае добрая воля, дыялёг і павага да асобы. Ці можна аднесьці гэтыя складнікі да беларускага нацыянальнага праекту ўвогуле? Або неабходна фармуляваць этычнае вымярэньне ў якасьці прыярытэтнага, у якасьці аднаго з найважнейшых вымярэньняў разгортваньня гэтага праекту, у якасьці адной зь яго цэнтральных задачаў? Думаю, гэта магчыма, дакладней, нават неабходна. Тады іншае пытаньне: ці варта тут весьці гаворку акурат пра нацыянальны праект, а не, скажам, як гэта робіць Рыгор Мінянкоў, пра розныя формы калектыўных ідэнтычнасьцяў або пра грамадзянскую ідэнтычнасьць? Маё бачаньне гэтага аспэкту: а) нацыянальны праект ужо існуе; б) у часткі ягоных прадстаўнікоў ёсьць устаноўка на важнасьць этычнага вымярэньня, значыць, ён можа зрабіцца ўзорам – у сьцьверджаньні гэтага вымярэньня – для іншых формаў калектыўных ідэнтычнасьцяў, як і для іншых прадстаўнікоў таго самага нацыянальнага праекту. г. зн. УЖО існуе пэўная форма супольнага быцьця ў Беларусі, зразумелая перадусім як кантэкст для дыялёгу, добрай волі і павагі да асобы. Навошта ж ад яе адмаўляцца? Але гэта ня значыць, што не патрэбныя іншыя формы. Магчыма, мы вынайдзем у Беларусі для іх новыя імёны. Або іх вынайдуць тыя, хто, як Мінянкоў, Акудовіч, Палескі, лічаць ідэю нацыянальнага праекту вычарпанай для сучаснасьці. Але, думаю, рэч ня ў назвах, а ў вузлавых ЭТЫЧНА-ПАЛІТЫЧНЫХ складніках нашых пазыцыяў Тут і Цяпер.

09.01.2006 21:15*
Пётра Рудкоўскі

«Ці варта тут весьці гаворку акурат пра нацыянальны праект, а не, скажам, як гэта робіць Рыгор Мінянкоў, пра розныя формы калектыўных ідэнтычнасьцяў або пра грамадзянскую ідэнтычнасьць?»

Вольга, я прымаю «нацыянальны праект» толькі ў вэрсіі «самаабмежаванага» праекту, г. зн. праекту без мэсіянска-таталітарных складнікаў (асьцярога сп. Мінянкова, што спэцыялісты па гуманітарным праекце могуць захацець «зьвяртаць» – per fas et nefas – іншых у «сваю веру», мне таксама блізкая. Іншая рэч, што я, відаць, больш асьцярожны, чым Мінянкоў, у фармуляваньні падазрэньняў. Я схільны бачыць таталітарны ўхіл у нацыянальных праектах, напрыклад, Лыча або Крукоўскага, але ня бачу ў выказваньнях Дынька або Булгакава). Мяжой, перад якой Праект павінен спыніцца (дазволю сабе пэрсаніфікаваць), ёсьць Сумленьне Асобы. То бок, калі нейкі чалавек лічыць, што «нацыянальная прапіска» яму не патрэбная, то нельга «завяртаць», г. зн. мэтадычна пераконваць яго, што ён цёмнае і бессаромнае стварэньне. Але тут трэба памятаць і пра тое, што «нацыянальныя скептыкі» (так назавём тых, якія лічаць, што ім не патрэбная «нацпрапіска») таксама могуць стварыць сваю ідэалёгію, згодна зь якой усе прыхільнікі нацпраекту – патэнцыйныя «фашысты», і іх трэба хутчэй зьвярнуць у вызнавальнікаў постнацыянальнай або «глябалісцкай» веры. Так што я прадугледжваю права і тых, і гэтых культываваць свой дыскурс (ці то нацыянальны, ці то «постнацыянальны»), але ў дэідэалягізаванай вэрсіі, без намёкаў, што той «другі бок» уяўляе сабой субстанцыяльную небясьпеку. Аднак «дэідэалягізацыя» дыскурсаў зусім ня значыць выключэньня крытычнага кампанэнту, і тая, і другая група мае права крытыкаваць апанэнта.

То бок: хай жыве крытыка!

Але: далоў дэманізацыю апанэнта!