Цяпер ужо зразумела, што так яно і мусіла здарыцца. Паталагічна геніяльны Ніцшэ яшчэ ў ХІХ ст. папярэдзіў аб гэтым чалавецтва праз метафару апанелага хама. А на пачатку ХХ ст. Артэга-і-Гасет з немінучай нагоды нават выспеліў цэлую кнігу. Яна называлася «Паўстанне масаў». За сацыяльным вызваленнем працоўнага люду Артэга-і-Гасет адважыўся ўбачыць рэальную пагрозу высокаму мастацтву, якое раней заўсёды стваралі не масы, а ў адзінкавым ліку арыстакраты духу. І стваралася яно тымі адзінкамі зусім не дзеля масаў, а выключна для культурных элітаў.

Рамантыкі ад сацыяльнай эмансіпацыі аблаялі відушчу філосафа, бо лічылі, што вызваленыя для творчасці народныя адмыслоўцы наштукуюць, не раўнуючы з былым, у незлічоным мностве вытанчаных артэфактаў («землю попашут, попишут стихи» — У. Маякоўскі).

Як мы даведаемся з пазнейшага досведу, гэтыя ідэалістычныя спадзевы былі канцэптуальнай аблудай. Масавы чалавек выявіўся гранічна абыякавым да высокага мастацтва. Што цалкам зразумела, бо яно і не было на гэтага чалавека разлічанае. Болей за тое — на ўсіх этапах свайго развою (прынамсі, да ХІХ ст.) высокае мастацтва фармавалася менавіта праз радыкальную апазіцыю да нізавой культуры «народных масаў». Карацей кажучы, высокае мастацтва і масавы чалавек апынуліся наўсцяж чужыя адно аднаму, паміж імі зеўрала пярэрва такога разлогу, што пераадолець яе хоць з якога боку было a priori немажліва.

Аднак у ХХ ст. масавы чалавек не проста «паўстаў», ён досыць хутка перафарматаваў усю структуру цывілізацыі адносна самога сябе як дамінантнай катэгорыі. І, зыходзячы з гэтай сваёй ролі, ужо не мог абыходзіцца без уласнага і тоеснага сваёй пазіцыі мастацтва. Таму неўзабаве сам сабе яго і стварыў. Сёння яно мянуецца розна (масавае мастацтва, поп-культура, мас-культура і да т. п.), але аднолькава палягае ў найбольш яму ўласцівай каардынаце — гарызанталі (паводле постмадэрнай мовы — паверхні). І ў гэтым яго канцэптуальнае несупадзенне з высокім мастацтвам, якое цалкам укладалася ў парадыгму вертыкалі (г. зн. знаходзіла сябе ў лучве глыбіні з вышынёй).

Між іншым, калі мы папікаем масавае мастацтва за павярхоўнасць, дык паводзім сябе не лішне разумна, бо паверхня (гарызанталь) — не адмета ягонай нягегласці, а прынцыповая пазіцыя. Уолт Дысней, да прыкладу, бадай, не менш геніяльны за Фёдара Дастаеўскага, проста іх геніі былі запатрабаваныя цалкам супрацьлеглымі эстэтычнымі вымярэннямі. Аднак мы гэтаму ніколі не дамо веры, калі маштаб паверхні (па азначэнні заканцаваны даляглядам) будзем ацэньваць вышынёй, апошнія крытэры якой губляюцца ў прыцемках трансцэндэнтнага (зрэшты, як і наадварот).

Само па сабе гэта зусім не блага, што масавы чалавек — вызвалены з поду быцця дзеля глабальнай рэфармацыі свету — займеў адпаведнае ўласным патрэбам мастацтва. І нават вельмі добра. Бо кожная сацыяльная страта (тым болей — паноўная) павінна мець зручную для самой сябе культуру. Толькі Артэга-й-Гасет зусім не дарэмна папярэджваў, што пасіянарнае паўстанне масаў адначасна вызваляе пагрозу каштоўнасцям, якія тысячагоддзямі назапашвалі культурныя эліты. Зрэшты, уся пагроза ягонай візіі ўвідавочніцца значна пазней, калі масавы чалавек вынайдзе эфектыўныя сродкі незлічонага тыражавання прадуктаў ужо ўласнай культуры. Зразумела, я маю на ўвазе не толькі тэлебачанне, кампутар, інтэрнэт, але і безліч чаго яшчэ: ад таблоідаў і гламурных часопісаў да FM-станцый і мабільнай камунікацыі. Усе разам яны і замацуюць масавую культуру ў ролі эстэтычнай дамінанты сучаснай цывілізацыі.

* * *

Вылучаныя ў апошнім сказе словы надзвычай істотныя. Культура, за выключэннем хіба першапары чалавека, калі яна амаль цалкам палягала ў сынкрэтычным дыскурсе, заўсёды была сацыяльна дыферэнцыяваная. І ў гэтай стратыфікацыі тая страта культуры, якую мы прызвычаіліся называць традыцыйнай, колькасцю сваіх карыстальнікаў заўсёды шматкроць пераўзыходзіла ўсе іншыя, злічаныя нават агулам. Але, нягледзячы на сваю абсалютную колькасную перавагу, яна (і ніякія іншыя таксама) ніколі не дамінавала. Ва ўсе папярэднія эпохі рэй безальтэрнатыўна ачольвала высокая культура. (Дарэчы, менавіта яна і сфармавала міф пра я-чалавека як пра універсальны модус быцця. І якраз гэтым міфам перадусім былі абумоўленыя ўсе фарматы папярэдніх цывілізацый.)

Масавы чалавек, магутна паўстаўшы, як старую штыкеціну, умомант зламаў тэндэнцыю панавання высокай культуры. І мы адразу апынуліся ў іншым свеце, хоць яшчэ і сёння не жадаем даваць веры нечаканай навіне. Зрэшты, падманвацца нам зусім не складана. Бо масавая культура за нешматлікімі выняткамі (скажам, футурыстычны праект Тамаза Марынэці) у сваім рушэнні на паноўныя пазіцыі і «пальцам не кранула» высокай культуры. Яна ўсё пакінула на сваіх месцах: музеі, тэатры, кансерваторыі, адукацыйныя інстытуцыі, шматтомавыя зборы класікаў, ідэалы, каштоўнасці і г. д. і да т. п.

Масавая культура неўпрыкмет адабрала ў высокай культуры толькі адно — яе месца. Тут я маю на ўвазе нават не цэнтрапалеглае, а хоць якое істотнае месца ў структуры грамадства (што праўда, пакінуўшы ёй прастору самой сябе). Пры гэтым масавая культура бясконца дэкларуе павагу і нават піетэт да высокай культуры, зберагае помнікі ўзнёслай старыны, распавядае ў школках пра крылы Ікара і лабірынты Дэдала, а калі падлеткі трохі пасталеюць — дык нават вучыць разумець «цёмнага» Геракліта і «герметычнага» Эліёта, як быццам яе сапраўды турбуе, каб чалавек заставаўся ўпісаным у чатырохмерную сістэму каардынат. Толькі адэпт высокай культуры дарэмна з усяго гэтага цешыцца. Масавым чалавекам веданне і пра Сафо (Сапфо), і пра Фрэйда (як і пра ўсё такое астатняе) калі і будзе запатрабаваны, дык толькі ў сітуацыі накшталт квазі-інтэлектуальнай гульні «Як выйграць мільён?». Бо месцаў, дзе б знакі, атрыбуты і каштоўнасці высокай культуры маглі чалавеку сёння насамрэч прыдацца, пагатоў не засталося. Мала таго, і самі, яшчэ ў мностве пазасталыя, дыскурсы высокай культуры на нашых вачах імкліва асімілююцца масавай культурай. Гэта тычыцца і асновапалеглых дыскурсаў, такіх, як царква, універсітэт, літаратура…

* * *

Масавы чалавек ёсць плёнам разгортвання мадэрновай парадыгмы, ужо выразна засведчанай у эпоху Рэнесансу¹. Але мусіў прамінуць шэраг стагоддзяў, перш чым ён быў пакліканы цалкам і спрэс, каб разгарнуць патэнцыял мадэрнасці на ўсю зямную кулю. Інакш кажучы, без масавага чалавека тое, што мы называем глабалізацыяй, было б немагчымым (няёмка нават слухаць, калі феномен глабалізацыі перадусім звязваюць з дзейнасцю транскарпарацый). І нікому іншаму, а толькі яму належыць загалоўная роля ў гэтай канцэптуальнай рэфармацыі свету. Таму менавіта на масавага чалавека, найпершага цяпер пана, да знямогі працуюць усе вялікія: і Джордж Буш, і Біл Гейтс, і Бенедыкт ХVI, і «The Beatles», і Марадона…

Як гэта дзіўна! Свет зваяваў не Дэман, не Геній і нават не Звышчалавек, а звычайны шараговец, банальны, як нарвежскі селядзец.

Зрэшты, а ці магло быць інакш? Цяпер робіцца зразумелым, што ўсе ранейшыя спробы апалоніць свет не той, дык іншай веліччу былі запраграмаваныя на паразу, бо вялікае паводле азначэння не універсальнае. Вялікае заўсёды апрычонае, як і ўсё, што належыць да парадыгмы высокай культуры. (Гэтаксама не ёсць універсальным і малое, функцыя якога жорстка дэтэрмінаваная апазіцыяй вялікаму.)

Насамрэч універсальным ёсць толькі банальнае. Антычныя філосафы пары ранняга хрысціянства жываты панадрывалі, абмяркоўваючы прымітыўную згадку пра нейкага ўкрыжаванага чалавека, які быццам узнёсся на неба і з гэтага цяпер прэтэндуе на ролю Бога. Весяліцца ім сапраўды было з чаго, бо раўнуючы з тымі вытанчанымі і мудрагелістымі канцэптамі сакральнага, якія напрацавала антычная мудрасць, гэтая банальная показка цёмнага плебсу была адно смеху вартай. Але якраз яна цягам ужо двух тысячагоддзяў як найлепей нам дэманструе, што сапраўды ўніверсальнае — адно банальнае. Тое самае мы маем і ў выпадку глабалізацыі. Яна ёсць не чым іншым, як вытворным ад паўсюднай баналізацыі (вынік «паўстання масаў»), якую новы чалавек скарыстаў за сродак каланізацыі бытнага і праз якую паспяхова апалоніў ужо амаль усю зямную кулю…

Дарэчы, мне трохі муляе радыкальная асіметрычнасць (адносна ўсіх папярэдніх) катэгорыі банальнае, але нічога больш дакладнага для азначэння таго, што сёння адбываецца ў свеце, я не знаходжу. Інакш кажучы, як на мой розум, дык асноўнай характарыстыкай сучаснага ладу быцця ёсць яго татальная баналізацыя ва ўсіх сферах жыццядзейнасці. У тэхніцы гэтую тэндэнцыю найлепей выяўляе канвеер, у палітыцы — скрыня (для галасавання), у побыце — «кнопка», у апратцы — джынсы, у культуры — шоў, у маўленні — слоган… Усё імкнецца быць выкананым некалькімі элементарнымі рухамі, патлумачаным дзвюма-трыма немудрагелістымі словамі, эсэнсаваным стандартным сілагізмам. Кожная тэхналагічна звышскладаная канструкцыя мусіць быць заканцаваная (на выхадзе збаналізаваная) прымітыўным алгарытмам, які магла б засвоіць нават малпа. Прынамсі, калі гэтая мудрагелістасць мерыцца патрапіць у дыскурс універсальнага.

Але дакладна тое самае мы маем у культуры, мастацтве, літаратуры…

* * *

Пакліканне пісьменніка папярэдніх эпохаў максімальна дакладна выказвала знакамітае здумленне Канта пра два найвялікія дзівы: зорнае неба над чалавекам і маральны закон у прыродзе яго сугестыі. Гэта значыць, што этычны імператыў уяўляўся за каштоўнасць для творцы не сам па сабе, а толькі ў суплёце з поклічам высокага неба. Калі заўгодна, тады пісьменнік быў своеасаблівым дэміургам, што перакладаў трансцэндэнтную моўчу на зразумелую людзям мову і тым самым дапамагаў Богу (які, як вядома, таксама ёсць Словам) кшталтаваць чалавека ў фармаце яго сакральнай перспектывы.

З гэтай сваёй ролі кожны пісьменнік імкнуўся асягнуць вышэйшыя з яму падлеглых вышыні і зазірнуць у самыя прадоністыя глыбіні. А як магло быць інакш, калі, ствараючы кнігу, ён насамрэч ствараў не кнігу, а месца (вербальны сабор), дзе сакральнае (і трансцэндэнтнае) мусілі апынуцца ў суседзях чалавека.

Інакш кажучы, высокая літаратура тых эпохаў прагнула не чытача, а Ісціны. Але і чытач той пары шукаў у літаратуры не забаву, а Ісціну. З гэтага супольнага (аўтара і чытача) памкнення да «зорнага неба» кожны творца аж прыпадымаўся на дыбачкі, каб выглядаць нават вышэйшым за самога сябе — тады яшчэ па азначэнні высокага.

Гэтак было, і было здавён, але пад канец ХХ ст. здарылася нешта цалкам неверагоднае, чаго раней ніхто і ўявіць сабе не мог. Пісьменнік самахоць пачаў адмаўляцца ад вышыні. Менавіта так — адмаўляцца, бо нават той, каму Богам, Д’яблам ці кім там яшчэ гэтая вышыня была зададзеная як кон, сёння імкнецца выбавіцца ад свайго наканавання, магчыма, і слушна раўнуючы яго з праклёнам. І рэч тут вось у чым: раз спрэс збаналізаваны свет тоесніць сябе выключна з паверхняй (быцця), дык кожны стваральнік артэфактаў высокага мастацтва нават паўз уласную волю выштурхоўвае сябе з гэтага свету людзей у блакітнае нікуды. Прынамсі, калі светам лічыць менавіта свет, а не кафедры філалогіі, і, адпаведна, чытачом не аўтсайдэрскую карпарацыю апошніх гуманітарыяў, а паноўнага ўсюды масавага чалавека.

У прыклад да тэзы пра свядомае адмаўленне ад высокага кону згадаю хоць бы публічныя метамарфозы сёння шырокавядомых Паола Каэлья і Барыса Акуніна. І партугальскі філосаф Каэлья, і расейскі літаратар Чхарцішвілі (знаны як Акунін) былі надзеленыя талентам вышыні, толькі абодва аднойчы зразумелі, што гэтаму таленту сёння нідзе няма адпаведнага месца. Ён не толькі ні да чаго не прыдатны, але і не дазваляе хоць якім чынам прытоесніцца да ўжо спрэс пляскатага свету. І тады абодва ўласнаруч зрабілі вівісекцыю — выбавілі сябе ад вышыні, каб атрымаць магчымасць прыкаленіцца ўпоравень збаналізаванаму чалавеку, які ў дыскурсе культуры называецца масавы чытач. (У гэтым плане трохі менш адназначная, але яшчэ можа больш уражлівая эвалюцыя аднаго з самых бліскучых еўрапейскіх інтэлектуалаў сярэдзіны ХХ ст., знакамітага семіёлага Умбэрта Эка. Яго апошні раман — мной чытаны — «Баўдаліна» тыпалагічна нічым не розніцца ад свядомай «папсы» «Код да Вінчы» Дэна Браўна.)

Разважаючы над феноменам банальнага чалавека (і, адпаведна, паноўнай цяпер маскультуры), я раз-пораз згадваю Джойса ды ягоны раман «Уліс». Гэта бадай найбольш цьмяны і самы нечытэльны твор сусветнай класікі, але, нягледзячы на яго, лічы, абсалютную герметычнасць, ён у пару дамінавання высокага мастацтва займеў і выдаўца, і чытача, і ганаровае месца ў літаратуры.

І вось я пытаюся ў сябе:

— А калі б Джойс жыў сёння, ці напісаў бы ён «Уліса»?

І сам сабе адказваю:

— Не ўпэўнены.

— А калі б і напісаў, дык ці знайшоў бы раман выдаўца?

— Не ўпэўнены.

— А калі б кнігу ўсё-такі выдрукавалі, дык ці стаў бы яе хоць хто чытаць?

— Не ўпэўнены.

Аднак самае вусцішнае ў апошнім сюжэце іншае: можа, і мне сёння «Уліс» быў бы непатрэбны. Натуральна, мая вусціш зусім не з таго, што я б не прачытаў яшчэ адной вялікай кнігі, а з таго, што, магчыма, і мне самому ўжо муляе вышыня. Магчыма, я таксама неўпрыкмет звыкся з адсутнасцю неба, і ўвесь мой жаль наконт гэтай адсутнасці ёсць не чым іншым, як настальгічным успамінам пра тую пару, калі неба неўнікнёна было над кожным чалавекам.

* * *

У філасофіі канцэптуальную змену культурнай парадыгмы найлепей дэманструюць (праз асіметрыю) два ці не самыя вялікія інтэлектуальныя стылі ХХ ст., а менавіта экзістэнцыялізм і постструктуралізм (апошні супольна з постмадэрнам).

Феномен экзістэнцыялізму паўстаў з крызы класічнай філасофіі, без астачы закааптаванай у парадыгму абсалютнага духу (незалежна ад таго, што яе абумоўлівала: эйдычны суплёт ці атамарны кантэкст). Але, нягледзячы на сваю быццам радыкальную іншасць раўнуючы з класічнай філасофіяй, экзістэнцыялізм трымаўся яе падвалінамі. Інакш кажучы, выхапіўшы я-чалавека з трансцэндэнтнага (з-пад пахаў «абсалютнага духу») у іманентнае, экзістэнцыялізм усё роўна пакінуў за ім значэнне ўніверсальнага модусу быцця. І, бадай, нават узмацніў гэтае значэнне, хоць і абапіраўся на радыкальна зніжаныя катэгорыі (жах, агіда, нуда, ваніты, нянавісць, параза і да т. п.), у кантэксце якіх я-чалавек, быццам высокае дрэва, канцаваў сабой усе маланкі і грымоты не толькі дзвюх усясветных войнаў, але і ўсяго бытнага як такога.Таму Сёрэн Кіркегар, ганячы Фрыдрыха Гегеля за абыякавасць да запытанняў простага чалавека пра штодзённасць быцця і нябыту, сам не вылазіў з нябёсаў. А ягоныя, праз эпоху, паслядоўнікі (Сартр, Ясперс, Камю, Марсель і г. д.), фармальна як бы дэканструюючы міф пра чалавека, насамрэч узбуйнілі яго да той меры, што ён засланіў сабой і «зорнае неба», і «маральны закон».

Зыходзячы з усяго гэтага, мы, магчыма, не шмат памылімся, калі ўбачым у экзістэнцыялізме агонію класічнай філасофіі, якая, улучна з самім экзістэнцыялізмам, апынулася цалкам непрыдатнай для асэнсавання феноменаў быцця і чалавека без чалавека. (Масавы чалавек гэта ўжо не суб’ект, не «Dasein» і, тым болей, не чалавек, а, з гледзішча ўсяго папярэдняга філасафавання, увогуле невядома што.)

Натуральна, каб апазнаць свет без чалавека (прынамсі, без чалавека як цэнтрапалеглага канцэпту гэтага свету), неабходная была зусім іншая філасофія, якая б увогуле не брала пад увагу персанальнае адзінкавае. (Ці не найбольш радыкальна гэтую сітуацыю патлумачыў Жак Лакан, калі назваў суб’екта «мнимой» велічынёй, на якую без адмысловай патрэбы не мае сэнсу нават хоць трохі зважаць.) Такой філасофіяй і выявіўся постструктуралізм, які зразумеў існаванне чалавека як цалкам абумоўленае дзейнасцю розных структураў (і жорстка імі дэтэрмінаванае) — ад структураў мовы да структураў соцыуму і культуры.

Яшчэ на пачатку свайго рушэння постструктуралізм мусіў быў выкінуць на сметнік усю сістэму логацэнтрычных катэгорый (латэнтна заўсёды заканцаваных на я-чалавеку), каб на іх месца ўладкаваць спрэс бессуб’ектыя дыскурсы, метанаратывы, сімулякры, рызомы, соцыядыалекты і г. д. і да т. п. І менавіта катэгарыяльны аппарат новай філасофіі здолеў шмат што праясніць у татальна збаналізаваным свеце, але мы тут заакцэнтуем увагу на іншым. Праз сваю мову філасофія постструктуралізму ні да каго не звяртаецца, а толькі называе з’явы і акрэслівае іх канфігурацыі.

Магчыма, гэта выглядае дзіўнавата, але рэч у тым, што ёй і няма да каго звяртацца. Лакалізаваныя ў саміх сабе дыскурсы высокай культуры сёння ўжо не-генератыўныя (адносна ўсяго метанаратыву жыцця), а дыскурсы масавай культуры па азначэнні дэгенератыўныя (брутальныя канатацыі тут скасаваныя). Вельмі дакладна апошняе, праўда, з іншай нагоды, пракаментаваў Жан Бадрыяр: «Заклік да масаў па сутнасці заўсёды застаецца без адказу. Яны не праменяць, а наадварот, паглынаюць усе промні перыферычных сузор’яў Дзяржавы, Гісторыі, Культуры, Сэнсу. Іх сутнасць — інэрцыя, магута інэрцыі, улада нейтральнага». Слушна: масавы чалавек паводле сваёй прыроды не ёсць ні карыстальнікам, ні, тым болей, генератарам сэнсаў (і таму спрэс збаналізаваны свет не мае ў іх патрэбы).

З усяго гэтага філасофія, страціўшы хоць якога адрасата, імкліва маргіналізуецца. Толькі не з яе маргінальнасці паходзіць мая галоўная скруха. Мацней турбуе тое, што філасофія, як і літаратура, самахоць пачала адмаўляцца ад вышыні, шукаючы паразумення з кантэкстамі паверхні, сярод якіх прынцыпова заканцаваўся масавы чалавек.

Але, у адрозненне ад літаратуры, «падзенне» якой адбываецца праз баналізацыю мовы і выдаленне з яе хоць якіх сэнсаў, філасофія (якая з прычыны сваёй прыроды не можа скарыстацца тым самым) перадусім зняпраўдзіла свой найвысокі дыскурс — метафізіку, а ў астатнім перафарматавала сябе пад сацыяльныя і палітычныя навукі.

Мне ў гэтай сітуацыі сама больш шкада метафізікі, якая ў секулярызаваным бытным працавала з сакральнымі катэгорыямі, тысячагоддзямі намагаючыся вымкнуць Ісціну з-пад покрыва патаемнага (трансцэндэнтнага). Што праўда, яна не дала сабе рады з канцавым заданнем мыслення. З гэтага (але перадусім патураючы банальнаму чалавеку) постмадэрністыя лібералы назвалі пустабрэхамі сціжмы вялікіх метафізікаў былога і да таго ж абганілі саму метафізіку як радовішча таталітарных ідэалогій. Інакш кажучы, паводле іх меркаванняў, фашызм, камунізм, аўтарытарызм і да т. п. сталіся магчымымі адно таму, што філасофія ў сваю пару спарадзіла канцэпт абсалютнай ісціны.

Верагодна, у такім падыходзе да метафізікі таксама ёсць пэўная рацыя. І я, магчыма, нават пагадзіўся б з Робертам Рорці, які сцвярджае, што праект Ісціны ўжо не толькі вычарпаны, але і проста лішні, бо сучасны чалавек з’яўляецца творчай істототай, здольнай мадэляваць сябе сам, і з гэтага не мае патрэбы ні ў якіх абсалютах…

Магчыма, і пагадзіўся б, каб паверыў, што гэты перыфраз асветніцкага канцэпту на сучасны лад мае хоць якое дачыненне да спрэс збаналізаванага свету і паноўнага ў ім масавага чалавека.

* * *

Падлеткам я вельмі моцна шкадаваў людзей, якія жылі ў ранейшыя, натуральна, спрэс цёмныя эпохі, і моцна зайздросціў тым, хто будзе жыць яшчэ і пасля мяне — у бляску скрозь праменістай будучыні. Мінула ўсяго колькі там дзесяцігоддзяў, але як перайначыўся свет! Сёння я шкадую маладых людзей ды зайздрошчу сабе, падлетку, які марознымі вечарамі выходзіў з хаты на ганак і пільна ўглядаўся ў зіхоткае прадонне над галавой. Натуральна, тады я нічога яшчэ не ведаў пра Альберта Швейцэра, які заклікаў штодня знаходзіць час, каб хоць якую гадзіну пасумовіцца сам-насам з нябёсамі. Хоць і без яго заклікаў быў пэўны, што чалавек магчымы адно таму, што ёсць неба.

Цяпер я цешуся з сваёй адсутнасці ў будучым, бо яго на маіх вачах вылегчалі ад вышыні. Не, гэта зусім не канец свету. Проста быццё зноў усёй сваёй татальнасцю апускаецца ў анталогію, а экзістэнцыйны чалавек — у персанальную задачу. Урэшце, з гэтага нічога асабліва і не вынікае, акрамя ўжо канчатковага «забыцця быцця» (Марцін Хайдэгер паспяшаўся злучыць названую падзею з прамінулымі часамі...)

Але якраз таму я і цешуся, што нават маёй нагі ў тым будучым ніколі не будзе.