Пасьля таго як зьявіўся холдынг «Литература и искусство», а ад СБП адкалолася група «пісьменьнікаў на пасадзе», літаратурны працэс нагадвае вясновы ледаход. Каб перабрацца на другі бераг і стаць на трывалую глебу сучаснага мастацкага мысьленьня, трэба абмінуць таросы эрзац-тэкстаў спэцрэалізму (вызначэньне сацрэалізму Віктара Каваленкі), рыхлыя сьнягі нэасэнтымэнтальнай адліжнай «спавядальнасьці», сьлізготу растыражаванага сучаснага псэўдагістарызму і запазычанага нэаміталягізму, уяўную даступнасьць пэрформанснага шляху.

ІРОНІЯ ГІСТОРЫІ
Адным зь першых патрэбу ў зьмене вобразнай мовы, якою беларускі пісьменьнік мусіў зьвяртацца да сучаснага чытача, адчуў Васіль Быкаў. Адчуваньне сябе ў гісторыі, а гісторыі ў сабе было разьвітае ў ім надзвычайна. Ці не адгэтуль ідзе ўнікальная своечасовасьць зьяўленьня ў друку ягоных тэкстаў? І гэтак на працягу сарака гадоў.

Праўда, інакш кажучы, абсалютная ісьціна, убачаная вачыма асобнага чалавека, – самае зьмястоўнае паняцьце ў творчасьці Быкава. Найперш гэта праўда пра вайну, з адкрыцьця якой і пачынаў пісьменьнік, шпарка пашыраючы гістарычную прастору, на фоне якой бачыліся падзеі вайны. «Гаварыць няпраўду аб ёй, – сьцьвяр-джаў Быкаў, – ня толькі амаральна, але і злачынна як у адносінах да мільёнаў яе ахвяраў, так і ў адносінах да будучыні. Людзі Зямлі павінны ведаць, ад якой небясьпекі яны пазбавіліся і якой цаной дасталося ім гэтае збавеньне». У гэтых словах адчуваецца гранічная асабістая перакананасьць пісьменьніка ў несумненнай перавазе адноснай ісьціны чалавека, які нясе ў сабе, як асколкі ў целе (у гутарцы з Алесем Адамовічам ён згадваў пра «асколачак», што напамінаў яму аб сабе), памяць пра мінулае. Адчуваецца таксама, у якіх умовах даводзілася яму гэтую простую чалавечую ісьціну абараняць.

Іншыя пісьменьнікі, ведаючы пра вайну ня менш, чым Быкаў, таксама ішлі шляхам праўды, аднак маштаб іх думкі быў інакшы, і гэта выяўлялася ў мове, то лішне патаснай, то сэнтымэнтальна-расчуленай, але ў любым выпадку надзвычай прыблізнай. Дзеяньне такога маўленьня, якое нясе ў сабе зьбедненае паведамленьне пра тое, што аўтар яшчэ «жывы» і «ўспамінае», разьлічана на кароткую дыстанцыю. (Летась, праўда, зьявілася некалькі тэкстаў, як бы наўздагон асноўнаму корпусу «ваеннай прозы», каштоўнасьць якіх у кагнітыўнай інфармацыйнасьці незадурманенай ідэалягемамі памяці: «Хлапчук са старога здымка» Валянціна Тараса, «У кожнага свая вайна» Міколы Дубоўскага.)

Васіль Быкаў вялікім намаганьнем волі «вяртаў» чытача «ў агонь»: адсюль рэдкая ў літаратуры рэчыўнасьць ягонага сьвету, сугестыўнае ўзьдзеяньне на падсьвядомасьць. Змучаны астмай, зусім не асілак, ён, як старадаўні музыка Тыртэй, уздымаў сваімі творамі баявы дух беларусаў. Быкаў пісаў: «Мёртвым не баліць...», а чытач утараваў: «...баліць жывым». Быкаў пісаў белай крэйдай на чорным папялішчы хутару Яхімоўшчына: «Знак бяды», а чытач, усьлед за ім, называў мноства «знакаў бяды», пачынаючы ад радкоў Якуба Коласа пра «сьцежачкі крывенькія», што «зарасьлі не палынамі, не крапівой, не драсянамі, не чаратом, не лебядою – а беларускаю бядою». Коласаўскае мудраслоўе «Казак жыцьця», зь іхным іншасказаньнем, нацыянальнымі, палітычнымі, літаратурнымі алюзіямі, горкай іроніяй адгукнулася ў быкаўскіх «Парадоксах жыцьця».

Быкаўскі парадаксалізм, абсурдызм і чорны пэсымізм, які вяртае зь нябёсаў літаратуры на грэшную зямлю і пазбаўляе ўсялякіх ілюзіяў наконт шчасьлівага фіналу, надзіва суладна перагукваецца з нацыянальным нэарамантызмам надзеленай незвычайнай сілаю духу Ларысы Геніюш, з эпісталярнай спадчынай якой мы пазнаёміліся ў кнізе «Каб вы ведалі», з адным з «рыцараў сумленьня і свабоды» Ўладзімерам Караткевічам, пра якога мы ўспамінаем разам з аўтарамі кнігі «Ўладзімер Караткевіч. Быў. Ёсьць. Буду!». (Эх, каб у гэтым прыгожа аформленым фаліянце ды яшчэ знайшлося месца для самых яркіх успамінаў пра свайго найлепшага сябра Васіля Быкава і Рыгора Барадуліна! Не абышлося бяз лыжкі дзёгцю баязьлівых кнігавыдаўцоў, што палохаюцца яшчэ да таго, як нешта мусіць здарыцца. Што, так і будзем спачатку «раскопваць кар’еры», а потым заліваць іх асфальтам, каб зноў раскопваць і зноўку заліваць?!)

Быкаў, як і яго сябры-паэты, адмовіўся прыняць спэцыфічны пісьменьніцкі лёс адначасова ўсенароднага ўлюбёнца і абляўрэачанага ўладай пестуна. Пры ўсёй сваёй прыхільнасьці да «жорсткага рэалізму», ён заставаўся, аднак, непапраўным рамантыкам, бо мысьліў у маштабах кантаўскага катэгарычнага імпэратыву («рабі так, як бы максыма твайго ўчынку з апорай на тваю волю павінна была стаць усеагульным законам прыроды») і той жа «незацікаўленасьці меркаваньня», адсутнасьці ўсялякага ўтылітарнага інтарэсу патрабаваў ад сваіх герояў. Зразумела, што гэты маральны рыгарызм адлюстраваўся ў яго маўленьні, у сухім слоўніку вайсковых статутаў, у кароткіх, як перастрэлка, дыялёгах, у пазбаўленым складаназлучаных сказаў сынтаксісе, у гатычнай архітэктоніцы тэксту. Не выключэньне й запісы з агульных сшыткаў, апублікаваныя пад назвай «Пункціры жыцьця»: успаміны, пачынаючы зь першых уражаньняў маленства, камэнтары да прачытанага, рэакцыя на актуальныя падзеі – усё напісана моваю кінэматографу, «кадрамі», «плянамі», якія суправаджаюцца ляканічнымі замалёўкамі графіка.

Бунін піша ў дзёньніку, што ўсе свае творы выдумаў. Баюся сабе прызнацца, але, мусіць, і я таксама. А пасьля неяк сачыняў «гісторыю стварэньня», бо няёмка было прызнацца, што прыдумаў. Дый чытачам нецікава.

У некага (Рэмарка?) ёсьць выраз: «Дробязі суцяшаюць». Ня ведаю, як у каго, а ў мяне дык скрозь дробязі раздражняюць. Ці гэта такое жыцьцё? Ці склад характару? Ці ўзрост?

Усе гады на чужыне быў сярод чужых людзей. А так хацелася спаткаць земляка, чалавека зь Беларусі. Хоць каб павітацца, а то пагаварыць, успомніць. На жаль, тое здаралася дужа рэдка. Было ў батарэі два-тры чалавекі, салдаты аднекуль з-пад Берасьця. З афіцэраў за вайну не сустрэў ніводнага беларуса.

Гаворка зайшла пра сексотаў, усе пагаджаліся, што, як і ўсюды, у нас былі сексоты. Але колькі? Меркавалі, чалавек пяць. Іншыя сьцьвярджалі: палавіна. Тады нехта прапанаваў напісаць паперкі і кінуць у шапку. Хай сексоты зробяць метку-крыжык, а іншыя – прочырк. Так і зрабілі. Ананімнасьць была захаваная. Пасьля разгарнулі паперкі.

Аказалася, з 25 паперак у 18 былі крыжыкі. Усе былі ашаломленыя. Але кожны лічыў, што ён паставіў прочырк. Між іншым, членаў КПСС з нас таксама было 18.

ЛЕПШ ПАЗЬНЯК, ЧЫМ НIКОЛI
Цікава, ці чытае ўспаміны і мэмуары пакаленьне сёньняшніх 30-гадовых? Яшчэ больш цікава, ці прачытаў хто з падпісчыкаў «Дзеяслова» паэму ў трох частках «Вя-лікае Княства» Зянона? Я прачытаў, але пасьля таго, як узьнікла задума апісаць сваё ўспрыняцьце сучаснай беларускай мастацкай літаратуры. Сьпярша падумаў: «Ну вось, «Новая зямля» ў век кампутараў!»

У аўтарскай прадмове чутно добра знаёмы голас, інтанацыі, публiцыстычны патас народнага трыбуна Зянона Пазьняка. На жаль, былога, у ганаровай адстаўцы. Сiла духоўнага ўплыву такой асобы непазьбежна нараджае вакол сябе мiты, сярод якiх i травэставаная прымаўка «Лепш пазьняк, чым нiколi». Накаркалi на свой голаў: час волi спазьняецца, а шлях у нiкуды, у нiчога, у нiколi, «дзе праносяцца конi i асядае пыл», – вось ён, перад намi. У мадэлi Ўнiвэрсуму палiтыка Пазьняка пераважае нэгатыў часьцiцы «не»:

Няўжо гэтак можна ўпасьцi?! Яны ня ведалi нiчога: хто яны, адкуль прыйшлi, куды iдуць. Яны не ідуць нiкуды. Яны даўно не змагаюцца за Радзiму, за сябе, за народ. Яны нiчога ня чулi пра Княства, пра Патоп, пра вялiкае iснаваньне. Яны слухаюць сваiх нiшчыцеляў i ненавiдзяць сваё. Iм бессэнсоўна i небясьпечна пра гэта казаць, бо могуць данесьцi нiшчыцелям, каб забiць.

Пазытыў нагадвае аб сабе ў лiрыцы Зянона, як і ў яго выкшталцоных фатаграфiях, дзе жыве i вольна дыхае беларушчына. Яна стылёва някiдкая, ляканiчная, сьцiплая, паветраная. Як карціны Вітольда Бялыніцкага-Бірулі. Як японскае хоку. У ёй, быццам пасьля бурнай лiпеньскай навальнiцы, шмат азону. У паэме таксама гучыць «звон падкоў i даносiцца вецер Вялiкага Княства…». Кранае душу скрушны роздум паэта пра лёс Айчыны. Блiзкае кожнаму беларусу нежаданьне зьмiрыцца з трагiзмам народнага iснаваньня. Шмат хто з нас паўтарае, усьлед за аўтарам, словы: «Мне балiць мая Лiтва». Праўда, у завочнай спрэчцы Зянона з Алесем Дударом, што i хто сталася прычынаю нацыянальнага заняпаду, схiляесься да больш абгрунтаванага сьцьверджаньня папярэднiка. У Зянона: «Мой народ масква пасекла», а ў Дудара: «Пасеклi наш край папалам».

Паводле мітастваральных законаў, падобна, арганізаваны і паэтычны сьвет эпасу Зянона. У ягонай лірычна-філязофскай прасторы сустракаем згадкі пра герояў беларускай мінуўшчыны, рамантызаваныя вобразы і тыпы «апошніх беларусаў», якія захавала з маленства аўтарская памяць, шчодра рассыпаны замалёўкі беларускіх краявідаў, гучаць цудоўныя народныя песьні, філіпікі ў гонар шляхетнасьці і рыцарскай ахвярнасьці, узьнёслыя малітвы лірычнага героя-апавядальніка. У такіх выпадках часта хочацца ўсклікнуць, як некалі Максім Горкі, «вялікі пралетарскі пісьменьнік», усклікнуў, прачытаўшы «ляўкоўскі цыкль» Янкі Купалы і напісаўшы на палях: «Славно!»

На нашых вачах адбываецца апошняе (якое па ліку ў нас?) разьвітаньне з аграрнай цывілізацыяй, зь вёскай, якая «сыходзіць зь яснай явы», зь яе натуральнай гаспадаркай, арыентаванай на традыцыйныя каштоўнасьці (родны кут, лад у хаце, сямейны дабрабыт, жыцьцё на ўлоньні прыроды, народныя сьвяты, багатае застольле, беларуская гасьціннасьць), з хутарамі і фальваркамі – фрагмэнтамі былой велічы Вялікага Княства, – дакладней, з успамінамі пра басаногае дзяцінства, калі неба было высокае, дні доўгія, дрэвы вялікія.

Шмат што нагадвае ў паэме то «Песьню пра зубра», то «Пана Тадэвуша», то «Новую зямлю»... Зянон па-майстэрску валодае прафэсійным інструмэнтарыем вялікіх папярэднікаў, ствараючы своеасаблівы ліраэпічны канспэкт новай і найноўшай беларускай літаратуры, уключаючы, акрамя вышэй названых тэкстаў, «Людзей на балоце» Івана Мележа, «Знак бяды» Васіля Быкава, «Дануту» Аляксея Карпюка (у чытацкім замілаваньні да апошняй некалі прызнаваўся сам Зянон, а ў яго асобе, можна сказаць, i пакаленьне «дзяцей вайны»). У нейкай ступені паэму можна аднесьці да тэкстаў, сьвядома супрацьстаўленых культурнай прасторы, якая шпарка трансфармуецца. Яна зьяўляецца інтэлектуальным выклікам эпосе глябалізацыі і нівэліроўкі нацыянальнай самабытнасьці, безь якой горача каханая паэтам і палітыкам Зянонам Пазьняком Беларусь страціць шмат прывабнага, калі ня ўсё. Але як прымірыць у адной шырока задуманай рэчы дзьве эпохі: клясычную і мадэрнісцкую?

Некалі ў 1930-я – 1940-я гады спрабаваў злучыць у адну шырокую плынь паэтычнага эпасу «жывую» і «мёртвую» ваду Якуб Колас. Ягоны творчы экспэрымэнт, прадыктаваны біялягічным страхам перад уладай бальшавікоў, скончыўся нічым. Наш клясык, які навучыў беларускую мову «гаварыць вершамі» і лёгка мог напісаць за раз тысячу радкоў, ня здолеў сябе прымусіць дапісаць усяго два разьдзелы з задуманых 30-ці паэмы «На шляхах волі». Не пра тыя «шляхі» пісаў і не пра тую «волю»! Менавіта таму ён у самым канцы жыцьця марыў напісаць аўтабіяграфію, у якой хацеў распавесьці, як усё было насамрэч.

Зянон піша якраз пра «шырокія шляхі» і пра «беларускую мару», пра волю жыць на роднай зямлі ў добрым ладзе з сабой і сваім сумленьнем. Мог напісаць успаміны ці мэмуары, аднак выбраў мову паэзіі. Адно – усьлед за абодвума Міцкевічамі – паэтызаваць беларускі сусьвет вачыма шляхціца і селяніна, другое – стрымліваць сябе ад справядлівага гневу супраць нелюдзяў, якія зруйнавалі гэты сусьвет, і трэцяе – апісваць «васьмідзясятыя гады – часы вялікіх перамен». Ці адпавядае нашаму часу мова СМІ, зьмешаная зь бюракратычнай і гутарковай: «Балянс грамадзтва ўжо зьмяніўся І дух свабоды аднавіўся. І засьвяцілася надзея, Жыцьця ў няволі панацэя... Гэй-гэй, наперад – можа быць. Па конях – хопіць гаварыць... Бліснула наша рэвалюцыя. Мы незалежнасьць здабылі – Галоўна ейна рэзалюцыя». Гэта зусім ня стружкі з варштату палітыка і навукоўца, які хварэе на філялягічны флюс, не запіскі беларускага Дантэ, які прайшоў тры кругі пекла, не журнал капітана, карабель якога ідзе на дно. Але нават Дантэ вымагае ў наш час літаратурных камэнтароў і музычнай аранжыроўкі.

Аб мастацкай вычарпанасьці традыцыйнай паэтычнай мовы і наагул ліраэпасу (магчыма, часовай, бо сакрэт старэньня і адраджэньня жанраў і стыляў пакуль што не разгаданы) сёньня дастаткова сьведчаньняў. Лёгкасьць чытаньня паэмы Віктара Сьлінка з баечнай назвай «Жбан і вада» – усяго толькі адваротны бок натужнай напружанасьці штучна выбудаванага сюжэту і кепска дапасаванай да прадмета гаворкi «сялянскай» лексыкі. Як можа скласьціся ў нешта цэласнае беспарадкавае пералічэньне рэчаў: човен, жбан, куфар, плот, цела, кокан, ложак?! А што азначае двухрадкоўе: «Так, ты мая – дачка, сястра, жана, Рукою некранутая ніколі»?! Далей болей: клетка, птушка, зерне, дзіця, хата, дым і комін, сьнег, мёд у малацэ, дачка, сені, аконца, плот у сьнезе, сьляды гусей...

МЫ СЯБЕ Ў НЕМАТУ ВЯРТАЕМ
Усё на сьвеце адноснае. У тым ліку і мастацкія каштоўнасьці. Літаратурная творчасьць гістарычна абмежаваная, а таму – спадзявайся на большае, і тады атрымаеш меншае, што таксама ня кепска. Бо мастацтва слова паўсюль адступае, пакідаючы амаль без супраціўленьня прастору візуальным відам мастацтва: эстрадзе, танцу, кіно, тэлебачаньню.

Мастацтва слова адступае яшчэ і таму, што сотні год выкарыстоўваюцца адны і тыя ж функцыянальныя пласты мовы, адкрытыя некалі клясыкамі. Нават найбагацейшы слоўнік творчасьці Якуба Коласа налічвае ўсяго толькі прыблізна чвэрць агульнанацыянальнага лексычнага корпусу (мовазнаўцы кажуць пра адзін мільён картак, на якія выпісаны яшчэ ў савецкія часы беларускія словы і іх шматлікія варыянты, пазьней перанесеныя ў кампутарны банк зьвестак).

Пурысты ад мовы на працягу апошніх дзесяцігодзьдзяў, пачынаючы з «наркамаўкі», ці як яе назваў Алесь Разанаў, «нармаванкі», з узаконьваньня «крапіўніцы» (назваў бы я па аналёгіі з «тарашкевіцай» i назвай дзiцячай хваробы) у сумнаславутым расійска-беларускім слоўніку 1950-х гадоў, на свой лад разумелі паняцьце «моўная норма», «літаратурная мова». Яны з дапамогай рэдактараў і выдаўцоў старанна ачышчалі слоўнік ад натуральнага пранікненьня ў літаратурную мову дыялектызмаў, народна-гутарковых, прастамоўных, ненармаваных лексычных і граматычных элемэнтаў. Нашаніўцы, узвышаўцы, філялягічнае пакаленьне ў свой час зьвярнулі ўвагу на такую самавідавочную і першасную асаблівасьць літаратуры, як мастацтва слова, прыгожае пісьменства, і ўголас загаварылі пра культуру творчасьці, узбагацілі зьведзеную да прымітыву мэханічную моўную практыку за кошт народнай мовы і г. д. Менавіта так, з мовы, з дыскусій пра мову, пачынаўся штораз беларускі Рэнэсанс, як зазвычай, кароткi i бурны.

Такія прадстаўнікі «філялягічнага пакаленьня», старэйшыя і маладзейшыя, як Рыгор Барадулін, Генадзь Бураўкін, Васіль Зуёнак, Янка Сіпакоў, Алег Лойка, Віктар Казько, Ніна Мацяш, Алесь Разанаў, Сяргей Законьнікаў, Вольга Іпатава, Уладзімер Някляеў (называю тых, хто выступаў у леташнім друку), зьяўляючыся «вялікімі прыгоннымі» роднай мовы і не зважаючы на ўзрост, хваробы, настроі, па-ранейшаму варочаюць «слоўныя глыбы», адчуваючы, як за імі «дыхае глыбіня» (Р. Барадулін). Яны перакананыя ў тым, што кожны, хто мае справу з мовай, міжволі выплывае на літаратурны мэйнстрым і кранаецца залатога дна ісьціны.

Я, напэўна, апошні,
Хто моліцца слову,
Як сьсівелы паганец
Жывому агню.
Зь ветру зьвітыя
Весьніцы я зачыню,
Каб спрыяліся поціху
Цёмнаму лову.
Каб сьвятлелася ўдачы
У сквапнай начы,
Дзе агонь пераемнасьці
Не затухае.
А душа чуе ўсё,
Як і ноч неглухая.
І палаюць смаліста
Сузор’яў карчы.

Гэта верш Рыгора Барадуліна. Паэт хваравіта чулы да таго, што адбываецца ня толькі з мовай у цэлым, але і з кожным словам паасобку. Менавіта ў мове, на яго думку, чалавек становіцца чалавекам. У мове знаходзіцца магчымасьць зьдзейсьніць сваё найвышэйшае прызначэньне. У слове выяўляецца боская сутнасьць чалавека: «Прашаптаныя зь нематы, Мы сябе ў немату вяртаем».

Справа ня толькі ў тым, што «Забараняць лягчэй, цяжэй абараняць І мову, і забытую Айчыну», хоць людзі, якія маніпулююць моваю дзеля сваiх часовых мэтаў, прымушаюць іншых кідацца з адчаю ў роспач. Справа ў тым, лічыць францускі драматург Валер Наварына, «што некаторыя рэчы адбываюцца пад уплывам аднае толькі мовы. Сьмерць моваў, гісторыя моваў нараджае гістарычныя падзеі ў ня меншай ступені, чым геалёгія: абрынутая скала, землятрус у Лісабоне, цунамі – усё стварае гісторыю, але і мова сама па сабе ёсьць сілай, якая існуе вакол нас, яна дзее ў адзіночку, у гэтым страшна прызнавацца, але гэта відавочна, а людзі робяцца да гэтага ўсё менш і менш чулыя, яны проста недастаткова зьвяртаюць на гэта ўвагу. Уся француская супольнасьць пачынае хвалявацца празь зьмены, якія адбываюцца ў адносінах да мовы. У часы Малярмэ пытаньні стылю цікавілі толькі людзей адукаваных. Сёньня, у эпоху мас-мэдыяў, пытаньне аб мове апынаецца ў цэнтры ўсяго. Таму, магчыма, варта расплюшчыць вочы, раскрыць вушы: «Будзьце асьцярожныя з моваю!»

Паводле словаў Барадуліна, людзі, якія ведаюць мову, цэняць слова, разумеюць, дзякуючы гэтаму, глыбінную існасьць сьвету. Зьвяртаючыся зноў да разваг Валера Наварына, можна перайначыць ягонае выказваньне пра тэатар прыкладна так: людзі чытаюць кнігі, каб выкарыстаць карацейшыя шляхі, розьніцу ў хуткасьці і навучыцца даваць слову іншае значэньне, чым тое, якое яму надаюць слухачы радыё і гледачы тэлебачаньня. Менавіта тады «мова ўплывае ва ўсім сваім аб’ёме, пры дапамозе капіляраў, мэханікі нэрвовых токаў і тэрмадынамікі, і яе ўплыў мае зваротную сілу». У Барадуліна тое самае адгукаецца ў радках:

Слова хоча маўчаць
І само ўжо шкадуе,
Што даверыла некаму таямніцы свае.

Рыхласьць слова, разгайданасьць вершаванага радка амаль немагчымыя, калі ў цэнтры ўвагі знаходзіцца лёс слова. За словам стаіць цень таямніцы, і гэтая таямніца ёсьць сьмерцю асобы i нацыі. Не да звыклага псэўдалiрычнага размазваньня слоўнай масы Васiлю Зуёнку, не да таннага тыражаваньня агульных месцаў, калi апiсваеш ня баль, а выказваеш боль. Тады радкi ляцяць, як трасiруючыя чэргi, i ўсе ў цэль, «у дзясятку», а ў канцы – «кантрольны стрэл»:

Слоў родных здрадзiўшы красе,
Трасянку моўную трасем.

Сваёй пазбыўшыся душы,
П’ём за чужыя барышы.

I з нафтаю падносiць гляк
Наш першы сiбiрак Ярмак.

Славуты прыхадзень ён быў –
Пiтво Расii раздабыў.

З той «чашы кругавой» i нам
Трапляе ў дар па колькi грам…

Глынi – ды бульбiнай заеж,
Гуляй – бяз хаты i бязь меж!..

I сэнс адзiн у той гульбе:
Труба… трубою… у трубе…

I мы – ужо амаль ня мы, –
Трубi ў трубу, народ нямы…

БЯЗЬЛІТАСНАЯ ХАДА ЧАСУ
У Кузьмы Чорнага ёсьць выраз «Бязьлiтасная хада часу». Час, у яго разуменьнi, хутчэй руйнуе, чым будуе. Ёсьць i такое выказваньне: «Вялiкi Злодзей час…». Гэта той час, якi крадзе ў дзяцей iх бацькоў, а ў бацькоў – маленства дзяцей. Праўда, сустракаецца i нешта зусiм iншае: «Час – вялiкi доктар». Яшчэ iшла вайна, «яшчэ ня ўсе загадчыкi аддзелаў атрымалi ордэны», як скардзiўся адзiн з герояў Чорнага, а пiсьменнiк ужо думаў над тым, што вырасьце зь «дзяцей вайны», якiя бачылi, як на iх вачах забiвалi iх бацькоў, палiлi людзей, зь якою ношаю памяцi пойдзе па беларускім шляху народ i цi здужае ён выжыць у паваенным тыглi «зьмяшэньня нацый». Магчыма, што спатрэбiцца, лiчыў ён, псыхааналiтык.

Наўрад ці адпавядае аўтарскай задуме назва раману «Скокі сьмерці» Людмілы Рублеўскай. «Скокі на могілках» Міхася Чарота мы ўжо некалі чыталі («Паглядзіце, мы скачам на могілках, І чырвоным віном паліваем крыжы»). Раман не пра сьмерць, а пра Час як адну з асноўных, поруч з Прастораю, канстантаў чалавечага быцьця. Дакладней, пра кругазварот зьяваў у прыродзе і цыклічную паўторнасьць падзеяў. Пра што, дарэчы, добра сказаў Уладзімер Караткевіч: «Сьвет добры. Сьвет мяне паўторыць. Ну а ня сьвет – дык Беларусь. Мне досыць» (гэтыя словы ўзятыя ў якасьці эпіграфу да раману).

У беларусаў чамусьці пераважае якраз цыклічнае разьвіцьцё падзеяў, а лінейны рух гісторыі штораз зьбіваецца з рытму. Затое ў нас у мінулым шмат таямніцаў, і, пакуль мы іх не разгадаем (вядома, з дапамогай аўтараў гістарычнай прозы), датуль змушаныя будзем зноў і зноў паўтараць тое, што ўжо аднойчы было, славутае deja vu. Жанр гатычнага раману, фактычна ўзаконены Караткевічам у нашай літаратуры, несумненна, адпавядае хвалі позьнерамантычных настрояў, якімі жыве беларуская супольнасьць, нашай мэлянхалічнай патрэбе ў сузіраньні замшэлых руінаў старадаўніх замкаў, у раскадзіроўцы загадак нашай гісторыі, таямніцаў нашай падсьвядомасьці, адкідваньні забаронаў.

Раман Рублеўскай можа служыць узорам для школьнага разбору ўсіх пераваг гатычнага жанру, а саму пісьменьніцу сьмела можна далучыць да шматлюднай кагорты пасьлядоўнікаў Караткевіча. Усё ў рамане на месцы: займальная інтрыга, крута задуманы сюжэт, зладжанасьць сыстэмы пэрсанажаў, крымінал, любоўныя сантымэнты, пераможны, у опэрным духу, фінал. Адно што alter ego аўтаркі, гераіня-апавядальніца, дарэмна гуляе ў сьціпласьць нібыта звычайнай журналісткі-аўтсайдэркі, расчараванай у сабе, у сваіх журналісцкіх здольнасьцях, у магчымасьці што-небудзь зьмяніць у сьвеце, а тым больш у роднай краіне Беларусі, нарэшце, у мужнасьці беларускіх мужчынаў. Як-ніяк, але яе вопыту, інтэлекту, інтуіцыі хапіла, каб разгадаць ці не найвялікшую таямніцу беларускае мінуўшчыны. Міжволі падумаеш, што ў выпадку чаго варта зьвярнуцца з рамонтам гадзіньнікаў менавіта да Людмілы Рублеўскай. Магла ж вельмі хутка разабраць усе дванаццаць іржавых гадзіньнікаў нейкага Гервасія (ну а як яшчэ назваць!) Люіджы (тым больш!) Бэрнацоні (усе гэтыя італьянцы зьвязаныя са слугамі чорнага прадоньня!), «абвінавачанага шматлікімі сьведкамі ў вядзьмарстве», і не сабраць. Аднак жа сабрала, дапасавала мноства зубчастых кольцаў і шасьцяронак-зорачак, і ўсё гэта ў апошні міг, калі магла здарыцца вялікая бяда. Вось бы так усім нам!

Куды цяжэй, аднак, разабрацца з таямніцамі сучаснасьці. Аб чым выразна сьведчыць аповесьць Віктара Казька «Час зьбіраць косьці». Добра было б, вядома, «разабраць» яе гадзіньнікавы мэханізм, зьвярнуўшыся да ягонага раману «Бунт незапатрабаванага праху» як мадэлі мадэрнізаванага Эвангельля. Але дзеля гэтага трэба ўбачыць тэкст вачыма гадзіньнікавага майстра, які даўно і цьвёрда засвоіў, што гадзіньнік – гэта ўсяго толькі грамадзкая дамова па працэсе сынхранізацыі часу з дапамогаю сьветлавога сыгналу, што Час па-за гэтай дамоваю проста не існуе. «Есть только миг между прошлым и будущим, Именно он называется жизнь». Лепш убачыць падзеі «вачыма злодзея», як агледзеў у Віктара Казька сваю разрабаваную хату-летнік гаспадар-наратар. А пазьней, астыўшы, асэнсаваўшы, паіранізаваўшы, апісаць яе «пад Луку». Пра што? Як абакралі? Ці варта? Лепш вось пра што: «Як жа хутка псее чалавек. Толькі што прымерваў крыльлі, але не пасьпеў іх прыладзіць, як паперлі рогі». Пра Вялікую Псоту ХХ стагодзьдзя.

Апорныя эпізоды, на якіх трымаецца задума твору, ужо ня раз апісаны ў іншых тэкстах празаіка. І ня толькі мастацкіх, але і ў скрушна-гнеўнай эсэістыцы. Аднак, зірнуўшы ў вочы чытача, ён не знаходзіць жаданага паразуменьня, а толькі – Пустату, якая замяняе Прастору. І тады ён зноў і зноў вяртае нас у пекла, якое мы ўжо ўспрымаем як звычайную вясковую лазьню сярод пыльнага быльніку і зарасьляў крапівы з павуцінаю ў прылазьніку. Як у Дастаеўскага. (Някепскае параўнаньне ў «Броўнаўскіх думках» Алега Аблажэя: «У пекле прыбіральні будуць такія ж, як у беларускіх вёсках».) Сьмерць нас ужо амаль ня ўражвае: статыстыка! У Барадуліна: «Хаўтуры ўжо, як Імяніны...». Ідзём далей, сваёй дарогаю. Нібыта нават наперад, а насамрэч назад і назад, да нэандэртальцаў і пітэкантрапаў. Як у Кузьмы Чорнага: «Ты вечна ідзі. І жадай толькі аднаго, каб было табе, куды вечна ісьці. І калі ты вернесься назад, памятай, што ты быў ужо тут. Бо калі забудзеш – тады пойдзеш назад і назад».

Вайна пайшла ўжо зь іх вёскі. Немцаў прагналі. Але першая весьняя вызваленчая паводка зьбірала з узгоркаў і лагчынаў іх трупы і зносіла, сплаўляла ў раку Лету. Яны дабрэлі, так набракалі ад вады і цяпла, што ўзвышаліся на рачной плыні, нібы вялізныя смаленыя вепрукі.

Вясковыя падшыванцы, узброеныя аўтаматамі, пісталетамі і стрэльбамі, ладзілі паляваньне на тыя трупы. Рабілі сваю вайну, шалелі, як шалее чалавек, трымаючы сьмерць у сваіх руках. Ладзілі паляваньне на забітых ужо. Зь берагу цэлілі і стралялі па нябожчыках. І калі той ці іншы трапляў у чэрава тапельцу, адразу ж гучаў выбух. Мёртвая сіла назапашанай і непазбытай злосьцю і ярасьцю апошнім збаўляльным пракляцьцем чужой вады, зямлі і неба ўздымала труп угару. Нежывая пара разьюшана пакідала яго.

І сорам, сорам са спалохам і гідотай, а часам зь непраходным ванітаваньнем давалі таму, хто страляў, адчуваньне жудасьці і брыды сьмерці, суўдзельнасьці ў ёй – непамыснасьці і нячыстасьці да самага суднага дня.

Не шукайце адказаў на нашы праклятыя беларускія пытаньні ў лірычных скаргах на долю-нядолю і праўду-крыўду. Адказы даўно дадзены. Беларусаў напаткала Вялікая Псота. А нехта, добра ведаючы гэта, толькі выкарыстаў выпадак. Эпоха Псоты працягваецца. Тэхналёгія ўдасканальваецца. Працэс незваротны.

Можна згаджацца ці не згаджацца зь Віктарам Казьком, але дыягназ пастаўлены. Соцыюм ужо ня зьменіш, дык можа, павярнуцца да самога сябе? І зьмяніць сябе? Як тое зрабіў безыменны апавядальнік у аповесьці «Час зьбіраць косьці». Не біблійныя камяні, а менавіта косьці. Чарапы, шкілеты, труны... На якіх стаяць жылыя будынкі, пабудаваныя фабрычныя цэхі і прыватныя гаражы. (Верш Барадуліна «На балючым праху...» пачынаецца са словаў: «Кажуць, што дом, з вакна якога выкінулася Яўгенія Янішчыц, пабудаваны на могілках, дзе пахавана Марына Мнішак...». Імя і прозьвішча Марыны Мнішак хутчэй для ўзьнёслай літаратурнасьці, дастаткова і простага, а таму жахлівага: «дом... пабудаваны на могілках».) Ой, як шмат знойдзецца ў скляпеньнях нашай памяці магілаў, трунаў, трупаў!..

Мо таму мы і ацалелі, захаваліся на матухне-зямлі, што вакол нас – і ў небе, і пад нашымі нагамі, на дрэвах, якія дачасна сьсечаны, у рэках, і азёрах, і нашым колішнім моры, перасохлым моры Герадота – гэта ж трэба так: усе астатнія моры ацалелі, а нашае перасохла?! – на зорках у далёкім космасе столькі згубленых і загубленых нашых душ. Столькі іх, пяшчотных, самаахвярных і трапяткіх, гатовых заўжды ахвяраваць сабой у нас пад нагамі, пад нагамі нашых ворагаў і чужынцаў. І нават у кожным з нас.

Час выяўляе ня толькі фізычную працягласьць нашага зямнога існаваньня, але і акцэнтавана акрэсьлены індывідуальны спосаб перажываньня чалавекам сьвету. Ёсьць рэальны час сьвету самога па сабе і ёсьць рэальны чалавечы час як сфэра эмацыянальных перажываньняў і інтэлектуальных экспэрымэнтаў.

У творчай прасторы Алеся Разанава пануе лінейны час, які стралою імчыць да мэты. Той стралою, якая, паводле апорыі старажытнагрэцкага парадаксаліста Зянона, у кожны асобны момант знаходзіцца ў тым ці іншым пункце ў нерухомым стане, якую досыць лёгка зафіксаваць з дапамогаю лічбавага фотаапарата вэрсэту, вершаказу, зномы, квантэмы, пункціраў. Яго інтэлект небеспадстаўна здаецца «чыстым», амаль пазбаўленым якой-небудзь асабовасьці. Аднак час у яго паэтычнай сыстэме пачынае свой адлік з моманту маленства: «Там – пачатак. Там – выток». Такім чынам эмацыйная энэргія закладваецца ў міжрадкоўе, у міжслоўе, у фонасэмантыку. Гэта першачас, прамова і прападзеі рацыяналістычнай мадэлі разанаўскага паэтычнага космасу. Ягоны сон пра Залаты век.

Алесь Разанаў – і гэта лёгка заўважаецца ў яго тэкстах – у працэсе адстароненага ад усяго зямнога палёту шукае цэнтар, у якім канцэнтруецца звышсэнс быцьця. Ён кожнае імгненьне гатовы да развароту вакол зямной восі:

Звон зазваніў:
прастора
займела цэнтар.

Аднак, у адрозьненьне ад часу, адзінага, цэласнага, мэтанакіраванага, прастора зь яе трыма вымярэньнямі на вачах распадаецца на мноства рэчаў і прадметаў, якімі перапоўнены вершаказы паэта, бы напрасткі запазычаных зь любой старонкі слоўніка. Бадай, няма такога слова, якое не выклікала б ва ўяве Разанава фаервэрк сэнсаў, фарбаў, гукаў, адценьняў, нюансаў.

Гэта, аднак, Разанаў, а не машыны, бяздушныя мэханізмы, з размовы дзьвюх маладзіц «выхоплівае кавалкі», а з багацьця і шматстайнасьці навакольнага сьвету – «возера ў акупунктуры», «у каласах зярняты – сьлязінкі», «за шклом вітрыны файныя кубачкі», «дол у жалезе, у срэбры траву»... Жыцьцёвыя рэаліі, убачаныя зоркім вокам паэта, можна пералічваць бясконца: сотні гадоў ня хопіць, каб ахапіць усю стракатую карціну сьвету, дзе ўсё поўніцца сэнсам і значэньнем і ўсё нагадвае пра веліч і хараство Божага твору (Павеяла прахалодаю: шле рака прывітаньне; Коціцца і бразгоча па бруку бляшанка: вясткуе буру; Ну хоць бы хто зачапіў!.. Ля сьцежкі шыпшына ў шыпшынінах перасьпелых; Парушаны мур. Упарта трымаюцца камяні за даўнюю веліч; «Так даўно цябе не было!..» Сьцяблінка выжальваецца лістку; Хапаецца за каменьне бурлівы ручай: няўжо я ўжо дабег да мора?!). Проста і мудра, мудра і проста!

БАБСКІ БУНТ
У прамым сэнсе наўрад ці варта гаварыць пра «ружовыя раманы» і «дамскую прозу» ў беларускім кантэксьце. Папулярнае чытаньне, баевікі, дэтэктывы, маскульт – гэта для расейскамоўных. Нешматлікія тэксты, у якіх цепліцца дух фэміністычнага руху, таму выразным доказам. Жаночыя яны, аднак, толькі на павярхоўны погляд, а насамрэч і кансэрватыўныя, і патрыярхатныя, і, ёсьць падазрэньне, што чытаюць гэтыя тэксты жанчыны, якія пераступілі парог «бальзакаўскага веку». Жаночая спэцыфіка і жаночая праблематыка выяўляюць прыкметнае намаганьне аўтараў узысьці на гендэрныя вышыні і хоць бы гэткім чынам сьцьвердзіць сур’ёзнасьць сваіх намераў і выказаць свой пратэст.

«Бабскі бунт», уражліва апісаны Шолахавым ва «Ўзьнятай цаліне» і Галавачом у «Спалоху на загонах», у нашых умовах, падобна, хутчэй тлее, чым сьпее. Дзесьці на пэрыфэрыі сучаснай літаратуры блукаюць, як купалаўскія відмы сярод балотных агнёў, раманы Таісы Бондар («Гульня ў падкіднога»), аповесьці Зінаіды Дудзюк («Славянскія князі»), апавяданьні Раісы Баравіковай («Вока Сусьвету»). Дасьледчыца любоўных раманаў Джэніс Рэдуэй вывела наступную іх формулу: «...любоўны раман паказвае, што жанчына павінна навучыцца давяраць свайму абраньніку і не сумнявацца ў яго глыбокай любові, нават маючы перад сабою велізарную колькасьць сьведчаньняў аб адваротным... Разьвязка раману абяцае, што, навучыўшыся добра разумець мужчынскія паводзіны, яна выявіць, як яе патрэба ў бацькавай апецы, матчыным клопаце і страснай любові будзе задавальняцца ідэальным чынам». Любоўны раман, на думку Рэдуэй, з’яўляецца своеасаблівым трэнажорам, які дае магчымасьць жанчыне ўявіць сябе ў адпаведнай сытуацыі і канструяваць самастойна ідэальную мадэль паводзінаў.

Маналёг жанчыны, несумненна, выклікае чаканьне псыхалягічных адкрыцьцяў і лірычнай споведзі. Нейкую эмацыйную інфармацыю раўнівае мужчынскае сэрца сапраўды атрымлівае для свайго самасуцяшэньня. Міраслава Навіш не навічок у жанры споведзі: запомнілася яе небеспадстаўнае імкненьне вымераць бязьмернае, вырваць у маўклівай прыроды таямніцу эрасу, зразумець мову каханьня ў апавяданьні «Ёсьць мера любові». Мера ў бязьмер’і ўжо ўражвае.

У апавяданьні з шматзначнай – і псыхалягічнай, і маральнай, і філязофскай, і, зразумела, гендэрнай – назвай «Адна» распрацоўваюцца, як у музыцы, «варыяцыі на тэму» любоўных пакутаў, сардэчных горкiх перажываньняў, ствараецца атмасфэра ружовых нэасэнтымэнтальных крозаў. Плынь сьвядомасьці, дзеля зручнасьці разьбітую на асобныя фрагмэнты эсэістычнага характару, лірычная гераіня, яна ж і наратар, прысьвячае пакутам літаратурнай творчасьці. Пакуты гэтыя, прадыктаваныя пачуцьцём незадаволенасьці сабой, адсутнасьцю водгуку на сардэчныя парывы, здобранай сарказмам зайздрасьцю да посьпехаў пісьменьнікаў-мужчынаў, адразу выдаюць іх паходжаньне сваёй «жаночай лёгікай». Там, дзе мужчына паставіў бы кропку, жанчына абавязкова ўдакладняе: «Я хацела б аднойчы раніцай забыць гэтае імя. Проста забыць»; «Прыгожая (абавязкова!) брунэтка. Ці бляндынка»; «У залежнасьці ад настрою мяняюць прычоскі. У залежнасьці ад настрою мяняюць спадніцы, прынамсі іх даўжыню. У залежнасьці ад настрою чытаюць кнігі».

Эстэтычнае пачуцьцё і пэўныя ўрокі творчых паводзінаў падказваюць аўтарцы, што паўторы пачынаюць нагадваць сапсаваную кружэлку, калі цяжка адолець стыхію эмоцыяў, і яна выкарыстоўвае ўсечаную фразу, пазбаўленую дзеясловаў ці займеньнікаў. Эротыка падносiцца дазавана, з дапамогаю фiгураў умаўчаньня i паэтыкi дастаткова празрыстых намёкаў на iнтым. Стэрэатыпнасьць вобразна-стылёвай структуры «жаночай прозы» навiдавоку. Ратуе задуму Міраславы Навiш уменьне перадаць жывое адчуваньне сучаснай беларускай жанчыны ва ўмовах драматычнай дэмаграфiчнай сытуацыi i дзiкай побытавай неўладкаванасьцi, пра што ў навэлі сказана намёкамi, i гэта добра.

Псыхалёгія творчасьці сьцьвярджае, што натхненьне патрабуе душэўнага супакою і раўнавагі. Аднак Навіш неаднаразова дэманструе сваё пераконаньне ў тым, што раздражненьне, сьвядомая кплівасьць у адносінах да жаночага і мужчынскага роду, да «рамантыкаў-няўдачнікаў», «інтэлігентаў-філёлягаў», «інтэлектуалак», «ахвяраў дыетаў», «хворых на фрайдызм» таксама здольныя натхняць на свой лад. Заадно адпадаюць усе трывіяльныя прэтэнзіі магчымых крытыкаў, накшталт таго, што ўсё тлумачыцца элемэнтарна, няхай сабе і груба: «жанчына камплексуе», «узрост клімаксу» і інш. Фабула аповеду іншая, і аўтарка маналёгу-плыні не хаваецца: «Жанчына шукае Мужчыну Жанчына кахае Мужчыну Жанчына жыве без Мужчыны Жанчына ідзе да Мужчыны».

Выдатная, хоць і сьвядомая, гэтая адсутнасьць знакаў прыпынку. Але гераіня і гэта заўважае, сьпяшаючы растлумачыць, які сэнс нясуць у сабе розныя знакі прыпынку, зразумела, не фармальна-школьны. Фабула набывае адваротнае адлюстраваньне: «Мужчыну шукае Жанчына Мужчыну кахае Жанчына Без Мужчыны жыве Жанчына Да Мужчыны ідзе Жанчына». Падрабязнасьці мала што дадаюць да вобразу гераіні, але сярод іх мільгаюць сьвятлячкамі поўныя сымболікі паняцьці і катэгорыі, добра знаёмыя філёзафам: імя, я і ня-я, ты, ён, ёсьць, няма, час, мова каханьня, самота. Калі ёсьць фабула, то мусіць быць і выснова. Вось яна: «Не чытайце жаночых раманаў, мужчыны: так неспадзеўку можна стаць рыцарам. Не чытайце жаночых раманаў, жанчыны: хэпі-энду ўсё роўна няма». Апавяданьня Навіш гэта не датычыцца.

А ці трэба так сур’ёзна аналізаваць «дамскі раман»? Ці мае ён наагул якія-небудзь адносіны да культуры і літаратуры? Якія такія гендэрныя праблемы ён уздымае і якія сацыякультурныя калізіі вырашае?

Выбар, у параўнаньні з рынкам расейскамоўнай маскультуры, не вялікі. Аднак варты ўвагі як з пункту гледжаньня сацыялягічнага, так і эстэтычнага.

Да «высокай» мастацкай літаратуры, несумненна, адносяцца навэля Марыі Вайцяшонак «Восень мая доўгая...» і яе ж апавяданьне «Прэзэнтацыя, або адценьні навальніцы». Жанравая прыналежнасьць «разьведзена» не выпадкова: у навэлі адзін-два эпізоды, два-тры пэрсанажы, але эмацыйна-інтэлектуальная насычанасьць аповеду надзвычайная. Магчыма, таму што само быцьцё лірычнай гераіні ў вёсцы Грыдзькі на Пастаўшчыне на самоце, у горадзе ў чаканьні, калі нарэшце аб’явіцца сяброўка Паўліна, тая, якая «заўсёды ў зоне доступу», як наэлектрызаванае. У эпіцэнтры жаночай душы інтымныя дачыненьні, любоўныя гісторыі, «рэстарацыі, курорты, чужыя таямнічыя лецішчы і ружы... касмэтолягі і розныя спа... масаж... забарона пытацца ў прыгожай жанчыны, як яна сябе адчувае». А яшчэ – словы самой навэлісткі – «містыка любові», «ноч каханьня», «тое, чаго даўно ня мае дома», «мантра», «легенды». Дыстанцыя памiж наратарам i пэрсанажам, да якой (у навэлі гэта Паўлiна) адрасуецца маналёг наратара, забясьпечвае давер да мройлiвага фону i прыкметнай рамантызаванай умоўнасьцi сытуацыi.

Апавяданьне, па сутнасьці, – працяг навэлі: тая ж удумлівая інтанацыя, скрушны настрой, разуменьне ўсяго і ўсіх і – адзінота. І жаданая, і нежаданая адначасова. Бо столькі ўсяго адразу ў думках і на душы: дзіцячыя беды, дарослы клопат, восеньскае самаадчуваньне, здань нябыту, падкрэсьленая занядбаньнем вёскі, яскравымі галасамі вясковых цётак і дзядзькоў, «якія нас пакідаюць». І дзіўныя, тым больш што дзіцячыя, шчырыя і наіўныя:

– Чаму даўно не заходзіла да мяне? – пытаюся ў маладой дзяўчыны.

– У цябе так многа кветак, я думала... нечым будзе дыхаць...

– У тваім садзе ўвесь час сьпявае салавей. Ён табе не перашкаджае?! – пытаецца другая.

– Салавей? Перашкаджае? Чаму?

– Ну... гэта такая незвычайная, асаблівая птушка... – адказвае.

Спробы мужчынаў у жанры «жаночага раману» расчароўваюць. Магчыма, гэта пакуль што выпадковасьць. Шматстаронкавы аповед «зязюлі» пад назваю «Кручонікі й сын мой» Франца Сіўка – аўтара колішняга выдатнага «Ўдога», які нават я, невялікі цяпер заўзятар мастацкае прозы, з захапленьнем чытаў, – па-мужчынску строгі, нават жорсткі месцамі, хаця маналёг пра сваё жыцьцё-быцьцё прамаўляе жанчына. Такая ў яе выдалася пляніда. Вядома, імітацыя споведзі «пад жанчыну»: «любошчы, ловы шчасьця, пакуты – што ні абыходзіць людзтву...». Нягледзячы на замах на большае, на апэляцыю да людзтва, аповед пра Кручонікаў, нехлямяжых мужычынак, непрыкаяных шукальнікаў «учарашняга дня», якія зьмянялі адзін аднаго і зьбягалі, не жадаючы мець клопату з хваравекаватым інвалідам Паўлікам, якому маці-«зязюля» шукае «бацьку», здаецца спрошчаным. Зашмат падштурхоў-ваньня чытача да роздуму пра лёс хлопчыка і замала рэальнага багацьця жаночай душы, пра якое можа распавесьці хіба сама жанчына. Проза вымагае ня проста адной, няхай сабе i генэралiзуючай у сюжэце, думкі, а менавіта думак пра паўнату жыцьця.

Генэтычную сувязь зь дзявочымi сшыткамi i альбомамi, дзе ўсё пра адно i тое ж, а менавiта «пра любоў», з куды больш сур’ёзнымi i аналiтычнымi жаночымi дзёньнiкамi лёгка заўважыць у аповесьцi Сяргея Рублеўскага «Спавядальныя днi ў чужым горадзе». Аўтар, мужчына, пераўвасабляецца ў асобу супрацьлеглага полу, жанчыну сярэднiх гадоў, якой ужо ня трэба трацiцца на апiсаньне дзявочых сардэчных кiданьняў з надзеi ў адчай i якая добра ведае цану сабе, нарэшце адшуканаму каханьню. Усё ў аповедзе працуе на стрыжнявую думку Вольгi, якая едзе ў Нямеччыну да мужа з трывогаю за яго жыцьцё. Ейны Андрэй, выкладчык па кантракце ў лiцэі, трапiў у жудасную аўтамабiльную аварыю i ляжыць у коме ў шпiталi. У аўтара няма патрэбы апiсваць замежную экзотыку, стэрэатыпныя ўяўленьнi «саўка» пра закардонны рай, бо ён дакладна ўлiчвае душэўны стан сваёй гераiнi, якая жыве страхам за лёс мужа i ў хвiлiны, калi застаецца сам-насам, ажыўляе ў памяцi ва ўсiх iнтымных падрабязнасьцях сумеснае зь iм жыцьцё, зорныя iмгненьнi. У тэксьце нямала прыгожых, ня бог ведае якiх глыбокiх, сэнтэнцыяў, народжаных вопытам працяглага сужыцьця ў сям’i.

Калi жанчына перапоўненая каханьнем, яно, нiбы шыпучы напой, перабягае цераз край душы: любiш увесь белы сьвет – i кусьлiвую жамярынку, i мятлiка, i, вядома, лю-дзей.

…каб трымацца Божага пляну, як нi дзiўна, трэба занурыцца i ў першаiсны грахоўны затулак, да дна выпiць атруту жарсьцi i праз свайго адзiнага цi адзiную палюбiць усiх блiжнiх. Як сябе, i нават больш таго – як яго цi яе.

Жанчыне амаль адразу адкрылася: апроч як пра каханьне, больш нi пра што гаварыць Андрэю яна ня можа, усё астатняе – пустыя дробязi.

Фiнал аповесьцi вытрыманы ў клясычнай традыцыi дзявочага мэлядраматычнага стылю, хаця i зьмiкшыраванага «мужчынскай» стрыманасьцю: «Праз колькi хвiлiнаў дзьверы шырока расчынiлiся, i ў праёме зьявiлася разгубленая, са сьлязьмi на вачах Монiка. Сястрыца i падумаць не магла, што Вольга ўжо ўсё ведае пра простую лiнiю на дысплэi, якая незваротна закрэсьлiвае надзею». Каханьне на фоне сьмерцi i сьмерць на фоне каханьня – гэта да скону часоў будзе прыцягваць увагу чытачоў.

ЯК НЯВЕХНЯ Ў НЯРОДНАЙ СЯМ’І
Андрэй Хадановіч мог бы, пры зьбегу акалічнасьцяў, стаць някепскім расейскамоўным паэтам-бардам. Але ня стаў. Ці не захацеў. Лепш быць першым хлопцам «на дзярэўні», чым апошнім у Тамбове. У нейкі шчасьлівы момант, калі зоркі сышліся ці адбыўся парад плянэт, ён зразумеў, што сапраўднае, лёсавызначальнае (ужывём лексыку часоў перабудовы) адбываецца ў сфэры беларушчыны, гвалтам адсунутай на пэрыфэрыю сацыякультурнага жыцьця нацыі. Што беларуская прасодыя не такая саветызаваная, як расейскамоўная стыхія, якой хапае хіба толькі для перадачы інфармацыі ад беларуса да беларуса, аднак вельмі мала, каб адчуць душэўную цеплыню простых чалавечых стасункаў. Што беларускае слова ўжо паводле свайго прызначэньня апазыцыйнае, як і сама паэзія, якая ня можа ня быць не ў апазыцыі да любога, нават самага дэмакратычнага, рэжыму.

Пытаньне, наколькі шчыры і пасьлядоўны гэты рух у бок беларускага слова, якое ўжо сотні гадоў пачуваецца, кажучы словамі Максіма Багдановіча, «як нявехня ў няроднай сям’і». Наколькі глыбока асабістае гэтае рашэньне ўзяць бок прыніжаных і пакрыўджаных, без чаго, дадамо, няма сапраўднага пісьменьніка, быць ня з тымі, хто топча нацыянальную ніву, а з тымі, хто дбайна яе даглядае. Катэгарычны імпэратыў «жыць не па лжы», аб прыхільнасьці да якога Хадановіч поўнагалоса заявіў у сваіх першых зборніках, адразу надаў яго ў асноўным іранічна-карнавальнай лірыцы маштаб грамадзянскасьці. Прынамсі, сам ён досыць хутка адчуў, асабліва пасьля сыходу Васіля Быкава і ад’езду Алеся Разанава за мяжу, адсутнасьць на літаратурным Парнасе фігуры нацыянальнай велічыні, наагул разрэджанасьць паветра на вяршыні і наяўнасьць азонавых дзірак. Гаворка не пра асабістыя амбіцыі, а пра агульнанацыянальныя задачы.

Урэшце Андрэй Хадановіч заняў месца, як я гэта ўяўляю, недзе паміж Р. Барадуліным і А. Разанавым. Зноў жа гаворка не пра ганаровую лесьвіцу на Парнас, а пра імкненьне быць бліжэй да пакаленьня 20–30-гадовых, спалучаць у сваёй творчасьці простанароднае і інтэлігенцкае, дыянісійскае і апалянічнае. На гэтую нішу прэтэндуюць многія, але найбольш шанцаў яе заняць усё ж у Хадановіча. Ён і паэт, і перакладчык, і выкладчык, і бард, і «шчыры беларус». На месца паэта агульнацыянальнага замаху мог прэтэндаваць Анатоль Сыс, але ён ня вытрымаў цяжар шырокай любові і вялікай адказнасьці за свой талент. Думаю, што яму ў гэтым, калі помніць пра злавесны вопыт савецкіх часоў, дапамаглі.

Вядома, добра было б мець адпаведную біяграфію ахвяры альбо піярыць сябе на ўсіх скрыжаваньнях. Але ці не залішне шмат у гісторыі беларускай культуры ахвяраў, каб дадаваць да іх новыя? Прэтэнзіі на большае, чым можаш, таксама небясьпечныя, бо лёгка страціць сябе, калі «талент друзіцца на пыл» (Якуб Колас). Пісаць «у шуфляду», разьлічваць на тое, што «рукапісы не гараць» і што «самі ўсё прынясуць і аддадуць», таксама не даводзіцца. Таленту, гэтага Божага дару, таксама недастаткова, каб нешта зрабіць для беларусаў.

Чытаючы леташнія публікацыі, і вершаваныя, і эсэістычныя, Хадановіча, пачынаю смутна падазраваць, што паэт знаходзіцца на разьвілцы.

будуеш замкі з паветра і першы блін
выходзіць нечым сярэднім між бібліятэкай і вежай
на гэтым сьвеце так многа кніг і цаглін
а ты з усіх акадэмій ня скончыў нават мядзьведжай.

і можна згубіцца ў трох дарожных слупох
і ў думках так ціха – чуваць як робіцца муха
сланом і ты так доўга ў дарозе што Бог
здаецца сузор’ем Вялікага Віні-Пуха

А што далей? Іронія, гульня, пэрформансы, прапаганда і агітацыя за беларускую ідэю – выдатны спосаб утрымаць хаду падзеяў на мяжы прорвы, захаваць настроі веры і надзеі, якія пакрысе падмяняюцца ў нашым соцыюме адчаем і цынізмам. Але душа прагне большага. Эпоха таксама кідае выклік, і на яго трэба адказваць. Зрэшты, гэтая задача стаіць непадступнаю скалою ня толькі перад Хадановічам. Пакуль што ён шукае, і шукае куды больш актыўна, чым іншыя: у «небе над Бэрлінам», у «папрыцы зорак», у «восені на вогнішчы», у «эўрапейскай пясочніцы». Хто шукае, той заўсёды знаходзіць.

Скідай дарэмны багаж,
нашто валачыць каменьне,
калі ў загашніку гаш,
калі ў займеньніку меней
за ймя, няверны Тамаш,
ці варта помніць найменьне?

НЕДАРОСЬЛІКІ
Напрыканцы гэтага ці то агляду, ці то нагляду («вачыма злодзея», як у Казька, з намерам, а што тут у вас можна ўкрасьці) некалькі назіраньняў над тэкстамі маладых. Менавіта тэкстамі, бо тэкстаў можа быць багата, а вось творчых знаходак, трапных выказваньняў, запамінальных радочкаў і ў клясыкаў раз-два і аблічыўся. Прычым гаворка не пра дзіцячыя сакрэты, не пра школьны фальклёр і не пра падлеткавую субкультуру, а пра ўваходжаньне новага пакаленьня, пакуль што «недаросьлікаў» ва ўсіх сэнсах і адценьнях, у сьвет «дарослай» літаратуры. Сучаснай беларускай літаратуры пачатку трэцяга тысячагодзьдзя.

Пэрыяд, калі бумбамлітаўцы распавядалі страшныя гісторыі, прыдумлялі дзіцячыя трылеры з «расчлянёнкай», разыгрывалі малаэстэтычныя пэрформансы, старанна прыхоў-ваючы сапраўдны парадыйны зьмест сваіх «тэкстаў», здаецца, мінае. Апошнія адгалоскі ўзроставай хваробы адгучалі пазалетась у літаратурна-мастацкім праекце «Тэксты» і летась у падборцы Зьмітра Вішнёва і ў аповедзе «Фільмы» Ільлі Сіна. Сэнс гэтага своеасаблівага рытуалу юнацкай ініцыяцыі заключаецца ў тым, каб, хоць у фантазіі, пазбавіцца ад рэальных кашмараў паўсядзённага бытаваньня «ў краіне цудаў», перажыць разам з патэнцыяльнымі чытачамі, слухачамі і гледачамі «пустыя страхі» і нарэшце адолець іх сумесна.

К павольна пакрочыў праз вэстыбюль, са зьдзівам аглядаючы яго амаль люстраныя сьцены. Гэта вялікае прастакутнае памяшканьне з высокай стольлю, асьветленае шматлямпавай жырандольлю ў форме вычварнай дзесяцігаловай жамярыцы. Наўпрост пад ёй вакол уласнае восі круціцца трупік немаўляці – магчыма нават сапраўдны. К пасьлядоўна адлюстроўваецца ў кожным зь люстэркаў. Ён не сьпяшаецца. І не хавае зьдзіўленьня.

– Вот, мля, лахоў зь дзярэўні панаехала, – нягучна сказаў ахоўнік, унурыўшыся ў сваё сьпід-інфо.

К шпульнуў у яго выпадкова знойдзенай у кішэні лімонкай, і амбалу адарвала нагу. Усё яшчэ зьдзіўляючыся хараству інтэр’еру, хлопец пашкандыбаў далей.

Магчыма, гэта выкінуты ў сьметніцу кінасцэнар бясконцага расейскага сэрыялу пра «брыгаду» ці «спэцназ». Магчыма, гэта згублены друкапіс нашчадка Франца Каўкі і казачніцы пра Зьмея Гарыныча. Адно несумненна, што гэта пратакольны запіс ранішняга сну тынэйджара, які і ў свае 30 гадоў застаўся дзіцем.

Сьпяць і мышкі, і стрыжы, сьпяць машыны ў гаражы, сьпяць трохвокія монстры, сьпяць супэрмэны і сэкс-сымбалі нацыі, сьпіць, падклаўшы пад галаву ватоўку, Біл Гейтс, і тая заўсёды шчасьлівая бляндыначка, і бялявы хлопчык, які верыць у свой жыцьцёвы посьпех...

Чытаючы мастацкія тэксты, міжволі ўслухоўваесься ў «гул мовы», які сьведчыць «аб шуме спраўнай работы», каб выявіць «сэнс, які трапечацца ў гэтым гуле», і пачуць артыкуляваны ў моўных структурах «голас быцьця» (Ралян Барт). У гэтых тэкстах блукае прывід гіпэртэксту.

Несумненна, што сучасная гарадзкая цывілізацыя і навакольнае асяродзьдзе нясуць у сабе зусім рэальныя пагрозы жыцьцю і што наш сьвет не зьяўляецца насамрэч «найлепшым з сусьветаў». Аднак несумненна і тое, што на гэты сьвет можна глядзець і іншымі вачыма. У нашу літаратуру ідзе «новая хваля», пакаленьні цяперашніх падлеткаў і юнакоў, якія прытрымліваюцца нармальнай мастацкай традыцыі і арыентуюцца на клясыку. Ня толькі нацыянальную, але і сусьветную. У гэтага пакаленьня іншае стаўленьне да мовы, чым у непасрэдных папярэднікаў. Адчуваецца, што выпрацоўка ўласнай вобразнай мовы і сучаснага стылю мысьленьня даецца яго прадстаўнікам цяжка. Аднак гэта ўжо ўсё-такі норма, а не паталёгія. Гэта пакуль што першы кволы праменьчык у перадранішні міг.

У ліцэйскім зборніку вершаў Ванькі Булвы з нашаніўскай назвай «Мая праўда» ёсьць верш «Малітва па Літаратуры і Мастацтве», дзе рыфмуецца ледзь ня ўвесь тэзаўрус сусьветнай літаратуры, які трэба вывучыць, каб здаць экзамэн. А вось як выяўляецца гэтае магутнае ўзьдзеяньне сусьветнай традыцыі на ўласныя творчыя досыць сур’ёзныя спробы і практыкаваньні самога Ванькі Булвы:

У хуткасьцях пагоні эстэтычнай
Жыцьцёвых вартасьцяў пазбыўся сьвет.
Жанчына, нацягнуўшая карсэт,
Бязьлітаснаю стала і цынічнай
Ў адносінах да Гані, бо камічна
Глядзіцца сёньня формаў яе квет.
Напэўна, мая Ганечка бязь бед
Жыла б ў абшчыне палеалітычнай,
Дзе кожны правадыр усё душой
Хацеў убачыць яе жонкаю сваёй.
Іначай быць ня можа, не паверу.
І мо мне ўяўленьня не стае,
Але вось толькі падаецца, што зь яе
Рабілі Вілендорскую Вэнэру.

Чамусьці ў цяперашніх маладых паэтаў і празаікаў дзея часта адбываецца ў мэтро. Павал Анціпаў распавядае розныя вусьцішныя гісторыі, якія здараюцца ў менскім мэтрапалітэне. Як, напрыклад, у навэлі «Калі ласка, пакіньце вагоны», дзе апавядаецца пра бабулю, якая стала пастаяннай жыхаркаю мэтро, ператварылася ў мэтропрывід, бяскрыўдны, прыгаломшаны бядой. Бабуля прыехала ў сталіцу наведаць унучку Ганначку, якая жыла непадалёк ад станцыі «Магілёўская», але заблукала. Чорны тунэль, грымучы цягнік, патойбочны голас у мікрафон, зьменлівы натоўп людзей, абыякавых да бабулі, і ёй ужо заставалася толькі падпарадкоўвацца невядомаму Голасу, які час ад часу загадваў пакінуць вагоны, ізноўку садзіцца на цягнік, каб ехаць далей. Мэтрапалітэнаўцы даўно ўжо прывыклі да бабулі, падкормліваюць яе, і яна ў іх накшталт сына палка.

У вершы Ярыны Дашынай «Думкі ў мэтро» сугестыя пачуцьця сягае ўзроўню кленічаў і замоваў:

Ведаю, чым гэта скончыцца:
ад безвыходнасьці скурчыцца
месяц, і цемра абрушыцца,
і цалкам Сусьвет аглушыцца...

Стаю над Пустэчаю нейкаю
з падфарбаванымі вейкамі,
з падфарбаванымі слушнымі
думкамі вэнэушнымі.

Мне да прыпынку канечнага,
самага небясьпечнага,
ад станцыі Незалежнасьці
да станцыі Непазьбежнасьці...

Нягледзячы на зьнешнюю прастату формы, лексыкі і стылю, разрыў з традыцыяй у маладых больш радыкальны, чым у непасрэдных папярэднікаў бумбамлітаўцаў. Аспрэчваць ім ужо няма каго пасьля таго глябальнага перагляду, амаль астрожнага шмону, які зьдзейсьнілі перад імі іншыя. Ім ужо не абавязкова, як старэйшым і сьмялейшым, петушыцца сваёю авангарднасьцю і непадабенствам да традыцыяналістаў. Падчас чытаньня гэтых, зразумела, кволых па думцы і неадгабляваных па форме радочкаў першае, што прыходзіць у голаў: беларуская літаратурная традыцыя разьвіваецца дастаткова натуральна і пасьлядоўна. Прынамсі, тут шмат карыснай інфармацыі ня толькі для сацыёлягаў і культуролягаў.

Я адзімую. І вар мой выбеліцца.
І люты ў вочы заселіць век.
Ты – вязень, шыбенік.
Я – краты, шыбеніца.
Дзяўчына-кат.
Дзяўчына-зьдзек.
(Яраслава Ананка)

Ты баісься?
Я – баюся.
Ты ня верыш?
І я – не.
Ў нашай вольнай Беларусі
Кожны дзень, як на вайне!
(Антаніна Курдзя)

Гэта іншае мысьленьне, іншая мова – мова ня толькі страху перад сьветам, але і мова любові да гэтага сапраўды страшнага, але ж і чароўнага сьвету. У час першай рэакцыі літаратуры, якая вызвалялася ад савецкай дагматыкі, натуральна, пераважала адштурхоўваньне, у час «новай хвалі», якая прыняла эстэтыку, выяўленую ў радку «простыя словы, простыя рэчы», на першы плян прыйшло менавіта прыняцьце гэтага сьвету, якім ён ёсьць насамрэч. Эстэтыка, як выдатна, на ўсе часы і для ўсіх асобна і разам, сказаў Ніцшэ, – будучая этыка. Мы жывём у час, калі ідэалізм – стваральны. Безь яго цяпер, як без паветра, як пісаў у сваім дзёньніку Жылка.