Наварыч, Алесь. Літоўскі воўк: Гістарычны раман. – Мінск: Мастацкая літаратура, 2005. – 285 с.

Ці шмат пісьменьніку трэба, каб стаць знакамітым? Напісаць раман (бо што гэта за пісьменьнік, калі ў яго няма раману?), апублікаваць яго, няхай сабе і ў холдынгавай «Маладосці», і атрымаць спэцыяльную прэзыдэнцкую прэмію.

Алесь Наварыч, у цнатлівай маладосьці Трушко, ураджэнец палескай вёскі з прыгожай назвай Відзібор, што на Століншчыне, на рэдкасьць таленавіты, і гэта кінулася ў вочы ўжо ў яго першых публікацыях яшчэ ў далёкім, амаль дагістарычным 1984 годзе, пра што я з захапленьнем пісаў тады ў друку. У годзе, калі ня стала Ўладзімера Караткевіча, а вакол апусьцелага нерукатворнага помніка неўзабаве закружылася плойма падкараткевічаў. Наварыч доўга трымаў паўзу, нарэшце дачакаўся, калі патасная хваля адкрыцьця «невядомай Беларусі» спадзе, пачнуцца паўторы, кружэньне на месцы, а высокая гістарычная проза спыніцца на парозе толкіенаўскіх фэнтэзі аб сутнасьці і прыродзе ўлады ў разгубленасьці.

І надышоў час Алеся Наварыча, і зьявіўся раман «Літоўскі воўк». Не «Ўладар пярсьцёнкаў», вядома, але чытаецца на адным дыханьні. І гэта ў час, калі чытач страціў здольнасьць зьдзіўляцца і наагул не чакае ад мастацкай літаратуры асаблівых узьлётаў. Чытач адразу апынаецца «ў краі русалак і пярэваратняў». Можна дадаць – у краі нібыта бесталковых мужыкоў-палешукоў, якія нагадваюць «шылераўскіх разбойнікаў» і цярпліва чакаюць, калі надыдзе інсурэкцыя і яны нарэшце пацешацца ад душы зь яснавяльможных панкоў і падпанкаў, акупантаў і абскубантаў, а пакуль тое дзесьці-калісьці-хтосьці-кагосьці, прыкідваюцца блазнамі, дурнямі, дзівакамі, абы набіць сабе цану ды выйграць час.

У гэтым перакуленым сьвеце лясоў і балотаў, пушчаў і прошчаў, зьвяроў і пачвараў «усё наадварот», ня так, як у недалёкай Польшчы, а тым больш у вялізнай, страшнай і незразумелай Велікаросіі. На шчасьце, наратар добра ведае, z małymi wyjątkami, што ёсьць bardzo konwencjonalna proza, а яшчэ лепш ведае свайго рэцыпіента, не напружвае лішне яго: «Даўно гэта здарылася, да рэвалюцыі яшчэ, нават да японскай ды і да турэцкай войнаў. За колішнім польскім бунтам яно адбылося». Наратар наагул не дае чытачу адхіліцца ад працэсу ўспрыманьня тэксту і раз-пораз нагадвае таму пра заключаную зь першых радкоў канвэнцыю. «Пэўна, чытач зьдзiўлены вышэйнамаляванымi падзеямi», «але дзеля гэтага чытачу давядзецца прачытаць усю нашу гiсторыю да канца», «так што мушу разьлiчваць i на нецярплiвых i тлумачыць, што да чаго», «Вось тут i ўвага, чытач! Менавiта тут i здарылася тое, што спатрэбiцца дзеля разуменьня першага разьдзелу», «(Чытач – увага!)», «Што далей? Далей будзе, не турбуйся, чытач», «(Вось, чытач, дарэчы, i першы напамiн пра нашага шэрага героя, зь якiм ты знаёмы зь першых старонак)», «Калi паважаны чытач лiчыць вышэйапiсаныя падзеi неверагоднымi, ён не памыляецца. Усе сумненьнi, што гэта прыдумкi, нацяжкi, незацугляная фантазiя аўтара, – абсалютна правiльныя. Так не было i не магло быць. Усё было зусiм па-iншаму».

Вось яно! Ва ўсім, што рабілася на геапалітычнай прасторы «Северо-Западного края», «усходніх крэсаў», ці Беларусі, калі «на мове хамаў», «па-ліцьвінску, ці па-русінску, або, як яшчэ казалі, па-беларуску», словам, на гаворцы насельнікаў краю, які «распасьціраецца ад Прыпяцкіх балот да Дзьвіны і Вяльлі», бачылася «польская інтрыга» (на Піншчыне, дзе я настаўнічаў, нават пра вясновую паводку казалі: «З Польшчы вады наплыло»). Беларус-паляшук выдатна засвоіў гэтую навуку балянсаваньня на канаце супярэчнасьцяў, прагматычна ацэньваючы магчымасьці «бакоў», нярэдка балюча памыляючыся, але ўрэшце інстынкт выжываньня ўсё адно ратаваў, надзейна хаваючы ягоную самаідэнтычнасьць.

Чытач да апошняе старонкі ня ведае, хто ж знаходзіцца ў клетцы ў зьвярынцы: пан ці воўк, і хто каму – крыважэрны чалавечыска ці бедны воўк-пад’ярак – пагрыз лапу-руку. «I раптам, гледзячы на ваўка, зьвяругу, настаўнiк убачыў зусiм не ваўка, а чалавека… Самога сябе ўбачыў… Разьвёў рукi ў бакi, i той чалавек рукi адставiў… Сiвы воўк зьнiк, а чалавек застаўся». Гэта ўжо не адбiтак у люстэрку, а куды больш складаная оптыка.

Паўлюкова-Багрымава «ў ваўкалака абярнуся», карнавальнае пераапрананьне (прынц іграе ролю жабрака, дурня карануюць на трон, перамога абарочваецца паразай), добра знаёмае з часоў Караткевічавага «Эвангельля ад Юды» (У. Караткевіч і тут умудрыўся апярэдзіць сэнсацыйнае адкрыцьцё нядаўняга часу), дакладней, раману «Хрыстос прызямліўся ў Гародні» (акторы, народ несамавіты, бліскуча граюць прышэсьце Хрыста і ягоных апосталаў у Беларусь), – сьвядома абраны стыль паводзінаў у сьвеце. Менавiта гэта манера трымацца пасярод чужакоў дапамагае пэрсанажам, недаверлiвым беларусам-ліцьвінам, дэзарыентаваць «ворагаў беларушчыны», а ў зьвязку з гаворкаю пра раман заблытаць сюжэт. На вачах чытача, які з часоў пушкінскага «Дуброўскага» звык да падобнага роду дзівосаў, адбываецца працэс травэстацыі: выпісаны з Масквы настаўнік Арыстоклій Дастоеўскі ператвараецца ў кіраўніка паўстанцаў Артура Буевіча («З Буевічамі сілай лепш ня мерацца. Зь імі, шалёнымі, лепей ня зьвязвацца»), а «пазаўчарашні ангелец», «англамоўны ёлупень» – у Kastusia Kalinowskiego («На дне, на аселай пене было напісана – «Kastus». Сон як рукой зьняло, рэшткі хмелю імгненна выскачылі з галавы. Вось яно што!»).

Мадэлі пісаньня-чытаньня ў рамане «Літоўскі воўк» рэзка зьмяняюцца – акурат тое, чаго патрабуе сучасная постмадэрнісцкая эстэтыка, заснаваная на радыкальным пераасэнсаваньні традыцый, на чаканьні «навізны», на кантактаваньні з чытачом. Сьвядома заблытаны сюжэт нагадвае працэс зборкі-разборкі «канструктару», дзе ўсё ўзаемазьвязана, часткі выяўляюць цэлае, а цэлае знаходзіць свой працяг у частках. Усё ў рамане ўзаемазамяняльнае: левае – правае, мінулае – сучаснасьць, рэвалюцыя – эвалюцыя, сакральнае – прафаннае.

Пачатак тэксту, як выяўляецца, ёсьць яго канцом, а канец вяртае да пачатку. Гэткая стужка Мёбіюса, дзе пераход зьместу ў форму, а формы ў зьмест непрыметны нават пры «запаволеным чытаньні». Гэткае замкнёнае «гермэнэўтычнае кола», калі цэлае ўзьнікае з частак, а часткі могуць быць зразуметы з цэлага. Аўтар, фіксуючы ўвагу на асобных фрагмэнтах тэксту, вылучаючы з сыстэмы вобразаў то аднаго, то другога героя, стварае ўмовы для эмпатыі, упачуцьцёўленьня ў сьвет, створаны ягоным уяўленьнем. Кругі пашыраюцца, праяўляюцца падводныя плыні, і паступова адбываецца паглыбленьне ў сэнс.

«Прынцып натуры», які зводзіцца да фаталістычнага «пераначуем – болей пачуем», чым далей, тым часьцей заяўляе аб сабе. Пэрсанажы самараскрываюцца: адным спрыяе ў гэтым добрая кампанія (пан Ежы Ўрбановіч, расчуліўшыся, прызнаўся ў тым, што яго бацька Казімер быў у палку Панятоўскага, удзельнічаў у паходзе на Маскву і «загінуў за волю роднага краю»), шчодрыя напоі разьняволiлi i заўзятага служаку капiтана Фогеля, якi панёс жахлiвую ерась («Я – не масковец… калi мой дзед патрыёт, як вы дапускаеце, што я, iхнi крэўны сваяк, не магу быць патрыётам?.. Я разумею, што мы далучаныя да расейскай кароны… Што мы – забраны край… Думаю толькi адно – мы не палякi»).

Някепска ўпiсваецца ў гэты кантэкст i сцэна спатканьня панi Валеўскай з Кастусём Калiноўскiм, у якой аўтарская iронiя навiдавоку («Маё сэрца належыць… другой… вы нiякая не патрыётка, не вандроўнiца… Вы – звычайная расейская шпiёнка». – «Як жа зваць вашу абраньнiцу, пане Калiноўскi?» – «Беларусь, а як жа яшчэ…» – «Каханы, яшчэ не нарадзiўся мужчына, якi мог бы ўстаяць супраць мяне… Давай забудзем пра ўсё…»).

Урэшце, мы робімся сьведкамi таго, як набывае рэальныя абрысы «эдыпаў бунт» аўтара, якi паўстае супраць свайго лiтаратурнага «бацькi» Ўладзiмера Караткевiча, i паводле псыхалёгii ён надбаўляе крэшчэнда. «Бунт» гэты ня столькі асабiсты, колькi пакаленчы, накiраваны таленавiтымi «сынамi» супроць генiяльных «бацькоў». Вынiкам можа быць iнтэлектуальны i творчы заняпад, духоўна-маральнае спусташэньне, адсутнасьць пазытыўных iдэяў.

Лiтаратурныя алюзii, апэляцыя да клясыкi, наагул лiтаратурнасьць – усё гэта аздабляе Наварычаў раман, павышае яго iнтэлектуальны ўзровень. Шылер, Мiцкевiч, Пушкiн, Купер, Крашэўскi, Дастаеўскi, Iльф i Пятроў («Эўропа нам дапаможа»), Колас, Караткевiч, Акудовiч («Я – ёсьць») – гэтыя iмёны ўвесь час нагадваюць чытачу, што ёсьць лiтаратура, а ёсьць яшчэ жывое жыцьцё, ёсьць сьвет фантазii, а ёсьць рэальны сьвет. Наратар не стамляецца нагадваць чытачу пра гэтае фундамэнтальнае адрозьненьне: «Не, гэта ўжо недзе адбывалася. Здаецца, у адной з балядаў Мiцкевiча… Цьху ты!», «Калi чытач думае, што ўсё: цiкаваньне за пакаёўкай Ганнай, захоп яе, лупцаваньне – адбывалася так, як выкладзена вышэй, ён памыляецца. Такiя жарсьцi, а галоўнае – такiм чынам, могуць адбывацца толькi ў раманах. Насамрэч усё было ня гэтак», «Наступiла хвiлiна, як напiсаў бы якi пiсацель, дамавiннай цiшынi».

А як яно «ўсё» насамрэч? У рэальным сьвеце жывых людзей? Што бярэ верх – «зьвярынае» цi «людзкае»? Што такое «апантанасьць», «паляўнiчы азарт», «збройнае рушаньне», «пагоня», «пачуцьцё самапавагi», «помста», «шлях на волю», «дарагi крышталь каханьня», «жаноцкiя таямнiцы-драбнiцы»? Чалавечае вока ня поўнае. Чалавеку, каб самаадбыцца, патрэбна свабода. Свабода – занадта вялiкая каштоўнасьць, каб на поклiч да яе адмахнуцца. Парыў да волi нараджае герояў, а героi рухаюць гiсторыю.

Але цi ўсе народжаныя быць героямi? I што рабiць у такiх варунках негероям? Артур Буевiч, «прафэсiйны падбухторшчык», зрабiў свой маральны выбар: пра ягоную «каханку» мала што сказана, але, найхутчэй, гэта таксама, як i ў Кастуся Калiноўскага, Беларусь. Зрабiла свой выбар i Аксана Ўрбановiч, якая, ратуючы мужа, «здраднiка i калябаранта», якога яна ўсё ж кахае, ускладвае на сябе, «у iмя любовi да айчыны, добраахвотна i без прымусу», абавязкi паўстанцкага павятовага камiсара.

Як быць ва ўмовах грамадзкага забурэньня такiм натурам, як паляўнiчы Ясь Кавалец, мараю якога было адшукаць таямнiчую прошчу-неруш у пушчы («Тут зьвiрына хаваецца») i якi сьвядома бярэ на сябе адказнасьць за жыцьцё зьненавiджанага навакольным людам «лiтоўскага ваўка»? Як быць у гэтым жа кантэксьце Ежы Ўрбановiчу, зь ягонаю «мiлатою да Божага свету», зь ягоным «пагляджу, на чыiм баку будзе сiла» i зь ягонаю паталягiчнаю рэўнасьцю, якая змушае гэтага добрага гаспадарнiка, «карсыканца» й «камiсара на пяць хвiлiн», паводзiць сябе неадэкватна, парушаць кодэкс шляхецкасьцi? Што рабiць пану Бароўскаму, птушатнiку, якi прачытаў жандарам цэлую арнiталягiчную лекцыю, каб даць час уцячы з пасткi паўстанцу-сыну, i якi сам жыве, як эвангельская птушка: ня сее, ня жне, але заўсёды сыты? У вершы Натальлi Арсеньневай «Мэта жыцьця» сярод магчымых варыянтаў згадваецца i такi: «Мэта жыцьця – захавацi жыцьцё». А польскае – «жыць жэбы жыць»!..

У беларуса-лiцьвiна-палешука ёсьць улюбёны i апрабаваны спосаб, каб выйсьцi зь нявыкрутнага становiшча, генiяльна ўвасоблены ў многiх творах У. Караткевiча й таленавiта апiсаны i разьдзеле «Апошнi наезд», дзе шляхта i сяляне, кiруючыся спрадвечнай мудрасьцю «гуртам i бацьку добра бiць» («адныя Пратасавiцкiя за Буевiча, iншыя – за Дубойскага. Адныя – каталiкi, другiя – праваслаўныя, а трэцiя ўвогуле ў Бога ня вераць, а карчам пакланяюцца»), ратуюць кiраўнiка паўстанцкага атраду Артура Буевiча з рук жандараў («Грэц вам! Тут вам не Масковiя якая! Тут Эўропа»). Гэтак i жывуць браткi-беларусы век-вяком!

Гэтак i жывём! I будзем жыць! А можа, i мае рацыю Алесь Наварыч, згадваючы словы Георга Крысьцiяна Лiхтэнбэрга, немца, якi жыў напрыканцы ХVIII стагодзьдзя, i ягонае мудраслоўе: «Больш чым золата зьмянiў сьвет сьвiнец, i найболей – той, якi ў друкарскiх лiтарах, чым той, якi ў кулях…» У краiне, дзе заўжды славiўся подзьвiг («У жыцьцi заўсёды ёсьць месца подзьвiгам», «Героямi не нараджаюцца – героямi становяцца») i дзе чалавечая асоба асацыявалася зь «лягерным пылам», «гарматным мясам», «адзiнкаю электарату», пропаведзь вацлава-гавэлаўскае iдэi «Сiлы бясьсiльных» актуальная як нiколi. Нашы продкi глядзяць на нас са старонак гiстарычных раманаў, а мы глядзiм на iх «праз затуманенае тоўстае шкло», расплюшчваючы, як дзецi, да болю нос, каб разгледзець нашу мiнуўшчыну. Людзi несапраўдныя, але гiсторыя сапраўдная.