Маё завочнае знаёмства з Янкам Брылём адбылося дзякуючы незабыўнаму Апанасу Цыхуну. У свае дзевяноста з гакам гадоў той не любіў дарэмных размоваў і звычайна гаварыў так: «Не губляй часу і не гуляйся ў ветлівасць, бяры і запісвай адрас і тэлефон, таго, што табе мы, старыя, скажам, ніхто ніколі не скажа».

З яго лёгкай рукі я пачаў перапісвацца з Арсенем Лісом і Барысом Кітом, атрымаў рукапіс успамінаў кампазітара Аляксандра Шыдлоўскага пра ксяндза Адама Станкевіча. Спачатку было ніякавата чапляцца да старэйшых са сваімі бясконцымі гістарычнымі пытаннямі, пасля прывык. Упэўненасць у справядлівасці і неабходнасці справы, якую робіш, заўсёды дадае сілаў.

Гады тры-чатыры таму ў некалькіх жыхароў Горадні ўзнікла ідэя надрукаваць збор твораў паэта, філосафа і грамадскага дзеяча са Скідзеля Пятра Сеўрука. Пётр Сяўрук у 1920-я гады паспеў стаць знакавай асобай для Скідзельшчыны і ўсяго Гарадзенскага павета. Зусім малады хлопец (у момант смерці ў 1929-м яму было ўсяго дваццаць чатыры), гарачы прыхільнік вучэння аб непраціўленні злу сілай Льва Талстога, ён, нягледзячы на рэпрэсіі паліцыі, арганізаваў у Скідзелі і бліжэйшых ваколіцах больш за дзесятак гурткоў Таварыства беларускай школы і перапісваўся бадай што з усімі знакамітымі беларусамі таго часу. На працягу 1927 года ўзначальваў гарадзенскую акружную ўправу ТБШ, якая аб’ядноўвала пяцьдзесят тры гурткі арганізацыі, і вельмі шмат пісаў сам. Адным словам, спадчына Пятра Сеўрука была вартай асобнага выдання.

Аднак мне, які да таго часу паспеў пакаштаваць рэдактарскага хлеба з выданнем дзвюх кніжак Апанаса Цыхуна, ангажавацца яшчэ ў адзін туманны праект вельмі не хацелася, але, пакліканы абавязкам гісторыка, я паставіў перад сабою задачу сабраць максімум інфармацыі аб тым, дзе знаходзіцца большая частка агромністага рукапіснага архіва скідзельскага паэта.

Частка архіва Пятра Сеўрука была раскідана па гарадзенскіх музеях, частка знаходзілася ў розных сваякоў, што-нішто з вялікай бібліятэкі скідзельскага гуртка ТБШ захоўвалі краязнаўцы, іншае было ўвогуле невядома дзе. Трэба было шукаць і збіраць, і дапамога Янкі Брыля магла тут быць неацэннай. Ён асабіста Сеўрука ніколі не ведаў, аднак пад канец 1930-х, калі Пятра ўжо не было сярод жывых, сам моцна захапляўся вучэннем Льва Талстога і быў звязаны з дзвюма сталіцамі талстоўскага руху ў Заходняй Беларусі: Скідзелем і палескай вёскай Рачканы. Брыль яшчэ дваццацігадовым хлопцам перапісваўся з сястрой Пятра Марыяй, яе мужам Аляксандрам Мазалеўскім і іншымі скідзельскімі актывістамі, а праз шмат дзесяцігоддзяў, восенню 1986 года, надрукаваў у «Полымі» падборку вершаў Сеўрука, першую больш чым за палову стагоддзя.

Менавіта з просьбай распавесці аб тым, у каго яшчэ могуць захоўвацца рукапісы Пятра Сеўрука, вясной 2004 года я звярнуўся да пісьменніка. У тым, што ён адкажа на мой ліст, шчыра кажучы, быў амаль упэўнены, бо за папярэднія пару гадоў перапіскі з некалькімі вядомымі беларусамі пераканаўся: не так шмат народу, асабліва маладых, звяртаецца да іх з просьбамі нешта аднавіць у памяці, расказаць аб нечым, што можа быць вядома толькі ім. Саромеюцца? Не хочуць заклапочваць? Бадай не. А старому чалавеку ўвагі зашмат не бывае.

Праўда, у адным такі мой разлік не апраўдаўся. Разлік адносна хуткасці і грунтоўнасці адказу. Ліст з Менску прыйшоў літаральна праз тыдзень (выходзіць, Янка Брыль атрымаў маё пісьмо і адразу пачаў збіраць інфармацыю) і ўражваў сваёй грунтоўнасцю. У лісце было ўсё, пачынаючы ад адрасоў і тэлефонаў тых людзей, з якімі мне трэба было абавязкова сустрэцца, і заканчваючы спасылкамі на яго ўласныя творы, дзе была тая ці іншая патрэбная мне інфармацыя. Ліст не толькі дапамог у пошуках і даў патрэбны кірунак далейшай працы, але і адназначна паказаў: да пісьменніка можна звяртацца і ў іншых, магчыма, менш неадкладных, але не менш цікавых справах.

Другой справай, у якой мог нешта высветліць пісьменнік, была гісторыя ўзаемаадносінаў двух вядомых у Заходняй Беларусі асоб: паэта Валянціна Таўлая і ксяндза Адама Станкевіча. Валянцін Таўлай, настолькі ж камуніст, як і патрыёт Беларусі, які з трынаццаці (!) гадоў не выходзіў з польскіх турмаў, у 1935 годзе напісаў даволі дзіўны верш пад назвай «Цень Сваяка». Верш быў прысвечаны памерламу яшчэ ў 1926 годзе актывісту беларускага хрысціянскага руху ксяндзу Канстанціну Стэповічу, вядомаму як паэт Казімер Сваяк. У вершы Таўлай ад імя сябе як паэта-камуніста крытыкаваў Сваяка за нявызначаную грамадскую пазіцыю. Апошні быццам шчыра імкнецца да шчасця паняволенай Заходняй Беларусі, нават «з ціхім сорамам» падсвядома чакае паўстання, бо разумее, што іначай дамагчыся гэтага шчасця нельга, але да канца стаць на бок збройнага змагання не можа. Гэты верш не меў нічога супольнага з сатырай, ён быў наскрозь прасякнуты павагай аўтара да свайго калегі па паэтычнай справе, што было надзвычай дзіўным для першай паловы 1930-х, калі камуністы не называлі Беларускую хрысціянскую дэмакратыю іначай як «беларускай нацыянал-фашысцкай партыяй».

Як паказала гісторыя, супярэчнасцяў у грамадскай пазіцыі Таўлая было не менш, калі не больш, чым у Казімера Сваяка, але ў любым выпадку, для паэта, які ў 1931–1932 гадах жыў у БССР і нават паспеў там прыняць удзел у ганеннях супраць нацдэмаў, такі верш быў, мякка кажучы, незвычайным. І калі я, гартаючы старонкі «Віленскай праўды» за сакавік 1941 года, убачыў нататку аб тым, што ў Вільню з Менску прыехаў Валянцін Таўлай, каб сабраць матэрыялы пра Казімера Сваяка, то зразумеў – паэт-святар стаў для паэта-камуніста нечым большым, чым проста аб’ектам для абстрактнага палемізавання. Таўлай яўна крочыў шляхам ідэйнай эвалюцыі. Не, не ў бок беларускіх хадэкаў, ён застаўся ідэйным камуністам да самай смерці, а ў бок разумення іх пазіцыі, у бок разумення таго, што і тыя робяць для Беларусі сваю важную справу. На працягу 1940-х Таўлай шмат разоў сустракаўся і з ксяндзом Адамам Станкевічам. «Мілыя людзі. Беларуская стыхія чуваць у іх сільна», – напісаў ксёндз у сваім дзённіку пра Таўлая, Пестрака і Панчанку вясной 1946 года.

Яшчэ большай зацікаўленасці да справы кантактаў Таўлая і беларускіх хрысціянскіх дэмакратаў дадалі радкі з дзённіка Максіма Танка за пачатак жніўня 1944 года: «Наведаў ксяндза Адама Станкевіча. Кіра расказвала, што ён уратаваў ад расправы групу камсамольцаў і памог вызваліць з нямецкіх лап Валянціна Таўлая». Таўлай, актыўны падпольшчык, трапіўся немцам выпадкова. У верасні 1943-га ён вяртаўся з Вільні на Наваградчыну і заехаў да сваякоў у Ліду. У Лідзе акурат ішлі арышты заложнікаў за забітага колькі дзён таму Вільгельма Кубэ. Бацька Таўлая, як былы грамадовец, лічыўся ў спісах ненадзейных, таму яго разам з сям’ёй арыштавалі сярод першых. Таўлая з турмы выцягнулі, бацька і сястра загінулі ў Асвенціме. Янка Брыль, які адразу пасля вайны сябраваў з Таўлаем і працаваў разам з ім, мог крыху высветліць абставіны вызвалення паэта. Ліста ад пісьменніка, як і ў папярэднім выпадку, доўга чакаць не давялося:

18.V. 04

Паважаны Андрэй!

Пра ксяндза Адама Станкевіча я нямала чытаў у свой час у заходнебеларускім друку, чытаў і ягоныя працы, нямала добрага ў 1945–1946 гадах чуў пра яго ад Валянціна Таўлая. Што да справы вызвалення Таўлая з лідскай турмы і чутак пра ўдзел у гэтым кс. Адама нічога пэўнага сказаць не магу, – не чуў пра гэта ні ад самога Валянціна, ні ад яго жонкі, ні ад яго таварышаў па падполлі ў Наваградку і Лідзе – Леаніда Барысаглебскага і Ніны Тарас. Усе гаварылі і пісалі толькі пра спробы віленскіх сяброў прыняць адпаведныя меры, аднак ніхто з тых сяброў не быў персанальна названы. Калі б кс. Адам у той цьмяна акрэсленай акцыі прымаў удзел, Валянцін ад мяне гэтага не хаваў бы, – у сяброўстве мы былі ўзаемна шчырымі. З кс. Станкевічам ён, можна сказаць, сябраваў і даволі часта сустракаўся, ездзячы ў Вільню па справах музея Янкі Купалы, і ўтойваць той выратавальны ўдзел, калі б ён быў, не было б ні патрэбы, ні сэнсу.

Усяго добрага!

Янка Брыль.

Гледзячы па ўсім, Іван Антонавіч ды, мабыць, і сам Валянцін Таўлай не да канца ведалі абставіны таго лідскага выратавання. Шмат што праяснілася праз год падчас маёй размовы з Янкам Брылём у Менску і пасля некалькіх архіўных знаходак. Іван Антонавіч расказаў, што Валянцін Таўлай пасля верасня 1939-га ажаніўся са сваёй партыйнай таварышкай, былой сяброўкай КПЗБ, якую звалі Кіра. Жыццё ў іх не складвалася, і напярэдадні вайны яны ўжо былі на мяжы расстання. Калі на Ліду 22 чэрвеня ўпалі першыя бомбы, Кіра рушыла на ўсход, а Валянцін застаўся ў горадзе. Хтосьці паведаміў апошняму, што Кіра загінула падчас бамбёжкі. Таўлай даведаўся, што Кіра жыве, толькі ўвесну 1944-га, калі ўжо жыў разам са сваёй другой жонкай Лідзіяй. Аказаўшыся супраць волі «дваяжонцам», Таўлай нічога іншага не мог зрабіць, як напісаць сумна-лірычны верш, які, мне здаецца, ніколі не друкаваўся, таму варта яго зацытаваць поўнасцю:

Мае вы мілыя! Я – не султан,
А проста – чалавек, жыццём за жабры ўзяты,
Са стажам і паэт, і арыштант,
І кандыдат ад Магілёва ў дэпутаты.
Калі я шчасцю вашаму мяжа,
Навекі трактарам завалу заарыце,
Пакорна буду я пад скібаю ляжаць,
А вы – збірайце васількі ў жыце.
І не кляніце вы мяне
За вечную тугу душы паэта дзікай,
Падзолу бездані нат вершам не заткнеш,
На гэта ў сведкі вас магу паклікаць.

4.V.1944

Але бліжэй да справы выратавання Таўлая з лідскай турмы восенню 1943-га. Аб тым, што ксёндз Адам Станкевіч дапамагаў вызваленню паэта, паведаміла Максіму Танку менавіта Кіра, Лідзія падрабязнасцяў магла і не ведаць, пісала толькі, што віленскія сябры збіралі на выкуп грошы і золата. У сваю чаргу ва ўспамінах Янкі Шутовіча пра В. Таўлая, якія захоўваюцца ў рукапісных фондах бібліятэкі Акадэміі навук Беларусі, ёсць прамое ўказанне на той факт, што вызваліць Таўлая дапамог былы калега Шутовіча па Беларускай хрысціянскай дэмакратыі і паплечнік Адама Станкевіча Адольф Клімовіч, які ў той час працаваў перакладчыкам пры гэбітскамісарыяце горада Ліды. Так ці інакш, але гісторыя стасункаў Таўлая і Станкевіча яшчэ патрабуе больш грунтоўнага вывучэння.

Такім чынам вясной 2004-га кантакт з Янкам Брылём быў наладжаны. Колькі разоў на просьбу Апанаса Цыхуна даводзілася яму тэлефанаваць. У сваю чаргу і ён стараўся максімальна пашырыць кола маіх завочных знаёмстваў, даслаў адрасы і тэлефоны пляменніка Пятра Сеўрука, журналіста Міколы Дзелянкоўскага і гісторыка Анатоля Сідарэвіча.

У сярэдзіне кастрычніка прыйшла ад Івана Антонавіча трывожная нататка: «Паважаны Андрэй! Напішыце, калі ласка, ці атрымалі вы пасланыя мною пісьмо і кніжку, недзе ў самым канцы жніўня або ў пачатку верасня». Ага, значыць Янка Брыль паслаў мне сваю кнігу (напэўна, з аўтографам), а яна недзе згубілася. Дрэнна. Прыйшлося тэлефанаваць, тлумачыцца. Брыль, таксама як і мая маці, паспрабаваў дапасці да справядлівасці. Схадзіў на пошту, але паколькі ліст з кнігай быў не заказны, то ніякіх канцоў адшукаць не ўдалося. З Менску кніга выйшла, а ў Горадню не трапіла. Але якой бяды! У пачатку снежня такі прыйшоў пакунак з кніжачкай «Блакітны зніч», у якую была ўкладзена навагодняя паштоўка: «Прыміце, дарагі Андрэй, мае найлепшыя Навагоднія пажаданьні, а таксама кніжыцу, такую ж як тая, што загінула ў паштовых нетрах». У кнізе ў вочы кідаліся два фотаздымкі. На адным Іван Антонавіч са сваёй будучай жонкай яшчэ тады, недзе пад канец трыццатых (такія маладыя і прыгожыя), на другім яны абодва праз шэсцьдзесят гадоў недзе ўжо ў новым тысячагоддзі. Вельмі мала, дарэчы сказаць, змяніліся, унутрана канечне. Часта і цяпер, разгортваючы «Блакітны зніч», спыняюся на гэтай старонцы. Ці ж можа такое быць, больш за паўстагоддзя разам!

2005-ты прынёс новую прыемную неспадзяванку. Пляменніца Пятра Сеўрука, з якой я пазнаёміўся ў Скідзелі ў снежні 2004-га і якая нават гаварыць не хацела пра тое, што пакажа нешта з работ свайго дзядзькі, усё ж такі рашылася і 25 сакавіка прынесла вялізарны пакунак матэрыялаў Пеці – безліч перапіскі, сшыткі з творамі, лекцыі, якія ён чытаў у 1920-х скідзельскім тэбэшоўцам… Сярод папер было і некалькі пазнейшых лістоў, ужо з канца 1930-х, перапіска беластоцкага філосафа Іосіфа Вігдорчыка з першым мужам Марыі Сяўрук Аляксандрам Мазалеўскім. Корпаючыся ў брудных і падпаленых аркушыках, раптам патрапіў на некалькі лісточкаў танюсенькай рысавай паперы, спісаных рукою Вігдорчыка: «Милый, дорогой Ваня! Получил твоё письмо от 15 с. м. Глубоко в душе переживаю всё тобою рассказанное, чувствуя то, что тобою пережито и переживается». Які Ваня? У правым куточку ліста па-польску была напісана адрэса: Ян Брыль, вёска Загора, павет Стоўбцы, пошта Турэц. Дык гэта ж копія ліста, які Вігдорчык вясной 1937-га даслаў дзевятнаццацігадоваму Янку Брылю, а гэтую копію адправіў у Скідзель! Размова ў лісце ішла пра справу Мішы, брата Івана Антонавіча. Вясной 1937-га ён, як ідэйны пацыфіст, адмовіўся служыць у войску і, седзячы ў турме, чакаў суда. Заступніцтва Вігдорычка і замежных пацыфістаў не дапамагло. Міша атрымаў год турмы і пасля ізноў быў пастаўлены «пад ружжо», каб у верасні 1939 года разам з Янкам трапіць у пекла Другой сусветнай. Знаходка расчуліла і мяне і Івана Антонавіча, якому я даслаў копію з копіі ліста. Пару разоў гаварылі па тэлефоне. Іван Антонавіч сказаў, што арыгінал ліста прапаў шмат гадоў таму і яму шмат чаго ўдалося аднавіць у памяці дзякуючы гэтым некалькім паперкам. Магчыма, ён нават нешта занатаваў у свае дзённікі.

У адным з лістоў Іван Антонавіч напісаў: «Само сабою, калі будзеце ў Мінску, званіце ды заходзьце, трэба ж нам і пабачыцца, і пагаварыць». Я і сам ведаў, што трэба, таму, маючы афіцыйнае запрашэнне, пачаў чакаць адпаведнай нагоды.

Нагода надарылася ў пачатку чэрвеня, калі мне трэба было ехаць у Менск здаваць аспіранцкі экзамен і чытаць даклад на адной гістарычнай канферэнцыі.

У Менск прыехаў як звычайна а сёмай і, папіўшы на вакзале кавы, пешшу пайшоў у акадэмію. Экзамен здаваў разам з аспірантамі з нейкага хімічнага інстытута, таму перакладаць з англійскай прыйшлося тэкст пра шкоднасць курэння і празмернай вагі для арганізма чалавека. Праўда, выкладчыца аказалася надзвычай добрым чалавекам, і, абмеркаваўшы з ёю на ангельска-беларускай трасянцы грамадска-палітычную сітуацыю ў краіне, я атрымаў сваё незаслужанае «выдатна». Пасля сустрэўся з менскім гісторыкам Алесем Пашкевічам. Каля чатырох апоўдні развіталіся, і я з аўтамата насупраць акадэміі набраў Брылёў нумар, пацвердзіўшы сваё хуткае ў яго з’яўленне.

Дом шукаў доўга, ледзь не гадзіну і, убачыўшы на сцяне вялікага вуглавога шматпавярховіка чаканы нумар, уздыхнуў лёгка, бо торба з сабраным маці пайком на тры дні побыту ў Менску і пачак ксераксаў ад Алеся добра адцягнулі рукі.

Перагаварылі па дамафоне, хуценька падымаючыся па лесвіцы пачуў, як адчыняюцца дзверы. На парозе стаяў вялізарнага росту стары з кульбай. Стары ўсміхаўся: «Во, а мне Міхась Казлоўскі сказаў, што вы невысокі, то я сабе вас і ўяўляў невысокім, а вы яшчэ які высокі».

Хм, я ледзь не пакрыўдаваў на спадара Міхася, бо пры ўсёй сваёй згорбленасці ніколі не лічыў дадзеныя мне Богам 178 сантыметраў нізкім ростам, хаця, у параўнанні з дзядулем, што стаяў перада мною… Рост Івана Антонавіча сягаў, як я адразу прыкінуў, блізка двух метраў. Гэта быў сапраўдны марскі пехацінец!

У кабінеце было ўтульна: стол, некалькі крэслаў, канапа, кнігі і бюст Якуба Коласа. З Коласам, наколькі памятаю, Брыль быў добра знаёмы.

Хвілін праз дзесяць-пятнаццаць зазваніў тэлефон. Іван Антонавіч перагаварыў і, паклаўшы слухаўку, задаволена ўсміхнуўся: «Дочкі, гляджу, узялі нада мною апеку, мабыць, згаварыліся, звоняць праз дзень, то адна, то другая». Увогуле шчырая любоў Івана Антонавіча да ўсяго свайго сямейства адразу кінулася ў вочы. А з якім захапленнем ён, паказваючы сямейныя здымкі, расказваў пра самых маленькіх! З нейкай сур’ёзнай, вясковай павагай да маленькага чалавечка. Такую павагу рэдка цяпер сустрэнеш, асабліва ў мужчыны.

Змест нашай размовы паспрабую перадаць па сціплых нататках, што рабіў сабе на паперцы, і, асноўным чынам, па памяці, таму на даслоўную дакладнасць не прэтэндую, але за атмасферу размовы і яе галоўныя акцэнты гатовы паручыцца галавою.

Доўга гаварылі пра Пятра Сеўрука, Міхася Васілька і ўсё звязанае са Скідзелем беларускае асяроддзе, разглядалі фотаздымкі.

У Гродне я не быў з 1985 года, а да гэтага бываў часта, асабліва ў 1950–1960-х, калі вандравалі па Гродзеншчыне з Калеснікам, заязджалі ў Баброўню да Платона Касцевіча, да майго яшчэ армейскага сябра Мышкі...

Праўда, і той мой апошні побыт быў не дарэмны, менавіта тады бачыўся апошні раз з сястрой Пятра Марысяй. Калі яе брат памёр восенню 1929-га, яна склала ў куфар усе яго рукапісы і захоўвала іх як самае дарагое больш чым семдзесят гадоў. Мы разам з Міколам Дзелянкоўскім папрацавалі з рукапісамі Пятра Сеўрука і надрукавалі тую падборку яго вершаў у «Полымі». Але ж бачыш, старая нават нам усяго братавага не паказвала, – засмяяўся Іван Антонавіч, – добра, што хоць дачка да цябе дайшла.

Сябрам Пятра быў Даніла Скварнюк, – тут Брыль перадаў фотаздымак шыракаскулага мужчыны ў пінжаку, – грамадовец, таксама пацыфіст, разводзіў пчолы і выдатна клаў печкі. Быў ажаніўшыся з другой сястрою Пятра Воляй. Разам з аднавяскоўцамі ў 1943-м яго расстралялі немцы ў Пузавічах. Менавіта ён адмовіўся выратаваць сябе і сваіх сямейнікаў, калі яго пазнаў афіцэр-карнік, бо Даніла колісь у гэтага афіцэра перакладаў печку. Ён і не мог іначай, бо быў самым аўтарытэтным на вёсцы чалавекам, своеасаблівым яе грамадскім сумленнем, разумееш... Пра тое, як загінулі Даніла і Вольга, расказаў мне стары Якуб Сяўрук, бацька Пятра, Вольгі, Марыі і іншых. Яго, разам з іншымі скідзельцамі, немцы прымусілі вывозіць з Пузавічаў нарабаванае дабро. У бацькі на вачах расстралялі дачку. Па матывах і напісаў сваё «Memento mori».

Адразу ўспомніліся словы гарадзенскага гісторыка Сяргея Токця аб тым, што печкі, складзеныя Данілам Скварнюком, дасюль грэюць мноства хатаў у Скідзелі і ваколіцах, а старэйшыя людзі ў самога Скварнюка і ўсіх іншых талстоўцаў успамінаюць галоўнае дзівацтва: тыя не елі мяса. Праўда, падумаўшы, дадаюць: «Яны хацелі, каб Беларусі лягчэй было».

Пасля пачалі ўвогуле пра Заходнюю Беларусь.

Я з хлопцамі ў сваім Загоры летам трыццаць восьмага арганізаваў дзве пастаноўкі, адну па-беларуску, адну па-польску. Аншлаг быў. Пасля вырашылі паўтарыць у мястэчку, і тады войт ставіць беларускі спектакль мне забараніў, сказаў «пас гранічны, нельга». То мы тую пастаноўку, што была па-польску, так адыгралі. Людзі яшчэ прасілі.

Першы свой верш надрукаваў у 1938 годзе ў «Шляху Моладзі». Проста паслаў туды і ўсё. Зараз пакажу.

Іван Антонавіч пачаў перакладаць паперы, а я тым часам падумаў: «Так, значыць Адама Станкевіча не ведаў і віленскага асяроддзя не ведаў. Але ж во як было, праз дзесяць гадоў пасля Грамады, калі ў Заходняй Беларусі не засталося ніводнай беларускай школы, самі па сабе, фактычна, па вёсках вырасталі такія. І пачынаў з вершаў. Дзіўная традыцыя Заходняй Беларусі, за дваццаць міжваенных гадоў – цэлы тузін выдатных паэтаў: Танк, Арсеннева, Ільяшэвіч, Сваяк, Машара… і ніводнага вартага ўвагі празаіка. Хм, і паэт-Брыль памёр разам з вераснем 1939-га, нарадзіўся Брыль-празаік».

«Во, глядзі», – вывеў мяне з задумення Брылёў голас. Я ўзяў у рукі перафатаграфаваную старонку часопіса. Верш «Апошнія крыгі» размешчаны побач са знакамітым здымкам ураду Беларускай Народнай Рэспублікі. Ага, акурат у сакавіку 1938 года беларусы святкавалі дваццатыя ўгодкі абвяшчэння незалежнасці БНР. Святкаванне было сумнае, бо ўсё беларускае па абодва бакі Рыжскай мяжы ледзь-ледзь ліпела, было задушана да самай неймавернай ступені, але некаторыя, асабліва заходнебеларускія хрысціянскія дэмакраты, трымаліся. Стараліся не забывацца на ідэал, на свята і падтрымоўвалі дух у маладых – такіх, як Янка Брыль. Вось і паставіў рэдактар «Шляху Моладзі» цалкам лірычны верш каля здымка з урадам БНР. «Лёд ламаюць крыгаломы…» – сімвалічна, хаця за гэты сімвалізм пад канец саракавых у БССР можна было загрымець у лагер гадоў на пятнаццаць. Каб даведаўся які шкоднік, то ўзыходзячая зорка маладога трыццацізнечымгадовага празаіка магла згарэць вельмі хутка.

Іншыя рэчы, якія «Шлях Моладзі» надрукаваў у 1939-м, я не ўбачыў, быў у войску. Убачыў іх толькі гадоў праз дзесяць, калі корпаўся ў віленскіх бібліятэках.

Фактаў для мяне было зашмат, і я, губляючы нітку расповеду, час-почас аўтаматычна пераводзіў позірк на перамаляваны Міхасём Брылём партрэт Талстога мастака Ге. «Хлопчыкі, хлопчыкі. Талсты, непраціўленне злу сілай, ідэйны, моцны пацыфізм… А менавіта на ваш час і вашу маладосць выпала эпоха мячоў. Як хутка давялося сціснуць зброю і забіваць! Як уся ваша вера ў дабрыню і людзей ацалела пасля ўсяго, што давялося перажыць і ўбачыць на Вестэрплятэ ці ў Налібоцкіх лясах? Здаецца, чытаў «Птушкі і гнёзды», а ўсё адно не разумею, не разумею…»

Калі я выказаў захапленне творамі Аляксея Карпюка, Брыль адзначыў:

Аляксей быў шалёна адважны хлопец, фактычна так і застаўся да самай смерці гэтым заходнебеларускім камсамольцам, што па начах развешвалі сцягі на тэлеграфных слупах і раскідвалі лістоўкі. Адважны, прынцыповы і надзвычай працавіты. Сваю «Дануту» перапісваў, мабыць, разоў пятнаццаць і заўсёды прысылаў новы варыянт мне. Гэта ж фізічна трэба было адолець такую работу. Я яму кажу: «Лепш перапрацуй грунтоўней», але яму, як маладому, таропка было.

З гэтага месца трэба падрабязней. Менавіта з кніг Аляксея Карпюка пачыналася мая зацікаўленасць заходнебеларускай гісторыяй. Ён пісаў пра свае маладыя гады, Заходнюю Беларусь, партызаншчыну неяк жыццёва, дыялектычна, без звычайных для савецкіх гісторыкаў і пісьменнікаў штампаў. Не выхваляў сябе, хаця за свае баявыя заслугі рэкамендаваўся на Героя Савецкага Саюза і меў ад палякаў ордэн «Віртуці Мілітары». І, галоўнае, пісаў толькі праўду.

Асабліва запалі ў душу два сюжэты з яго аповесцяў. Першы пра тое, як аднавяскоўцы біліся паміж сабою, пачуўшы з Менску па радыё, што Дварчанін, Рак-Міхайлоўскі, Валошын, Мятла і ўсе іншыя паслы польскага сейма, якія ў 1932-м выехалі ў БССР, насамрэч польскія шпіёны. Адныя, прывыкшы свята верыць слову Масквы, гаварылі, што так, сапраўды шпіёны, іншыя, якія больш верылі самім сабе, хапалі іх за грудкі. Другі сюжэт пра хлопца, сябра КПЗБ, які ўцёк у БССР, але праз пару месяцаў вярнуўся, паведаміўшы сваім здзіўленым сябрам, што ў Менску па хлеб стаяць агромністыя чэргі і прадаюць галошы з кардону, якія развальваюцца пасля першага дажджу. Хлопца дружна асудзілі ўсёй вёскай як польскага шпіёна, і той неўзабаве ўтапіўся ў неглыбокай ручаіне.

Нешта падобнае давялося знайсці пасля і ў «Птушках і гнёздах». Янка Брыль напісаў пра адзінага камуніста ў сваім Загоры, які на ўсіх вечарынах і сходках вельмі горача бараніў палітыку Сталіна і ўсё тое, што адбывалася там, на ўсход ад Стоўбцаў. Але аднойчы і яго вера абрынулася. Прачытаўшы аб нейкіх чарговых расстрэлах «ворагаў народу», ён надрыўна заплакаў, гаворачы: «І што ж ён там, Бацька, вырабляе?». Ніхто з гісторыкаў нават блізка не перадаў атмасферы таго часу, гэта зрабілі толькі Аляксей Карпюк і Янка Брыль.

У гэтым самым кантэксце пісьменнік выказаўся і пра свайго старога даўно памерлага сябра Якуба Міска, аповесць якога «Было яно калісьці» я прачытаў літаральна за месяц да сустрэчы. Міско ў канцы дваццатых вучыўся ў Віленскай беларускай гімназіі, разам з Таўлаем, Урбановічам, Барысаглебскім і іншымі арганізаваў там забастоўку і быў здадзены паліцыі дырэктарам Радаславам Астроўскім. Пачалася цяжкая этапная дарога, якая, здавалася, скончылася для яго ў 1939-м, але

Якуб прыйшоў з фронта маёрам, з некалькімі ардэнамі Леніна і Чырвонага Сцяга, паехаў да сябе на вёску, і калі там даведаўся, што яго бацьку і брата, былых кэпэзэбоўцаў, забрала НКВД, упаў на зямлю і курчыўся на ёй ад бяссілля.

Памаўчалі. Кожны аб сваім і аб супольным адначасова. Тады ён, наўмысна расцягваючы словы, сказаў: «Ведаеш, Андрэй, а гэта будзе трагедыя «пачышчэ» шэкспіраўскай». Я выдатна разумеў, пра што ён гаворыць. Сапраўдная, трагічная і разам з тым гераічная гісторыя КПЗБ, Грамады і гісторыя ўсяго заходнебеларускага нацыянальна-вызваленчага руху яшчэ чакае і свайго майстра прозы і свайго гісторыка.

Галоўнае, аднак, Брыль пацвердзіў: і прафесар Барысаглебскі, і Міско, і іншыя яго знаёмыя вучні Віленскай беларускай гімназіі ўспаміналі пра Адама Станкевіча з бязмернай павагай, а ўсё нядобрае, што даводзілася ім пісаць пра яго і яго партыю пасля вайны, было не больш чым данінай празмерна пільнай савецкай цэнзуры. Без гэтага нельга было б надрукаваць увогуле нічога.

«Так, цяпер трэба перакусіць», – сказаў мой суразмоўца і рашуча падняўся з крэсла. На мае слабыя пратэсты адрэзаў кароткім: «Сядзі», і знік за дзвярыма.

Пакуль Брыль запарваў гарбату і бразгаў на кухні талеркамі, я, папярэдне папрасіўшы дазволу, зрабіў два тэлефанаванні. Першае – дахаты бацькам, каб паведаміць аб выніках экзамену, другое сваім «залатым валасам», з якімі ў мяне, як пісаў Караткевіч, «мабыць, такі падыходзіў да заканчэння кароткі няўдалы раман». «Залатыя валасы» ў момант нашага знаёмства, гады за два да таго вечара, былі дасціпнай, разумнай і адчайна смелай шаснаццацігадовай дзяўчынкай, якая, пасля неяк незаўважна пасталеўшы, аднойчы сказала: «А ничего между нами и не было. И вообще, ты хотел, как у Короткевича, вот и получил, как у Короткевича». Вонкава я быў з ёю згодны, усё было акурат так, але я пакутліва хапаўся за яе голас і нават маўчанне ў слухаўцы, хаця і адчуваў, што яна рэагуе на ўсе мае адмоўныя і станоўчыя эмоцыі толькі таму, што не хоча пакрыўдзіць старога знаёмага. Але ізноў і ізноў, набіраючы нумар яе тэлефона, не пераставаў спадзявацца, што маё шчасце можа быць і яе шчасцем, паколькі нашае сяброўства і ўсё тое большае за сяброўства, што было паміж намі, пачыналася не з дыскатэкаў і гулянак у агульных знаёмых, а з Нёмана, Каложы і водару суніцаў, якія яна ў кубачку маршрутным аўтобусам са сваёй вёскі везла для мяне ў прапахлы гарачым асфальтам ліпеньскі горад…

«Андрэй», – пачуўся з кухні голас, і я пайшоў туды. Пілі гарбату, закусваючы яе батонам з сырам і кавалкамі смачнага ці тое хатняга, ці тое вельмі добрага крамнага сальцісону. Я сядзеў, зручна ўладкаваўшыся каля сцяны на вуглавой канапцы чырвонага колеру, ён – на крэсле насупраць вакна і часам падсоўваў мне то тую, то іншую страву. За гарбатай неяк адышлі ад гісторыі і пачалі гаворку аб надзённым.

Брыль усміхнуўся: «У мяне два суседы-«афганцы», адзін быў салдацікам, дык той прадпрымальнік, усё круціцца-круціцца, грошы зарабляе, а другі, падпалкоўнік у адстаўцы, зусім іншы. У яго два сыны, абодва ў беларускім ліцэі, на заняткі ходзяць па нядзелях, вучацца, як падпольшчыкі. А як у вас?»

А што ў нас. Тое самае, што і паўсюль. Я пачаў расказваць, спачатку без асаблівага жадання, пасля вір думак, як заўсёды, зацягнуў поўнасцю. Разказваў доўга. Пра тое, што наш гарадзенскі беларускі ліцэй памёр не сваёй смерцю яшчэ ў 2000-м. Пра старых, апошніх са змагарнага заходнебеларускага пакалення, якія сядзелі за заваленымі накрыўкамі і цыбульным лушпіннем сталамі і пакутліва ўспаміналі чыны сваёй нікому не патрэбнай маладосці: бойкі з паліцыяй на кірмашовых плошчах напаўвымерлых цяпер мястэчак, беларускія спектаклі ў сялянскіх хатах, словы песні «Ад веку мы спалі...». Пра сваіх аднакурснікаў з гарадзенскага гістфака, што, адслужыўшы ў пагранвойсках і спецназе, занялі пачэсныя месцы ў школах КДБ і менскім АМАПе, пра былых сяброў са шматлікіх у канцы 1990-х нацыянальна-патрыятычных арганізацыяў, якіх не столькі чыясьці злая воля, колькі ўласнае гарачае жаданне раскідала па ўсёй Еўропе ад Бруселя да Уроцлава і Варшавы. Пра маладзейшых за мяне гадоў на пяць-сем хлапцоў і дзяўчат са Скідзеля, праўнукаў тых, хто ў верасні 1939-га з вінтоўкамі ў руках выганяў з мястэчка палякаў. Пра тое, што гэтыя хлопчыкі з задавальненнем жуюць птушыны памёт, які лёгка здабыць у Горадні ў гандляроў з Сярэдняй Азіі, а ў бадай кожным старэйшым класе ёсць пара дзяўчат, што не за грошы, а так, дзеля задавальнення, адзін-два разы на тыдзень выходзяць на трасу...

Брыль слухаў уважна, і, калі я, нарэшце выгаварыўшыся, змоўк, маўчаў нядоўга. Выпрастаўся, паклаў абедзве рукі на стол і, гледзячы на гмахі нейкага суперсучаснага банка за акном, вымавіў: «И царствию его не будет конца». Пасля паўтарыў яшчэ раз.

Трэба было развітвацца, на гадзінніку пераваліла за дзесятую. На хвілінку зайшлі ў залу, пісьменнік паказаў колькі здымкаў сваіх маладзейшых, надта ганарыўся ўнукам, які «такога самага, як і ты, узросту…».

На развітанне дастаў кніжку «З людзьмі і сам-насам» з заранёў напісаным аўтографам: «Дарагому Андрэю Вашкевічу на добры сяброўскі ўспамін. 2.VІ.05 г.». Ён паціснуў руку моцна і ўвесь час усміхаўся, ці тое сапраўды маючы добры настрой, ці тое падсвядома жадаючы адагнаць ад мяне думку, што пачала чапляцца ўжо ў калідоры: «Ці давядзецца калі пагаварыць так яшчэ?». Назад ішоў пешшу, толькі пасля адзінаццатай прыцёгся на кватэру, упаў на канапу і выдатна спаў да самай раніцы.

У наступныя дні мяне захлынулі ўражанні ад канферэнцыі, прысвечанай 80-годдзю Беларускай сялянска-работніцкай грамады, вочнае знаёмства з Арсенем Лісом і многімі іншымі цікавымі людзьмі, пра якіх чуў, але ніколі не бачыў. Пятага чэрвеня, у дзень ад’езду, увогуле здарылася вясёлая гісторыя. Адзін з арганізатараў канферэнцыі, Аляксандр Краўцэвіч, прапанаваў вяртацца ў Горадню на яго машыне разам з ім ды яшчэ двума паважанымі гарадзенскімі гісторыкамі. Але, сказаў, выязджаем хутка, таму бяжы да сябе, забірай рэчы і вяртайся назад. Разам з Алесем Пашкевічам мы хуценька пакрочылі да дому, дзе я жыў апошнія тры дні. Перад пад’ездам спыніліся, і я, дэклараваўшы Алесю, што за дзесяць хвілін збяруся, кінуўся наверх. Але не пашанцавала. Акурат перада мною з ліфта выйшла нейкая жанчына, і я, які звычайна прынцыпова ходзіць па лесвіцы, ускочыў у заманлівую ліфтавую кабінку. Калі праз сорак хвілін (з іх трыццаць праседзеўшы ў ліфце) выбег з пад’езда, надзея на тое, што мяне яшчэ нехта чакае, была марная. Аднак Алесь быў на месцы і, пачуўшы гісторыю пра ліфт, надзіва спакойна заўважыў: «А я-то думаю, нешта ты даўгавата збіраешся».

Дабег да машыны, два дактары навук і адзін кандыдат былі калі і не ўзлаваныя, то прынамсі знерваваныя, але, даведаўшыся аб маёй прыгодзе, ад душы парагаталі.

Дарога ў Горадню была выдатная, колькі кіламетраў злева ўзнімалася сцяна Налібокаў, блішчэла майская яшчэ і дадаткова абмытая добрым дажджом лістота. Шмат аб чым размаўлялі, у галаве блыталася ад уражанняў, між іншым часта ўспаміналася і тая сустрэча.

У сярэдзіне ліпеня ў «Гродзенскай праўдзе» надрукавалі мой артыкул да 100-гадовага юбілея Пятра Сеўрука, і я адаслаў яго Брылю. Хутка трымаў у руках пісьмо з Менску:

Добры дзень, Андрэй! Назаўтра пасля атрымання Вашага пісьма прыйшоў «Куфэрак Віленшчыны», так што дзякую двойчы – і за пісьмо з ксераксам, і за добры артыкул пра А. Станкевіча, наогул за ўсю падборку матэрыялаў пра яго… Увесь нумар «Куфэрка» цікавы і значны, пра што я з прыемнасцю пішу нястомнаму Міхасю Міхайлавічу, які так слаўна робіць сваю патрыятычную справу.

Заўтра з адной дачкой і ўнучкай еду ў родныя мясціны, другая дачка далучыцца да нас праз тыдзень, каб разам прабыць на лецішчы да канца жніўня. На кожныя выходныя да нас будуць прыязджаць хто-небудзь з родных, што застаюцца на гэты час ў Мінску, такім чынам пошта будзе ў нас штотыдня.

Дарэчы, у сувязі з вядомым мудрым перайменаваннем вуліцаў у мяне змяніўся адрас: замест «Дразда 8» – «праспект Машэрава 78»…

Калі я ў нечым спатрэблюся пры падрыхтоўцы юбілея М. Васілька, рад буду далучыцца.

«ARCHE», у якім надрукавана штосьці Сеўрукова, пакуль што не бачыў. Разлічваю на дапамогу Анатоля Сідарэвіча, які мяне да гэтага прызвычаіў.

Пачалася восень, і хутка прыйшоў 2006-ты. Сваімі лістамі і тэлефанаваннямі стараўся Брыля не даймаць, так, гаварылі па тэлефоне перад Новым годам, пра што нават і не помню. Ды і дзякуй Анатолю Сідарэвічу, трымаў мяне ў курсе жыцця пісьменніка, яго здароўя, пісаў аб сваіх з ім сустрэчах. Сустрэча ў Менску часта ўспаміналася сама сабою, але лезці ў свае паперкі і нешта праз сілу аднаўляць у памяці забабонна не хацелася. Была надзея-ўпэўненасць, што яшчэ абавязкова ўбачу, перапытаю аб тым, што блага запомніў, і занатую ўсё як след.

Моцна захацелася патэлефанаваць толькі адзін раз, недзе акурат на Дзень Перамогі. Чытаючы Канстанціна Сіманава, патрапіў на гісторыю аб тым, як Янку Брылю ў 1952-м давалі сталінскую прэмію. Сталін, паслухаўшы вылучэнне на прэмію аповесці «У Забалоцці днее», раптам запытаўся, чым добрая аповесць, што, там – занадта ідэальна і без класавай барацьбы паказана вёска, ці ўсе калгасы добрыя? Пасля, аднак, паддаўся перакананням, што аповесць з мастацкага гледзішча выдатная, і задаволіў яе вылучэнне, адкінуўшы творы некалькіх пісьменнікаў з іншых рэспублік.

«І Гэты пра Брыля ведаў». Стала ніякавата. Набраў нумар, аднак слухаўку ніхто не падняў. Пісьменнік, па-мойму, ляжаў у бальніцы.

Апошні ліст ад Янкі Брыля трапіў у маю паштовую скрынку ў сярэдзіне лютага. Ён крыху наракаў на гісторыю Сымона Якавюка, якую мы з сябрам надрукавалі ў «ARCHE» ў канцы 2005-га. «Чытаеш, чытаеш, здаецца неблагі чалавек, а ў канцы на табе...» Большую частку пісьма прысвяціў жыццю асобаў, звязаных з Пятром Сеўруком, аб якіх я прасіў яго напісаць, – Мар’яну Любецкаму, Вільяму Тышу, Уладзіміру Кату. Заканчваўся ліст не так, як звычайна – «Усяго Вам добрага». Апошнім радком стаяла бадзёра-шматабяцальнае: «Жадаю далейшых поспехаў. Я. Брыль».

У нядзелю 23 ліпеня дастаў з паштовай скрынкі ліст Анатоля Сідарэвіча, датаваны 17-м чыслом (лісты ад яго ідуць да мяне доўга, тыдзень і болей). Між усім іншым было там і такое:

4 жніўня я буду святкаваць Дзень нараджэння Янкі Брыля ў яго на лецішчы ў Карэліцкім раёне. Як заўсёды, збярэцца кампанія. Стары перанёс – я, здаецца, не пісаў пра гэта пану, бо гэта была пэўны час таямніца – аперацыю на тоўстай кішцы, выдалялі паліп. У чацвер, 13-га, я быў у яго перад ягоным ад’ездам на лецішча. Выглядае стары добра і бадзёра. Згадваў пана. І чым гэта пан запаў старому ў сэрца?

Прачытаўшы апошнія словы, усхваляваўся, аднак асноўным пачуццем была радасць і нават крыху зайздрасць да тых, хто ў пачатку жніўня збярэцца ў Крынічным, сонечным летнім днём пагаворыць аб перажытым, падумае аб сённяшнім і тым, што прыйдзе заўтра. І так, пэўна, будуць сядзець да самай поўначы ці нават пазней, пад зоркамі. Эх.

Пасля, як індык, пачаў дзьмуцца ад гонару, што Брыль час-почас пра мяне ўспамінае. Хадзіў так некалькі гадзін, аднак ідылію самазадаволенасці перарваў званок ад бацькі найлепшага сябра, разам з якім я ў снежні 2004-га ўпершыню наведаў сваякоў Пятра Сеўрука і якога амаль у дваццаць пяць гадоў з-за прыгожага твару і добрага росту па чыёйсьці бязглуздай прыхамаці забралі ў войска па-дурному круціць вінтоўкай перад усёй кампаніяй нашых лідэраў і іх гасцей на разнастайных святах, плац-парадах і сустрэчах у аэрапортах. Непакой за яго і за ўсё намі разам недапісанае і недаробленае заняў маю галаву да самага вечара.

Раніцой у панядзелак пазваніў Сяргею Токцю. Паміж іншым пагаварылі і аб хуткім надрукаванні яго новай кнігі, куды ў якасці дадатку мы ўставілі некалькі дзесяткаў старонак з дзённіка Пятра Сяўрука. Прыкінулі, што файна будзе, як толькі кніга выдзе ў свет, недзе пад канец жніўня ці ў пачатку верасня, разам паехаць у Менск, завезці яе Брылю і ад душы, з уключаным дыктафонам, пагаварыць з ім некалькі гадзін. Выдатна, падумалася між іншым, гэта ж будзе другая сур’ёзная публікацыя твораў Сеўрука за апошнія дваццаць гадоў, з восені 1986-га.

Аўторкавая ідэалагічная нарада цягнулася вяла. Дакладчык, стоячы пад вялікім партрэтам свайго лідэра (чым больш важная ўстанова, тым большы партрэт) марна спрабаваў разварушыць аўдыторыю. Размова ішла аб прапагандысцкай рабоце з моладдзю.

Сейчас молодёжь ничем не удивишь, они на компьютере играют, фильмы смотрят продвинутые, а у нас что, тоска. Вот есть, скажем, макет города, это мертвый макет, а хорошо было бы, чтобы по реке вода журчала, и пароход плыл…

Параўнанне нарадзілася імгненна: зусім як гарадзенскі войт Цыкмун Жаба са знакамітага рамана Караткевіча. Той таксама любіў інтэрактыў, будаваў з кубікаў горад з людзьмі, жывёламі, дрэвамі, а пасля даставаў корак з бочкі і заліваў усё гэта вадою. Вялікая была яму асалода глядзець, як ён, быццам Гасподзь, насылае на народы патоп і пажары.

Пераводзячы позірк з дакладчыка на партрэт над ім і наадварот, я ўжо пакрысе пераставаў разумець сэнс яго словаў, але раптам заскуголіў тэлефон, і гэта вярнула мяне да жыцця. Знаёмая прыслала SMS, тры словы – ПАМЁР ЯНКА БРЫЛЬ.

Высокапастаўлены ідыёт нешта натхнёна вяшчаў з-за трыбуны, а ў мяне перад вачыма стаяў Брыль. Толькі нейкі нечакана сур’ёзны, выпрастаны, зусім не стомлены дзевяццю дзесяткамі перажытых гадоў. Стары марскі пехацінец маўчаў, але галаву маю свідравалі словы, пачутыя тады, у канцы нашай з ім размовы ў менскім шматпавярховіку крыху больш за год таму: «И царствию его не будет конца».

31 ліпеня 2006 года