«КАПЕЛЮШЫ ПРЫЙДУЦЬ»

Пасьля 1945 году, калі большасьць франтавікоў-заходнебеларусаў павярталася дамоў, савецкае начальства ўсё настойлівей пачало напіраць, каб народ запісваўся ў калгасы. Вёска аднеквалася, адмоўчвалася…

Хто ў Нямеччыне скончыў вайну, хто – у Чэхіі, Аўстрыіі, Мадзяршчыне. Ніякага агулу там і повіду не было, а сяляне жылі заможна, іх аднаасобніцтва давала добры плён. Зайздросьцілі іхнай культуры, уменьню гаспадарыць. Марылі і ў сябе дома зажыць гэтак жа: замяніць саламяныя стрэхі на бляшаныя ці з дахоўкі, падлогі памаляваць, прыбіральні цёплыя наладзіць, двары вымасьціць хоць брукам…

А ўлада даводзіла: адзін табе, селянін, шлях – у калгас, як жартавалі вяскоўцы, – пад адну коўдру.

На пасядзёнках мужыкі перагаворвалі, быццам сам маршал Жукаў абяцаў франтавікам-сялянам не заганяць іх у калгасы – падчас вайны яны на акупаванай тэрыторыі ўсюды разваліліся. Дзядзькі бажыліся, што чулі тое сваімі вушамі.

Некаторыя франтавікі сутыкнуліся на Эльбе з амэрыканскімі вайскоўцамі, пабачылі іх тэхніку, франтавы побыт, зброю. Дзівіліся, што іхныя кішэні напоўнены галетамі, што кураць яны – нават шарагоўцы – толькі цыгарэты, а не махорку ўроссып. Запалі ў вочы амэрыканскія капелюшы.

Франтавікі-вяскоўцы прыперлі пару трафэйных радыёпрыймачоў, дык да іх у хаты зьбіраліся вечарамі суседзі. Мужчыны смалілі самасад, з трывогай слухалі па радыё «Голас Амэрыкі». Адтуль абвяшчалі, што камунізм ня пройдзе і новы паход супраць яго не за гарамі.

Франтавікі казалі:

– Пачакайце «саветы», вось прыйдуць «капелюшы», навядуць парадак! Будуць вам калгасы!

Верылі і ня верылі. Хутчэй – не. Ведалі: калі сам у сваёй хаце лад не ўсталюеш, дык сусед не дапаможа. «На Бога спадзявайся, а справу – рабі!»

ПАТЭФОН

Дзе і якую музыку чуў беларус гадоў гэтак пяцьдзясят таму? На вясельлі, на фэсьце гралі гармонікі, гучалі дуды, скрыпкі пілікалі ды бубны-барабаны грукалі.

Радыё пасьля вайны доўга не было, а тут – прывезьлі пасьля Другой сусьветнай франтавікі трафэйныя патэфоны! А ў гарадох на сала выменялі кружэлкі савецкія.

Бывала паставяць патэфон ля расчыненага акна, накруцяць спружыну, іголку навостраць, паставяць кружэлку «з Русланавай» – і нясецца па сяле: «Валенки, валенки…» Альбо хрыплаватага Ўцёсава: «От Москвы до Бреста…» А рамансы пра каханьне? Хто і дзе іх чуў? Вось цяпер з патэфона і даведаліся. Адна справа пад гармонік польку скакаць, а іншая – пад патэфон вальс танчыць. Гэта як цяпер з «Запарожца» на «Фольксваген» перасесьці.

Песьні ўсе да адной сьпяваў патэфон на расейскай мове. Тут мы адчулі сваю непаўнавартаснасьць: няздатныя мы ані патэфон вырабіць, ані песьні беларускія запісаць на кружэлкі…

Толькі калі ў вясковыя хаты правялі правадное радыё, дык праз дынамікі загучалі і нашыя песьні на роднай мове. Уздыхнулі: бач, і мы нешта ўмеем.

«ПОЙДЗЕМ НА ПОЎДЗЕНЬ!»

З 1944 па 1954 гады Полацак быў абласным цэнтрам. Ну і, канечне, меў абкам кампартыі, які месьціўся ў цяперашнім так званым Доме афіцэраў. Па сталінскай завядзёнцы першым сакратаром абкаму партыі, як і ўва ўсіх саюзных рэспубліках, пераважна прызначалі расейца, гэтак жа сталася і ў Полацку.

Тым ня менш, па той самай завядзёнцы ўсе партыйныя даклады на пленумах рабіліся на беларускай мове.

Сакратару абкаму, расейцу, надрукавалі даклад на беларускай мове. Сяк-так ён яго прачытаў. Абвяшчае перапынак на полудзень, пры гэтым хоча пахваліцца веданьнем беларускай мовы:

– А цяпер, таварышы, пойдзем на поўдзень!

Сход стрымана сьмяецца: начальства памылілася.

А ў 1959 годзе адзначалася афіцыйнае саракагодзьдзе з дня ўтварэньня БССР. Адзначалі яго і ў Пінскім гідратэхнікуме. У актавай залі даклад для нас, студэнтаў, рабіў завуч Я. С. Ліўшыц. Зразумела, што даклад трэба рабіць на беларускай мове. Я. С. Ліўшыц крыху ведаў яе, але недасканала, і даклад, падрыхтаваны ім на расейскай мове, пераклаў выкладчык.

Сядзім у залі.

Ліўшыц Я. С. хуткім крокам выходзіць да трыбуны, пачынае чытаць даклад. І тут ён прамаўляе: «у тысяча дзевяцьсот дзевятнаццатым год-дзе». Вушы нашыя натапырыліся самі сабой, – робіцца цікавей.

Чакаем, што будзе далей. Паколькі даклад юбілейны, дык даты паўтараюцца часьцяком і слова «год-дзе» зноў гучыць неаднаразова. Мы ўжо сьмяемся адкрыта. Ліўшыц Я. С. устрывожана паглядае ў залю: чаго сьмешна гэтым сялянскім хлапцам, што зьехаліся вучыцца зь вясковай глухамані? Няўцям яму, што гаворыць ён па-беларуску зь вялікім акцэнтам, таму нам і сьмешна.

У 1959 годзе ў беларускіх вёсках жыло яшчэ каля сямідзесяці адсоткаў насельніцтва, якое на дзевяноста пяць адсоткаў гаварыла на беларускай мове. Па тым часе беларускія школы яшчэ дзейнічалі на ўсю, а выкладаньне расейскай мовы пачыналася ў школе толькі зь пятай клясы, як і замежнай.

ДЫСПУТ

У мястэчку Кабыльнік (цяпер Нарач) – два касьцёлы і праваслаўная царква.

Аднойчы, а было гэта ў 1961 годзе, бачу афішу: перад кінасэансам адбудзецца лекцыя на антырэлігійную тэму. Усялякай лухты наконт рэлігіі наслухаўся яшчэ са школы. Ды ўсё ж – вырашыў зайсьці, а потым і не пашкадаваў – зрабіўся сьведкам надзвычай цікавага дыспуту.

Заля клюбу – напаўпустая, наперадзе сядяць чатыры ксяндзы і бацюшка. Зьдзівіўся: а чаго яны тут? Лекцыя ж антырэлігійная?

Чытаў яе лектар ажно з Цэнтральнага Камітэту кампартыі БССР. Чытаў без паперак, адчувалася яго высокая адукаванасьць.

Найперш лектар апавёў пра сябе. Родам ён з Заходняй Беларусі. Напярэдадні вайны ў 1938 годзе паехаў у Ватыкан вучыцца на ксяндза. Адзявалі, кармілі, далі інтэрнат. Кожны навучэнец мог скласьці для сябе мэню ў сталоўцы на тыдзень. Цяжка давалася лацінская мова.

Скончылася вайна, якраз завяршылася і вучоба, але працягвалі вучыцца яшчэ год. Прычына? Многім ксяндзам прыйдзецца працаваць у савецкай зоне акупацыі. Прадбачылі служкі Ватыкану, што саветы ўладкаваліся надоўга і тут пачнуць усталёўваць камуністычны лад. А ксяндзы павінны ведаць сваю паству. Таму яшчэ год чыталі лекцыі, але ўжо не рэлігійнага кшталту, а марксісцка-ленінска-сталінскага ў пэўнай інтэрпрэтацыі.

Вось тыя лекцыі пасеялі першыя сумненьні ў маладога ксяндза-беларуса. Ён убачыў, што камуністычныя пастуляты ў нечым супадаюць з… вучэньнем Хрыста, апосталаў: роўнасьць людзей, абарона бедных, асуджэньне празьмернага багацьця, сквапнасьці.

Ня ведаў малады ксёндз, што тэорыя – адно, а практыка – зусім іншае.

Накіравалі яго на працу ў касьцёл ува Ўсходняй Нямеччыне, у савецкую зону. У складзе камісіі ўдзельнічаў у дасьледаваньні былых фашыстоўскіх канцлягераў. Тое, чаго нагледзеўся ў гітлераўскіх катавальнях, зусім зьбіла яго з тропу. Ён раней і ўявіць сабе ня мог, да якой жорсткасьці і бязьлітаснасьці можа дайсьці чалавек.

Малады ксёндз ня вытрымаў і склаў зь сябе сьвятарскі сан, дабіўся дазволу ў савецкіх уладаў ды вярнуўся на радзіму.

Камуністычныя ідэолягі не маглі так проста выпусьціць з учэпістых рук такую ідэалягічную здабычу. Ды зрабілі былога ксяндза… агітатарам супраць рэлігіі.

У пацьвярджэньне, што ён сапраўды вучыўся ў Ватыкане, лектар дэманстраваў свой дыплём, заліковую кніжку, у якой стаялі адныя адзнакі «выдатна».

Ксяндзы і бацюшка, якія ў паўсядзёнцы былі ідэалягічнымі супраціўнікамі, на гэты раз аб’ядналіся і кінуліся атакаваць ксяндза-расстрыгу, кампартыйнага паслугача. Выступалі рэзка. Лектар не заставаўся ў даўгу, сыпаў цытатамі з Эвангельля, Бібліі. Дыспут кіпеў з гадзіну. Вынік – нічыя. Ніхто не саступіў, не адрокся.

У супрацьлеглым канцы залі ў прыцемках сядзелі нешматлікія вернікі, пляваліся на лектара:

– Цьфу! Новы д’ябал у чалавечым абліччы!

Слалі праклёны лектару. Праўда, нягучна.

ЖАБРАК

Помнік Сталіну ў Клецку ўзьвялі праз колькі гадоў пасьля вайны. Людзі яшчэ зь зямлянак ня ўсе выйшлі, саромнае месца ня мелі чым добра прыкрыць, хлеб на стале, як госьць, сіроты галодныя. А тут – мармур, бронза, фігура правадыра мэтры ў тры вышынёй.

Стаяў савецкі ўладар сярод плошчы, а побач – братэрская магіла воінаў-вызваліцеляў. Ён і тут не даваў спакою мёртвым, стаяў з узьнятай наперад рукою, быццам зноў пасылаў іх на бой зь нябачным ворагам.

Ды вось жа, дапякло некаму. Прачынаецца ўзімку Клецак, а ў Сталіна цераз плячо вісіць мурзатая торба, як у жабрака! Вось быў шок!

Ішлі людзі ўраньні на працу, азіраліся: хто са страхам, хто – з ухмылкай, хто ледзьве сьмех стрымліваў, глянь ты – мала, відаць, падалі «жабраку», руку выцягнуў, яшчэ просіць.

Улада спаць любіць, а ёй ніхто і не даклаў зранку аб праяве на плошчы. І зьняць пабаяліся: а раптам у торбе міна? Тырчыць жа нешта. Дык торба вісела на сталінскім плячы ажно да паўдня – пакуль мінэры прыехалі, пакуль корпаліся, правяралі. Адно міліцыянты людзей ад плошчы праганялі, праўда, без імпэту.

У торбе аказалася мерзлая бульба.

Вось жа перапуду было ўладнікам ды спэцслужбам! На ўсю БССР зьняславіліся!

Наляцелі службісты зь Менску. Перакапалі Клецак ды ўсё навакольле, а таго сьмельчака-«дывэрсанта» так і не знайшлі.

ПРАВАДЫР У ЗАПАСЕ

Дзевяць гадоў прайшло, як памёр Сталін. Новы лідэр СССР Хрушчоў літаральна сьцёр у парашок заслугі былога правадыра, разьвянчаў яго культ асобы, граміў тыранічнае кіраваньне, апавёў пра ГУЛАГ.

А тут – заходжу я ў вайсковую бібліятэку і бачу ў куце мяшкі, сургучом запячатаныя.

Пытаюся ў радавога байца-бібліятэкара:

– Што за сакрэт хаваем?

– Якія сакрэты? – усьміхаецца. – Кнігі Сталіна склалі ў мяхі ды запячаталі. Паліць – забаронена, чытаць – таксама.

Вось табе на: правадыр, аказваецца, яшчэ ў запасе, як бальшавіцкі браняпоезд.

СКАРЫНА І КАСЫГІН

Калі хто ня ведае, Касыгін – гэта быў такі савецкі старшыня Савету міністраў. Ну а хто такі Скарына, тлумачыць, спадзяюся, ня трэба.

Касыгін часьцяком наведваў Беларусь (тады – БССР). У нас яго цікавілі ня фэрмы, а прадпрыемствы, якія прыносяць валюту. На Віцебшчыне найперш прывабліваў наваполацкі нафтаперапрацоўчы камбінат.

Валюта і тады валютай лічылася, хоць наш працоўны люд яе ня бачыў у вочы. На валюту закуплялася для савецкага народу шмат чаго, у тым ліку і ежа: найперш пшаніца ў Канадзе і ЗША.

Вось і езьдзіў Касыгін з праверкамі, як на Беларусі валюту здабываюць.

Прыляцеў аднойчы савецкі прэм’ер у Наваполацак, паглядзеў «Нафтан», іншыя тутэйшыя хімічныя гіганты. Задаволены беларусамі. Нашыя ўладнікі вырашылі наладзіць шаноўнаму госьцю культурную праграму – павезьлі паказаць Сафійскі сабор. Зьдзівіўся Касыгін:

– Что вы мне костел показываете?!

Аказваецца, расейскі чалавек-атэіст, усё адно праваслаўны. Вось і заўважыў Касыгін, што «макавак» на саборы няма.

Тады павезьлі госьця падзівіцца на новы помнік Францішку Скарыну. І зноў канфуз. Касыгін хмура глянуў на помнік з задумлівым першадрукаром і спытаў:

– А зачем этого монаха в центре города поставили?

Доўгая адзежа друкара выклікала непажаданыя асацыяцыі.

За савецкім часам помнікаў славутым палачанам у Полацку больш не зьявілася.

РАЧУЛКА МАЧЫХА

Экалягічныя праблемы, зьвязаныя з разьвіцьцём у Беларусі прамысловасьці ды ўрбанізацыяй, узьніклі ня сёньня.

У 1905 годзе пан Юзаф Вайніловіч у сваім маёнтку Кунцаўшчына на Клеччыне збудаваў сьпіртзавод з паравым катлом. Пад той час узрос попыт на сьпірт, і хваткія беларускія памешчыкі кінуліся перарабляць бульбу ў хадавы тавар.

Гэта – першае прамысловае прадпрыемства ў маіх родных мясьцінах, якое скідвала неачышчаныя аб’ёмныя сьцёкі ў рачулку Мачыху – прыток Морачы. Для іх адводу да рэчкі пракапалі канал.

Сяляне прыкмецілі нядобрыя перамены ў русьле рачулкі: у завадзях зь ціхаю плыньню адкладваліся бульбяныя адкіды, яны гнілі, сьмярдзелі. Гінула рыба.

Сельскі сход накіраваў да Вайніловіча дэлегацыю, але станоўчых вынікаў яна не дабілася. Падалі скаргу павятовым уладам. Прыехаў спраўнік разьбірацца на месцы. Канечне ж, ён спыніўся ў панскім маёнтку. Пан Вайніловіч за вячэрай добра ўпаіў чыноўніка, а раніцой той ахвотна апахмяліўся. Тут гаспадар і прапанаваў:

– Чаго табе, пане, лазіць па балотнай твані, мурзацца ў гразі? Давай я пашлю свайго слугу, ён і набярэ з рэчкі вады для аналізу.

Чыноўнік пагадзіўся.

Панскі служка не пайшоў, канечне, да рачулкі Мачыхі, а набраў у бутэлькі пробы вады… зь вясковых калодзежаў. З тымі «пробамі» чыноўнік зьехаў.

Празь месяц сяляне атрымалі адмоўны адказ на сваю скаргу: маўляў, вада ў рэчцы чыстая, амаль пітная, бруду са сьпіртзаводу ня знойдзена. Толькі пахне вада кароўскімі экскрэмэнтамі, то значыць, кароваў трэба пасьвіць далей ад берагоў Мачыхі.

Пашкраблі сяляне патыліцы ад такога мудрагелістага адказу, ледзь разабраліся, што «экскрэмэнты» – гэта тыя ж кароўскія ляпёхі. Плюнулі: пугай абуха не перасячэш.

На тым экалягічны рух у нашых ваколіцах і заглух. А рачулка паволі зацягнулася ілам, затхнулася вада. Паводкі затаплялі паплавы, дарогу ў лес.

У 1939 годзе прыйшло Чырвонае войска. Пана арыштавалі, заводзік перастаў працаваць. Нехта адкруціў шрубу, нешта адламілася, упала, разьбілася, сапсавалася. А ўночы нехта адкрыў вэнтылі на агромністых цыстэрнах са сьпіртам, і ён хлынуў на зямлю, сьцякаючы ў нізкія месцы.

Сяляне навакольных вёсак назапасіліся ім надоўга. Больш таго, яны пракапалі ў нізінах канавы, сьпірт высочваўся зь зямлі на дно ямінаў, яго зьбіралі ў вёдры, цадзілі, ды пілі.

Адыходы сьпіртзаводу паволі перагнілі ў рачулцы, нешта зьнесьлі паводкі. Рэчка Мачыха ачомалася, з Морачы зайшла рыба. Але рэчышча так і засталося крывым, паўзаплылым. Ды ўсё ж сялянкі бялілі тут палотны, палошчучы іх у рэчцы ды высьцілаючы па берагох.

А ў 1975 годзе мэліяратары на месцы Мачыхі пракапалі канал пад нумарам «М-2», дык жыхары ўжо і назву рачулкі забылі. Яна зьнікла з мапы Беларусі.

У вясковых калодзежах «села» вада, вёдры шкрабалі па дне. Але сяляне самі паглыбілі іх, пачысьцілі ад жвіру ды зноў пілі чыстую ваду.

А хутка пачаў сохнуць недалёкі хваёвы лес, бо панізіліся на мэтар грунтовыя воды, аслабелыя дрэвы лёгка рабіліся ахвярамі шкодных насякомых. Савецкія сяляне ўжо нікуды ня скардзіліся. Хворы лес яны ахвотна сьпілавалі на дровы, іх хапіла гадоў на дзесяць. Балазе ўлада аддала іх задарма.

Полацак