Баяя А. Зваўчэньне / Пер. з чэск. М. Мартысевіч. – Менск: Логвінаў, 2006. – 230 с. – (Чэская калекцыя).

Сёлета ў перакладзе на беларускую мову пабачыў сьвет раман 64-гадовага чэха Антаніна Баяя «Зваўчэньне» (2003). Аўтар гэтага твору, уганараванага на радзіме літаратурнай прэміяй Magnesia Litera, скончыў Сельскагаспадарчы інстытут у Брне і доўгі час працаваў па спэцыяльнасьці, а потым пачаў займацца журналістыкай і выкладаць творчае пісьмо ўва ўнівэрсытэтах Аламоўца і Зьліна. Дэбютаваў у літаратуры Баяя ў 1982 годзе.

«Зваўчэньне» пакідае дзіўнае ўражаньне.

Гэты раман быццам створаны беларусам, бо працягвае нашу слаўную літаратурную традыцыю, запачаткаваную яшчэ Міколам Гусоўскім. Прырода, сьвет жывёлаў і расьлінаў робіцца прадметам філязофскага асэнсаваньня і эстэтычнага пераўвасабленьня. Адным з галоўных пэрсанажаў твору, нарэшце.

Сюжэты амаль усіх клясычных беларускіх літаратурна-мастацкіх тэкстаў, створаных да апошняй чвэрці ХХ стагодзьдзя ўключна, разгортваюцца, так бы мовіць, на фоне прыроды. Аднак гэта вонкавая дэталь. Насамрэч мы маем справу з глыбокім узаемпранікненьнем, узаемадапаўненьнем прыродных стыхіяў і беларускага літаратурнага героя: «На змроку высокая постаць узвышалася над рэкаваю лукою. Чалавек маўчаў, як і ўсё, што было навокал яго. Доўга стаяла высокая постаць. Змрок пагусьцеў, неба яшчэ не запаліла зораў» (Кузьма Чорны. «Лявон Бушмар»). Прырода і мікракосмас пэрсанажа неадлучныя, пульсуюць, дыхаюць, як адзінае цэлае. Гэтак і ў рамане Антаніна Баяя, прынцыпам сьветабачаньня якога ёсьць экалягізм.

Як наагул ставіцца да прыроды беларускі празаік? Найбольш поўны адказ на гэтае пытаньне даў адзін з клясыкаў – Ян Баршчэўскі, які прызнаваўся, што «любіў чытаць у кнізе прыроды». Гэтая кніга, пісаў аўтар «Шляхціца Завальні», «вучыла мяне сапраўднай паэзіі, сапраўдным пачуцьцям лепей, чым сёньняшнія гаваркія крытыкі».

Менавіта майстэрства ў перадачы сапраўдных пачуцьцяў, глыбокая лірычная інтанацыя (чытай, «сапраўдная паэзія») і ёсьць неаспрэчным здабыткам нацыянальнага прыгожага пісьменства, важкім унёскам у «агульналюдзкую скарбніцу» (выраз крытыка і пісьменьніка Вацлава Ластоўскага). Гэты ўнёсак быў бы немагчымы бяз своечасовага асэнсаваньня беларускай літаратурай сваёй галоўнай тэмы, без сумеснай працы некалькіх пакаленьняў айчынных пісьменьнікаў на шляху яе разьвіцьця і ўзбагачэньня. Дарэчы, згаданы вышэй Ластоўскі ад імя «нашаніўскіх» чытачоў нагадваў беларускім пісьменьнікам у эсэ «Сплачвайце доўг», што ім трэба «вучыць нас любіць і разумець гоман бору, плеск вады ў сонцы, задуму змеркаў, яснату ўсходаў». Вельмі важная думка і – своечасовая. Агучаная ў 1913 годзе, яна сьведчыць пра самаўсьведамленьне маладой беларускай літаратурай свайго прызначэньня, плённасьць яе творчых пошукаў.

Запытайцеся ў сябе, ці мог маніфэст беларускай літаратуры – раман Уладзімера Караткевіча «Каласы пад сярпом тваім» – не пачынацца сказам «Груша цьвіла апошні год» і не заканчвацца фразай «Рэдкае на такім поўдні і таму слабое, уставала над зямлёй паўночнае зьзяньне»?

Мог бы. Але тады гэта быў бы анталягічна чужы твор, не беларускі.

Да апошняга часу здольнасьць па-мастацку пераканаўча зьліць у адзінае цэлае Стыхіі, Прыроду і Чалавека належным чынам ацэньвалася беларускімі чытачамі і крытыкамі. Абгарэлая ліпа са страшным дуплом, якая расьце ля хутарской сядзібы, апісанай у «Знаку бяды», мела для Васіля Быкава і першых чытачоў ягонага раману значэньне ня меншае, чым лёс галоўных герояў кнігі – Петрака і Сьцепаніды.

Аднак прайшоў час, беларусы перабраліся ў гарады. Кнігі пачалі чытаць па-іншаму, мінаючы вачыма апісаньні прыроды. Тым ня менш, заўважце, ствараць паўнавартасную ўрбаністычную літаратуру ў Беларусі ніхто не сьпяшаўся. Прайшло яшчэ колькі гадоў – і новая навала: у кнігах нацыянальных празаікаў, узгадаваных падобна Баршчэўскаму на «кнігах прыроды», пачалі вышукваюць тое, чаго няма. Прыкладам, паважаны многімі крытык Леанід Галубовіч у апавяданьні Івана Пташнікава «Пагоня» (1999), дзе апісваецца перасьлед ваўкамі лася (гэта – абалонка твору!), убачыў адну толькі «агонію сучаснага беларускага грамадзтва» (Наша свабода. 2000. 11 ліпеня).

Галубовіч, ці не наўмысна, сказіў сэнс сумна-прыгожага апавяданьня, якое мае эпіграф-прысьвячэньне «Ўсяму жывому на зямлі». Пташнікаў – гуманіст. І ў трагічнай падзеі, што адбылася ў часе суворай, змрочна-задуменнай беларускай зімы (« у векавечным лесе ля пракаветнай ракі Вяльлі», як удакладняе аўтар), няма іншага сэнсу, акрамя наступнага: усё жывое – сьмяротнае, яно незваротна гіне, і таму вартае жалю, спачуваньня. Аднак жыцьцё, сьцьвярджае Пташнікаў, будзе працягвацца: «…асіны, дрыжачы лісьцем, шапталі на вуха сваю ціхую журботу, ад якой павявала сном, лагодай і няскончанасьцю сьвету і жыцьця».

Як і ў апавяданьні Івана Пташнікава – гэтым велічным гімне прыродзе, у якім славіцца ўсё жывое на зямлі, – у рамане Антаніна Баяя няма ані каліўца палітыкі. Чысты дыямэнт. Аўтар апісвае жыцьцё дзьвюх сем’яў – ваўчынай і чалавечай, лёсы якіх, як адзначаецца ва ўступе, «пакрысе збліжаюцца, каб урэшце таямніча пераплесьціся». Ужо зь першых старонак раману ўсьведамляеш: у гэтай цяжкай кнігі – трагічны фінал. Аўтар «Зваўчэньня» ня хоча пацешыць, ён прымушае думаць. Баяя даў узор добрай традыцыйнай прозы, ён быццам нічога ня ведае пра постмадэрнізм, «сьмерць аўтара» і іншыя «цацкі», у якія яшчэ не нагулялася сучасная беларуская літаратура. Выпускнік Сельскагаспадарчага інстытуту, Баяя піша ў пачатку ХХІ стагодзьдзя так, як пісаў бы ў 60-я гады мінулага стагодзьдзя выпускнік Горы-Горацкага каморніцка-агранамічнага вучылішча Максім Гарэцкі, калі б камуністы пакінулі яму жыцьцё. Нагадаю, што Гарэцкі, пераадолеўшы свой «стыхійны містыцызм», у далейшым рашуча адмяжоўваўся ад імажынізму, футурызму і іншых «ізмаў». Ён дбаў пра тое, каб вытокі беларускай літаратурна-мастацкай традыцыі не закаламуціліся.

Выклікае павагу ўвага Баяя да дэталі, факту. Гэта родніць ягоную кнігу з раманам чэскай пісьменьніцы Ганны Андранікавай «Гук сонечнага гадзіньніка», выдадзенай летась у «Чэскай калекцыі». Андранікавай трэба бачыць, да болю ў вачах, як працуе абутковая кампанія, як адбываюцца пахавальныя рытуалы індусаў, як мінае дзень «дзявочага дому» ў канцлягеры, як ваююць амэрыканцы з гітлерцамі ў Афрыцы, якія колеры мае на досьвітку рака Ганг. Гэтак жа і Баяя: яго да драбніцаў цікавіць праца псыхалягічнай кансультацыі і распарадак дня лясьнічага, адрасы праскіх бараў і паводзіны ваўчынай зграі. Нармальны «пісьменьніцкі пэдантызм».

Напісаньню раману «Зваўчэньне» папярэднічала вялікая падрыхтоўчая праца. «Дзякую ахоўнікам прыроды і лесьнікам з мараўскіх Карпатаў, – выказваецца аўтар на пачатку кнігі, – бібліятэкаркам абласной бібліятэкі імя Францішка Барташа ў Зьліне, прафэсару этнагарафіі Карлу Паўлішціку і паэтцы, апякунцы жывёлаў Яне Штроблавай, якія натхнілі на гэтую кнігу і ласкава падалі матэрыял для яе, а таксама пісьменьніку Людвіку Вацуліку за «ваўчыную» песеньку». Гэта звычайная практыка – згадваць тых, хто дапамагаў у стварэньні кнігі, і выказваць ім падзяку. У той жа час у сучаснай беларускай мастацкай прозе чамусьці не пазначаецца, хто альбо што зьяўлялася натхненьнем, апірышчам для пісьменьнікаў у часе працы над творам. Нашы літаратары, я так разумею, альбо саромеюцца прызнацца, што ім нехта «дапамагаў», альбо ня маюць патрэбы зьвяртацца да некага ў пошуках зьвестак, гісторыяў, словаў, фарбаў, бо «самі з вусамі». Можа быць, калі б пісьменьнік Сяргей Балахонаў зьвярнуўся да гісторыкаў і пры іх удзеле аднавіў бы кожны рух, гук, пах губернскага Менску, а потым у рамане «Імя грушы» выказаў падзяку за тое, што яны дапамаглі яму адчуць горад, то крытыкі не наракалі б, што Менск Балахонава «не выявіўся» (Жукоўскі Д. «Вылоўліванне ідэй з паветра» // ARCHE. 2006. № 3).

Баяя «старамодны». Такім калісьці выглядаў Гарэцкі ў вачах «маладнякоўцаў». Аўтар «Зваўчэньня» верыць у лёс і ў тое, што «ўсё складаецца разам, бо нічога не бывае такім, якім яно падаецца». У канцы твору галоўная гераіня Маркета, дачка лесьніка, якая з маленства верыла ў тое, што жывёлы маюць розум і здольныя на сьвядомыя ўчынкі («Глядзіце! – крыкнула яна. – Павук прывязаў ваш ровар да нашага плота!»), выпадкова забівае Ваўка, а потым на некалькі хвілінаў абменьваецца сваёй існасьцю, снамі і ўспамінамі з Ваўчыцай. Гэта каштуе Маркеце жыцьця. Яна робіцца Ваўчыцай, яе забіваюць («У пацямнелых вачах яе таялі рэшткі бурштыну. Куля патрапіла ёй у лоб, струменьчык крыві гусьцеў і засыхаў»). Але ж Ваўчыца, якая вяртаецца ў лес да сваіх дзяцей, цяпер больш чым жывёла, – старая Эстэр Патакава бачыць, як яна бяжыць праз сад, іншым разам падымаючыся на заднія лапы і галосячы.

«Зваўчэньне» – ня проста раман-ілюстрацыя папулярнай у сусьветным мастацтве тэмы «ваўкалацтва» («перасяленьне душаў» – таксама адна з спрадвечных беларускіх літаратурных тэмаў, якая была «закладзена» Янам Баршчэўскім).

Яна – пра Чалавека на ўлонньні Прыроды і «ваўчыныя міты», якія Ваўчыца-маці апавядае на ноч маленькім ваўчаняткам. Пра тое, што ў людзкіх сэрцах знаходзіць водгук і легенда пра сьвятых Францішка і Кляру, і язычніцкія прымхі і галашэньні. Пра тое, што «ў пачатку ўсёй музыкі быў сьмех і плач». Пра тое, што ў Лёсу – вочы бурштынавага колеру.

Раман Баяя ўтрымлівае ўсё, чаго прагне сасьмяглая беларуская душа. Ніхто не забараняе нам пакаштаваць вады з гэтай крыніцы.

Цікава, ці чытаў «Зваўчэньне» Пташнікаў?