Параўнаўчае дасьледаваньне розных, але ж шмат у чым падобных шляхоў эўрапейскіх народаў да ўласнае дзяржаўнасьці яшчэ некалькі гадоў таму магло падацца акадэмічнай прыхамацьцю. Аднак узьнікненьне новых нацыянальных дзяржаваў і, як здавалася, нечаканы выбух нацыяналізму шмат каго зьдзівілі. Толькі не Міраслава Гроха. Ён займаецца параўнаньнем эўрапейскіх нацыянальна-вызваленчых працэсаў ужо больш як трыццаць гадоў. Прапанаваная кніга зьяўляецца апошнім на сёньняшні дзень унёскам аўтара на тэму параўнаньня моўных, сацыяльных ды палітычных патрабаваньняў эўрапейскіх нацыянальных рухаў.

Бурлівыя падзеі, якія адбыліся пасьля распаду «сацыялістычнай сыстэмы» і прывялі да ўзьнікненьня прынамсі тузіну новых эўрапейскіх дзяржаваў, сканцэнтравалі на сабе ўвагу яшчэ і таму, што гэтыя дзяржавы вельмі моцна падкрэсьлівалі нацыянальныя інтарэсы. Разам з пунктам гледжаньня, што справа палягае на небясьпечнай «хваробе», большасьць аўтараў пагадзілася таксама ў тым, што карэньні гэтага «нацыяналізму» трэба шукаць у пэрыядзе камунізму, які ня быў у стане вырашыць нацыянальнае пытаньне ды перасьледам нацыяналістаў толькі паўплываў на тое, што гэтая сытуацыя датрывала аж да сёньняшніх дзён, схаваная дзесьці ў глыбінях людзкіх душ ці «закансэрваваная» ў лядоўнях дамавых гаспадарак грамадзянаў. Вядома ж, гісторык нацыянальных рухаў мае ў сваім распараджэньні іншыя магчымасьці, чымся сацыяльна-псыхалягічныя ды паліталягічныя спэкуляцыі гэтага кшталту. Гаворка ідзе пра магчымасьць параўнаньня з «клясычным» нацыянальным рухам мінулага й нашага стагодзьдзяў.

Прадмова

Калі я звыш трыццаці гадоў таму працаваў над кнігай пра сацыяльную базу эўрапейскіх нацыянальных рухаў, у заходнім сьвеце гэта лічылася абстрактнай, акадэмічнай тэмай, амаль пазбаўленай сувязі з рэчаіснасьцю. Фармаваньне сучаснай нацыі цікавіла мяне тады як надзвычай сур’ёзная зьмена, якая не абмяжоўваецца толькі палітыкай ды культурай, а зьяўляецца гэтаксама трансфармацыяй сацыяльнай. Зрэшты, у гэтым пляне мая пазыцыя не зьмянілася да сёньняшняга дня.

Таксама да сёньняшняга дня я мяркую, што мы маем справу з гістарычным працэсам, які патрэбна вывучаць sine ira et studio (лац. ’бяз гневу і староннасці’ — заўв. перакл.), холадна, па-дзелавому і непрадузята. Калі Э. Дж. Габзбом (E. J. Hobsbawm) ва ўводзінах да сваёй кнігі пра нацыі і нацыяналізм рэкамэндуе кожнаму дасьледчыку нацыяналізму адкласьці свае нацыянальныя перакананьні ў вэстыбюлі працоўнага кабінэту, дык да гэтага трэба дадаць: варта адкласьці ня толькі свае нацыянальныя забабоны, але таксама свае забабоны антынацыянальныя.

Я меркаваў, што нельга пачынаць аналіз нацыянальных рухаў зь іх рэальнага боку — апісаньнем таго, што казалі, што рабілі і чаго дасягнулі іх піянэры, а з сацыяльнай сутнасьці: кім былі носьбіты нацыянальнага руху? Такі падыход рэцэнзэнты ацэньвалі як наватарскі, хоць знайшлося няшмат гісторыкаў, якія б гэтую працу працягвалі, і ніхто наагул не паспрабаваў пераглядзець альбо абвергнуць яе вынікі пры дапамозе далейшага кампаратыўнага дасьледаваньня.

Калі я пасьля трыццацігадовага перапынку вырашыў працягваць, адбылося гэта ў цалкам іншай атмасфэры. Колішняя акадэмічная праблема перарасла ў праблему палітычна актуальную і таму, на жаль, таксама каньюнктурную, модную. Пасьля таго, як «нацыяналізм» (альбо хутчэй нацыянальная тоеснасьць) праявіў сваю непераможную жыцьцяздольнасьць, ён пачаў быць прываблівай тэмай для гісторыкаў ды сацыёлягаў. Зьявіліся дзясяткі кніжных публікацыяў, былі заснаваныя прынамсі тры новыя спэцыялізаваныя часопісы, нарадзілася некалькі міжнародных праектаў.

На жаль, каньюнктурны характар праблемы зьбірае сваю даніну. Побач з наватарскімі тэорыямі публікуюцца тэорыі менш наватарскія і працы залішнія. У выніку гэтага мы маем сёньня перавытворчасьць тэорыі «нацыяналізму». Хоць і быў створаны цэлы шэраг вартасных манаграфічных дасьледаваньняў пра паасобныя «нацыяналізмы», аднак пра сутнасьць падзеяў, якія хаваюцца за гэтым расплывістым тэрмінам, мы даведаліся болей, бадай што, толькі дзякуючы велікадушнаму міжнароднаму кампаратыўнаму праекту пра non-dominant ethnic groups (недамінантныя этнічныя групы — заўв. перакл.), спонсарам якога выступіў пры канцы васьмідзясятых гадоў Эўрапейскі навуковы фонд (European Scientific Foundation). Здаецца, што ўсе істотныя варыянты тэарэтычнага «рашэньня» праблемы вычарпаныя і што проста бракуе новых зьвестак, на якія тэорыя магла б абаперціся.

Гэта была адна з прычын, чаму я пераадолеў спакусу стаць «тэарэтыкам» і вырашыў працягваць ад таго месца, дзе некалі спыніўся. Калі мы збольшага ведаем, кім былі піянэры нацыянальнага руху, і хочам растлумачыць прычыны іх посьпехаў (а часам і паразаў), тады мы мусім паспрабаваць вызначыць, што патрыёты патрабавалі, да чаго яны імкнуліся ў час нацыянальнага руху. На гэтае пытаньне нельга адказаць толькі прыводзячы статыстычныя зьвесткі, як і нельга задаволіцца простым апісаньнем. Я выбраў кампаратыўны падыход, які абапіраецца на як мага большую колькасьць нацыянальных рухаў, што азначала адмову ад падрабязнасьцяў ды ад аповеду. Вынікам зьяўляецца прапанаваная кніга, якая спрабуе шляхам кампаратыўнага абагульненьня фармуляваць шэраг гіпотэзаў пра характар ды ўнутраную структуру нацыянальных патрабаваньняў і мэтаў. Яна мае за мэту якоесьці «зьняцьце карты тэрыторыі» ў якасьці ўмовы ды адначасова натхненьня дзеля далейшага каардынаванага дасьледаваньня, якое гіпотэзы спраўдзіць. Можна меркаваць, што ўмовы для такога дасьледаваньня больш спрыяльныя, чым трыццаць гадоў таму.

У сувязі з характарам кнігі і яе абмежаваным аб’ёмам я не лічу неабходным ствараць уражаньне вучонасьці тым, што буду перагружаць яе дымавой заслонай заўвагавага апарату і фактаграфіі. Калі дзе-небудзь зьявіцца больш грунтоўная фактаграфія, дык гэта там, дзе мы мала ведаем пра рэальнасьць, альбо калі даецца прыклад, які закліканы даць тлумачэньне нейкаму абагульненьню. Я адмаўляюся таксама ад крытычнага разгляду тэорыяў: бо большасьць аўтараў не цікавіцца праблемай, якая зьяўляецца прадметам гэтага аналізу. У адрозьненьне ад іх я перакананы, што мы сьпярша павінны ведаць, кім былі піянэры нацыянальных рухаў, да чаго яны імкнуліся і ў якіх умовах гэта адбывалася, і толькі пасьля можна задаваць пытаньне чаму гэтыя нацыянальныя рухі дасягнулі посьпеху, чаму этнічная група сфармавалася ў сучасную нацыю. Аднак адказ на гэтае цэнтральнае пытаньне яшчэ не зьяўляецца прадметам прапанаванай кнігі.

Прага, сьнежань 1995 г.

Ужо шмат гадоў таму я вымушаны быў зьмірыцца з тым, што праблематыка народатворчых працэсаў і нацыяналізму, а разам з тым і вынікі маёй працы на гэтым полі, карыстаюцца большай увагай прафэсійнай публікі ў замежжы, чым у нашай краіне. Таму сваю кнігу пра праграмы і патрабаваньні нацыянальных рухаў я публікаваў не спадзеючыся на яе распаўсюджаньне за пасярэдніцтвам кніжнага рынку, гэта значыць практычна для некалькіх калегаў ды адмыслоўцаў. Тым больш прыемна зьдзівіла мяне цікавасьць з боку выдавецтва газэты «Лідовэ новіны» NLN да выданьня кнігі, на гэты раз для больш шырокіх колаў грамадзтва. Я рады, што думкі й зьвесткі, якія я пакуль што публікаваў перш за ўсё на замежных мовах, трапяць таксама да чэскага чытача.

Прага, сакавік 1999 г.

І. Ад этнічнай групы
да нацыянальнага руху

Дадзены разьдзел зьмяшчае некалькі тэрмінаў, якія трэба будзе з самага пачатку растлумачыць, хоць гаворка не ідзе пра аўтарытарную спробу вызначыць, у якім сэнсе трэба ўжываць тое ці іншае паняцьце. Ужо тэрмін «патрабаваньні» навязвае ўяўленьне пра суб’ект, які фармулюе пэўныя патрэбы ды інтарэсы й вызначае, якім чынам яны маюць быць задаволеныя. Хто гэты суб’ект? Калі адкажам, што ім зьяўляецца нацыянальны рух, які выказваецца ад імя народу, то мы тым самым ужываем мэтафару, якую трэба растлумачыць. Патрабаваньні заўсёды фармулююць канкрэтныя людзі. Зь якімі патрабаваньнямі мы маем справу ў нашым выпадку? Гэта былі патрабаваньні, якія фармулявалі чальцы вялікай сацыяльнай групы, якая вызначае сябе як «народ», «нацыя». Безумоўна, ня ўсе чальцы гэтай групы, а толькі частка зь іх — тыя, якія прысвоілі сабе права гаварыць ад імя ўсёй групы. У сувязі з тым, што за патрабаваньнямі трэба заўсёды шукаць пэўны інтарэс, патрэбу, мы можам канстатаваць, што той, хто фармуляваў нацыянальныя патрабаваньні, перадаваў у іх тое, што лічыў — будзем пакуль што меркаваць, што сумленна — інтарэсам усіх чальцоў групы «нацыя». Дык вось тэрмін нацыянальныя інтарэсы нас прыводзіць да цэнтральнага паняцьця ды адначасова праблемы дадзенага дасьледаваньня: гэта ёсьць той тып разьвіцьця альбо фармаваньня сучаснага народу, які мы вызначаем як нацыянальны рух.

Тэрмін «нацыя» разам з тэрмінам «нацыяналізм» належыць сёньня да найчасьцей ужываных тэрмінаў у прафэсійнай літаратуры й публіцыстыцы. Прадстаўленьне крытычнага агляду разьвіцьця поглядаў на нацыю патрабавала б сёньня самастойнай кніжнай публікацыі¹ Застанёмся таму проста пры элемэнтарнай тыпалёгіі. Ля вытокаў адрозных канцэпцыяў нацыі знаходзіцца сэмантычная праблема. Справа ў тым, што гэты тэрмін, у большасьці моваў дэрыват ад лацінскага natio, ужо прынамсі ад XVIII ст. мае адрозныя канатацыі ў розных эўрапейскіх мовах. З пэўнай мерай схематызацыі мы можам адрозьніць падвойнае разуменьне нацыі ў моўнай сьвядомасьці, якое напэўна ўплывае як на навуковыя дэфініцыі, гэтак і на ўяўленьне некаторых аўтараў пра немагчымасьць такой дэфініцыі². Гэтае адрозьненьне мы выяўляем прынамсі за сто гадоў да таго, як фармаваньне нацыяў і нацыянальны рух сталіся прадметам палітычнага ды навуковага інтарэсу³.

У ангельскай і францускай мовах тэрмін nation на працягу XVIII ст. быў трактаваны як сукупнасьць падданых альбо грамадзянаў адной дзяржавы ды і ў наступным пэрыядзе заўсёды асацыяваўся зь дзяржавай і дзяржаўнасьцю. Аднак у час Вялікай рэвалюцыі француская мова ўключыла ў лік галоўных знакаў нацыі, якая па-новаму разумелася як грамадзяне дзяржавы, таксама мову як элемэнт, які яе аб’ядноўвае. Таму ў наступным пэрыядзе тэрмін «нацыя» ў францускай мове трактаваўся як супольнасьць грамадзянаў дзяржавы, згуртаваных таксама супольнай моваю, тады як у ангельскай мове быў захаваны акцэнт на дзяржаўнай супольнасьці. Таму ангельскі тэрмін nation па сёньняшні дзень ужываецца як сынонім тэрміну state, дзяржава.

У нямецкай мове, падобна як у большасьці славянскіх моваў, разуменьне нацыі, народу зьвязана перадусім з характарыстыкамі этнічнымі і лінгвістычнымі альбо гістарычнымі. Гэтае адрозьненьне, якое пазьней было недарэчна ідэалягізаванае, трэба ўлічваць і пры фармуляваньні нашай цэнтральнай праблемы. Калі мы ставім пытаньне пра «нацыянальныя інтарэсы», пра патрабаваньні ад імя народу, то гэта будзе па-іншаму інтэрпрэтавана ў моўным асяродку ангельскім, чым у моўным асяродку нямецкім ці чэскім. Тое самае датычыць, зрэшты, і тэрміну «нацыянальны рух», які невыпадкова ў ангельскай мове акрэсьліваецца ня як national, а як nationalist (movement).

Такім чынам, мы падыходзім да сур’ёзнай праблемы: як акрэсьліць, як перадаць словамі разьвіцьцё ад этнічнай групы да сучаснай нацыі. Калі мы будзем ужываць гэтыя два тэрміны ў ангельскім (альбо францускім) моўным кантэксьце, гэтым мы зазначым адносіны паміж дзьвюма прынцыпова рознымі тэрміналягічнымі катэгорыямі, сацыяльнымі фармацыямі. Ангельскі тэрмін nation не ўключае ў сябе этнічнай характарыстыкі, а таму ў ангельскім кантэксьце паміж ethnic group і nation існуе прынцыповая розьніца, а ўяўленьне пра генэтычныя стасункі паміж гэтымі дзьвюма катэгорыямі незразумелае. Пад гэтым вуглом гледжаньня разьвіцьцё ад этнічнай групы да нацыі можа ажыцьцявіцца толькі так, што этнічная група зьнікне альбо настолькі трансфармуецца, што паўстане цалкам новая якасьць — nation.

Інакш справа выглядае ў нямецкім і чэскім моўных кантэкстах: тут гаворка ідзе пра два роднасныя фэномэны, бо нацыя, народ вызначаецца этнічна. Таму разьвіцьцё ад этнічнай групы да сучаснай нацыі можна са значнай мерай відавочнасьці акрэсьліць дзьвюма стадыямі разьвіцьця той самай адзінкі. Пад гэтым вуглом гледжаньня, такім чынам, сучасны народ утварае якуюсьці вышэйшую стадыю разьвіцьця этнічнай групы, яе мадэрнізацыю. Тэрміналягічная роднаснасьць дае гэтаксама магчымасьць бачыць шлях ад этнічнай групы да нацыі як паступовы працэс зь незаўважальнымі пераходамі паміж абедзьвюма катэгорыямі. Таксама невыпадкова ў дачыненьні да сярэднявечнай супольнасьці ўжываецца тэрмін «народ, нацыя». Аднак у ангельскім «перакладзе» ўяўленьне (і рэпрадукаваная рэальнасьць) пра арганічнае разьвіцьцё ад этнічнай групы да сучаснай нацыі выклікае ўражаньне нейкае тэлеалёгіі, нібыта сучасная нацыя была ўжо «перадвызначаная» існаваньнем этнічнай групы, альбо, адпаведна, нібыта «сэнсам існаваньня этнічнай групы было разьвіцьцё да сучаснага народу». Гэтае непаразуменьне вельмі няпроста растлумачыць.

У адрозьненьне ад гэтага, у ангельскай мове тэрміны nation-building альбо nation-formation цалкам зьвязаныя з уяўленьнем пра стварэньне палітычнай самастойнасьці, гэта значыць з уяўленьнем, што фармаваньне сучаснай нацыі ідэнтычнае фармаваньню нацыянальнай дзяржавы. Адсюль гэтаксама лягічна выплывае думка, што адносіны, акрэсьленыя прыметнікам national у такіх спалучэньнях, як «нацыянальны інтарэс», нацыянальны рух» і г. д., зьяўляюцца адносінамі, якія імкнуцца да сэцэсіі, да аддзяленьня малой групы ад існуючай вялікай і больш-менш моцна ўсталяванай дзяржавы. У гэтай сувязі моўныя ды культурныя характарыстыкі этнічнай групы залічаюцца да цалкам іншай катэгарыяльнай групы ды ў найлепшым выпадку могуць быць прымальныя ў якасьці вонкавай, не зусім арганічнай характарыстыкі групы nation. Гэтая тэрміналягічная супярэчнасьць дае нам таксама магчымасьць зразумець, чаму ў ангельскім моўным кантэксьце (а такім чынам і ў навуковым аналізе) праблема раўнавартаснасьці нацыянальных, моўна вызначаных культур ды праблема раўнапраўя народаў (якія разумеліся як дзяржаўныя адзінкі) паўстаюць як два асобныя пытаньні, у той час як у кантэксьце нямецкім ці чэскім справа будзе датычыць двух бакоў той самай праблемы.

Ня менш сур’ёзныя наступствы мае таксама іншая канцэпцыя нацыі для розных і супярэчлівых інтэрпрэтацыяў тэрміну нацыяналізм. У ангельскім моўным кантэксьце ён (nation — nationalism) зьвязаны з уяўленьнем пра дзяржаву, дзяржаўны інтарэс альбо, адпаведна, пра змаганьне за дасягненьне дзяржаўнай незалежнасьці. Адсюль робіцца зразумелым колішні посьпех дыхатаміі, якую распрацаваў пад выразным уражаньнем ад нямецкага нацызму яшчэ падчас ІІ Усясьветнай вайны Г. Кон (H. Kohn), амэрыканскі сіяніст паходжаньнем з Чэхіі. У гэтай дыхатаміі ляжыць прынцыповае адрозьненьне паміж нацыяналізмам «заходнім», заснаваным на грамадзянскіх каштоўнасьцях лібэральна-дэмакратычнай дзяржавы ў Эўропе, ды нацыяналізмам «усходнім», які дамагаецца дзяржаўнасьці, вызначанай мовай і этнічным паходжаньнем (гэта значыць «крывёй»), а таму зьяўляецца антыдэмакратычным⁴.

І хоць Конава дыхатамія сёньня выкарыстоўваецца ўжо толькі зрэдку, некаторыя англасаксонскія і францускія дасьледчыкі здаюць сабе справу з гэтае сэмантычнае праблемы ды імкнуцца ўзбагаціць свой вакабуляр новымі тэрмінамі. Да іх перш за ўсё належыць тэрмін nationality, які ў ангельскай мове часамі азначае «недзяржаўную» форму нацыянальнага існаваньня і можа лічыцца частковым эквівалентам чэскага тэрміну «народ, нацыя». Падобна справы выглядаюць і ў францускай мове, дзе акрамя таго сустракаемся і з адрозьненьнем параў пры дапамозе прыметнікаў, напрыклад: nation ethnique — nation politique; альбо: nation biologique — nation des citoyens⁵ (нацыя грамадзянаў — заўв. перакл.).

Калі зыходзіць зь меркаваньня, што нацыі сфармаваліся ды існуюць насуперак таму, што адмыслоўцы не знайшлі адзінай дэфініцыі нацыі, то ўсё адно нельга адмовіцца ад задачы аналізаваць працэс іх фармаваньня. Аднак любы аналіз павінен працаваць з пэўным, як мага больш дакладна вызначаным тэрміналягічным інструмэнтаром.

Як ужо было сказана, я лічу нацыю ня вечнай катэгорыяй, як яе бачылі патрыёты мінулага стагодзьдзя, а вынікам доўгага і складанага гістарычнага працэсу. Яна стваралася як вялікая сацыяльная група, чальцы якой былі зьвязаныя камбінацыяй некалькіх відаў адносінаў і ўсьведамленьнем сталай роднаснасьці (нацыянальнай сьвядомасьцю), прычым некаторыя адносіны паўставалі на працягу цэлых стагодзьдзяў і таму мелі «прымардыялістычны», спрадвечны характар. Моўныя, культурныя, палітычныя, рэлігійныя, гаспадарчыя, тэрытарыяльныя, юрыдычныя ды іншыя адносіны ў розных народаў камбінаваліся па-рознаму ды былі ўзаемазамяняльнымі. Вырашальным было тое, што гэтыя адносіны ўнутры групы былі больш інтэнсіўнымі, мацнейшымі, чым адносіны вонкавыя, г. зн. адносіны да рэчаіснасьці, якая ляжыць па-за групай.

Тым ня менш, трэба адзначыць у якасьці неабходных і незаменных тры характарыстыкі народу. Гэта:

1) памянёная ўласна больш высокая ступень інтэнсіўнасьці сувязяў, накіраваных у нутро групы, у параўнаньні з сувязямі, накіраванымі па-за яе рамкі: гэтая інтэнсіўнасьць унутраных сувязяў была звычайна (але не абавязкова) абумоўленая моўнай аднастайнасьцю;

2) пэўная форма «калектыўнай памяці», г. зн. усьведамленьне сваёй супольнай мінуўшчыны як перадумова, асноўная складовая адзінка ўсьведамленьня прыналежнасьці да чальцоў стабільнай, то бок гістарычна ўкаранёнай групы «народ»;

3) канцэпцыя роўнасьці ўсіх прадстаўнікоў народу як чальцоў грамадзянскай супольнасьці, якая была неажыцьцяўляльнай ва ўмовах фэадальнай сыстэмы, заснаванай на няроўнасьці. Менавіта гэтая трэцяя характарыстыка дае нам бадай найважнейшы, але не адзіны крытэр дзеля адрозьненьня сучаснай нацыі ад народу дасучаснага, «сярэднявечнага».

Калі мы адхіляем паняцьце народу як «штучную канструкцыю» і міт ды лічым гэты тэрмін функцыянальным інструмэнтам гістарычнага аналізу, дык у выпадку тэрміну нацыяналізм справа выглядае інакш. Перш за ўсё неабходна падкрэсьліць, што хоць у большасьці моваў (у адрозьненьне ад чэскай) абодва тэрміны маюць супольны слоўны корань nation, аднак іх генэза поўнасьцю адрозьнівацца. У тую эпоху, калі народы фармаваліся, тэрмін нацыяналізм быў тэрмінам цалкам маргінальным ды незаўважным і трапіў у прафэсійныя літаратурныя слоўнікі ва ўсіх мовах толькі вельмі позна, у міжваенны пэрыяд і асабліва пасьля ІІ Усясьветнай вайны. На працягу адносна кароткага часу ён стаўся модным словам, пры дапамозе якога перадаваўся розны зьмест, так што пад ім можна разумець як чалавечую дзейнасьць (накшталт нацыянальнай дзейнасьці), так і «стан думак». Аднак у першым і другім выпадку гаворка магла ісьці пра віды дзейнасьці, якія імкнуліся да розных, нават супрацьлеглых мэтаў, ды пра гэтак сама разнародныя пазыцыі й пункты гледжаньня. Глыбейшы, накіраваны сэмантычны аналіз, пэўна, прадэманстраваў бы, што ў сучасны пэрыяд усё большая колькасьць аўтараў ужывае тэрмін нацыяналізм проста дзеля зручнасьці (ці бездапаможнасьці) усюды там, дзе сустракаецца з рэаліямі, якія маюць дачыненьне да мінулага ці сучаснага існаваньня народу.

У гэтай сувязі лічу непрадуктыўным выкарыстаньне тэзы Гельнэра (Gellner) пра тое, што менавіта нацыяналізм стварыў народы. Непрадуктыўным не таму, што мне хацелася б аспрэчыць важнасьць ролі суб’екту ў фармаваньні народу (гэтаму пытаньню, зрэшты, прапанаваная кніга менавіта і прысьвечана), але таму, што мы ня ў стане апісаць, як гэты нацыяналізм функцыянаваў у ролі нейкага «народатворцы», калі, вядома ж, не паставіць знак роўнасьці паміж нацыяналізмам і нацыянальнай сьвядомасьцю (альбо нацыянальнай тоеснасьцю). Сам жа Гельнэр адразу на пачатку дае такую дэфініцыю нацыяналізму — «палітычны прынцып, які сьцьвярджае, што палітычная адзінка павінна адпавядаць нацыянальнай». Аднак ён ужывае гэты тэрмін з абсалютнай натуральнасьцю (а нават пераважна) таксама там, дзе вядзе гаворку пра падыходы і падзеі з часоў пасьля таго, як палітычная адзінка будзе адпавядаць адзінцы нацыянальнай (этнічнай), то бок калі б нацыяналізм паводле яго дэфініцыі не павінен быў існаваць⁶.

Дзеля сваёй шматзначнасьці і цьмянасьці тэрмін нацыяналізм мае вельмі нізкую эксплікацыйную вартасьць, а таму будзе абгрунтаванай яго адсутнасьць у паняцьцевым інструмэнтары гэтай працы. Справа ў тым, што я аддаю перавагу дыфэрэнцаванаму ўжываньню некалькіх тэрмінаў больш дакладных, бо лепей акрэсьленых, а таксама лепш адпаведных гістарычнай сытуацыі, у якой працякаў працэс фармаваньня сучасных народаў.

Зрэшты, вельмі сымбалічна, што чэская мова ўжо ад ХІХ ст. працуе з тэрмінам vlastenectví, які хоць і ўзьнік як калька тэрміну патрыятызм, але сэнсава ў пэўнай ступені перакрывае тое, што сёньня заходнія мовы акрэсьліваюць як нацыяналізм. Сам тэрмін патрыятызм дае магчымасьць больш дакладнага акрэсьленьня розных значэньняў, гэтаксама як паняцьці нацыянальнае пачуцьцё, нацыянальная сьвядомасьць, любоў да радзімы, любоў да народу, шавінізм ды таму падобнае. А цэнтральнае значэньне для нашага аналізу будзе мець паняцьце нацыянальная тоеснасьць.

Калі будзе неабходна ўжыць тэрмін нацыяналізм так, каб ён не выклікаў непаразуменьняў, дык гэта б мела быць менавіта ў «традыцыйным» сэнсе чэскай моўнай сьвядомасьці: ім бы мелася акрэсьлівацца пазыцыя, якая ставіць уласны народ, яго ўласьцівасьці й яго інтарэсы вышэй за інтарэсы ўсіх іншых народаў.

* * *

Гістарычны працэс, у якім мы шукаем карані сучаснай нацыі, працягваўся цэлыя стагодзьдзі ды можа быць падзелены на два этапы рознай працягласьці. Першы зь іх уключае ў сябе пэрыяд сярэднявечча ды раньніх новых часоў (калі-нікалі сягаючы аж да ХІХ ст.), а другі — пэрыяд ХІХ ды часам ХХ стст. Каб выключыць тут тэлеалягічную інтэрпрэтацыю, трэба ізноў падкрэсьліць, што справа не палягала ні на якой «перадвызначанасьці» гэтага працэсу. Гаворка тут ідзе толькі пра тое, каб уключыць у прапанаваны аналіз стваральных працэсаў фармаваньня нацыяў гістарычны аспэкт: адносіны, якімі характарызаваўся кожны са сфармаваных у Эўропе народаў ад мінулага стагодзьдзя да сёньняшняй пары, меў свае больш-менш глыбокія гістарычныя карані.

Большасьцю ўжо ў сярэднявеччы ствараліся альбо ўмацоўваліся тыя элемэнтарныя сувязі этнічныя ці палітычныя, якія адыгрывалі незаменную ролю на другім, сапраўды вырашальным этапе народатворчага працэсу ў ХІХ ст. Бо кожная сучасная нацыя, а ня толькі народы, вядомыя ўжо пачынаючы з XVIII ст. як дзяржаўныя нацыі, мела сваю «перадгісторыю», якая не была проста штучнай канструкцыяй ці мітам, хоць пазьней на працягу ХІХ стагодзьдзя й магла быць пераапранутая ў мітычнае адзеньне⁷.

У цэнтры ўвагі дадзенага аналізу будзе, як ужо гаварылася, другі этап народатворчага працэсу. У гэтай сувязі дарэчы задаць пытаньне, якою была сытуацыя на парозе гэтага этапу, іншымі словамі: якімі былі вынікі таго першага, то бок сярэднявечнага ды раньняга новачасовага этапу? Калі мы зірнем на карту Эўропы на парозе ХІХ ст., то ўбачым, што адказ можа быць адносна лёгкім. У Эўропе да таго часу ўтварылася ўсяго сем дзяржаўных нацыяў, якія мелі сваю дзяржаўную, гэта значыць у сэнсе ангельскага слова nation нацыянальную тоеснасьць (праўда, толькі некаторыя сярод іх былі монаэтнічнымі): былі гэта Францыя, Нідэрлянды, Партугалія, Вялікая Брытанія, Данія і Швэцыя. Акрамя таго, некаторыя зь іх павінны былі толькі нанава вызначаць сваю нацыянальную тоеснасьць, таму што аж да гэтага часу яны ўтваралі дзяржаўныя нацыі мультыэтнічных імпэрыяў. Гэта датычыць асабліва датчанаў і швэдаў, але таксама расейскі народ толькі ў ХІХ ст. паволі трансфармаваўся з палітыка-рэлігійнай супольнасьці ў супольнасьць сучасную. Тое ж адносіцца й да Асманскай дзяржавы, дый нават нацыянальная тоеснасьць нямецкамоўных кіруючых клясаў у манархіі Габсбургаў не была адназначнай.

Якімі б ні былі характар ды дасягнутая ступень нацыянальнай тоеснасьці, гэтыя дзяржавы мелі свае культурныя традыцыі на нацыянальнай мове, якая адначасова была моваю адміністрацыі й паноўных элітаў. Тут шлях да сучаснай нацыі меў характар трансфармацыі палітычнай сыстэмы ад позьне-фэадальнага абсалютызму да канстытуцыйнага ладу й супольнасьці раўнапраўных грамадзянаў. Палітычная і сацыяльная трансфармацыя была зьвязаная з частковай заменай альбо дапаўненьнем пануючых элітаў, а яе элемэнтам было гэтаксама больш-менш сьвядомае пашырэньне нацыянальнай тоеснасьці на народныя масы. Гэтая нацыянальная тоеснасьць магла асацыявацца з тоеснасьцю, якая была ўтваральным элемэнтам дадзенай дзяржавы альбо, адпаведна, яе паноўных элітаў, аднак у некаторых выпадках шлях да новай тоеснасьці быў складаны й для вышэйшых клясаў, якія, як было ўжо сказана, мусілі зьмірыцца з распадам старой імпэрыі.

Утварэньне сучаснай нацыі, якое пачыналася ва ўмовах раньне-новачасовай дзяржаўнай нацыі, дапоўніла, такім чынам, старую дзяржаўную тоеснасьць новымі элемэнтамі грамадзянскіх правоў і прынцыпам роўнасьці, так што, напрыклад, сучасны швэдзкі ці нідэрляндзкі народы ўтваралі напрыканцы ХІХ ст. істотна іншую супольнасць у параўнаньні з тым, якімі былі іх дзяржаўныя нацыі адным стагодзьдзем раней. Аднак гэтая складовая частка фармаваньня новачасовых нацыяў ня будзе прадметам нашага інтарэсу⁸.

* * *

Дык вось побач з. некалькімі нацыямі, якія мелі сваю дзяржаўнасьць, на абшарах Эўропы існавала звыш трыццацёх этнічных групаў, якія жылі на тэрыторыі мультыэтнічных імпэрыяў. Гэтыя групы не маглі заяўляць пра сваю прыналежнасьць да «ўласнай» дзяржавы (іх сярэднявечная дзяржаўнасьць была перарваная альбо, адпаведна, сур’ёзна аслабленая), ня мелі пануючых элітаў, якія былі б ім этнічна тоесныя, ды ня мелі паўнавартаснай традыцыі ўласнай літаратурнай мовы (альбо такая традыцыя была перарваная ці падарваная). У дачыненьні да гэтых групаў мы ўжываем тэрмін непаноўныя этнічныя групы⁹. Менавіта гэты тып фармаваньня сучаснай нацыі, зыходным пунктам якога была сытуацыя непаноўнай этнічнай групы, будзе ў цэнтры ўвагі нашага разгляду.

Унутры гэтай катэгорыі мы напэўна можам заўважыць вельмі значныя адрозьненьні. Некаторыя непаноўныя этнічныя групы маглі зыходзіць з захаваных рэшткаў інстытутаў, якія нагадвалі сярэднявечную «нацыянальную» дзяржаву — чэхі, каталёнцы, харваты, нарвэжцы, ірляндцы. Дзьве зь іх нават мелі ўласную нацыянальную шляхту — вугорцы ды палякі. Іншыя этнічныя групы мелі прынамсі ў сваёй «калектыўнай памяці» захаваныя ўспаміны пра колішнюю сярэднявечную дзяржаву, яд якое не захавалася нічога, акрамя этнічнасьці: сэрбы, грэкі, літоўцы, валійцы, ісьляндцы ды г. д. Страчаная дзяржаўнасьць тут больш выразна, чым у этнічных групаў папярэдняга тыпу, трапіла ў палажэньне міту. А вось трэці складовы элемэнт сярод гэтых этнічных групаў утваралі тыя, якія ніколі ня зьведалі дзяржаўнасьці, былі гэта латышы, эстонцы, фіны, брэтонцы, славакі, славенцы, македонцы, беларусы, фрызы, галісійцы. У гэтым выпадку неставала цалкам альбо амаль цалкам літаратурнай мовы і творчасьці на гэтай мове.

Трансфармацыя непаноўных этнічных групаў у сучасную нацыю ўяўляла зь сябе своеасаблівы тып разьвіцьця й праходзіла, як ужо было сказана, як нацыянальны рух, пад якім мы разумеем мэтанакіраваны высілак дасягнуць для гэтае этнічнай групы ўсіх атрыбутаў поўнасьцю сфармаванае сучаснае нацыі, гэта значыць адхіліць усе недахопы, якіх ёй бракавала для паўнавартаснага нацыянальнага існаваньня. Такое паўнавартаснае існаваньне на розных этапах працэсу мадэрнізацыі, асабліва на яго пачатку ды па яго завяршэньні, разумелася па-рознаму. Гэта адбівалася таксама на мэтах і патрабаваньнях паасобных нацыянальных рухаў.

Мэты, якія ставілі перад сабой нацыянальныя рухі, былі сфармуляваныя на базе параўнаньня ўласнай сытуацыі з атрыбутамі нацыянальнага існаваньня, якімі вызначаліся тагачасныя дзяржаўныя нацыі. Гаворка пры гэтым неабавязкова павінна была ісьці пра «ўласную» пануючую дзяржаўную нацыю. Іншымі словамі, патрабаваньні кожнага нацыянальнага руху адпавядалі тым дэфіцытам, якімі ў дадзенай гістарычнай сытуацыі адрозьнівалася непаноўная этнічная група ад тагачасных дзяржаўных народаў:

1. трэба было пераадолець культурную й моўную непаўнавартасьць шляхам культывацыі й разьвіцьця ўласнай літаратурнай мовы ды пабудовы нацыянальнай культуры;

2. трэба было пераадолець палітычную недзеяздольнасьць чальцоў этнічнай групы й атрымаць права на ўдзел у прыняцьці палітычных рашэньняў;

3. трэба было ліквідаваць падпарадкаванае сацыяльнае становішча чальцоў этнічнай групы ды дасягнуць паўнаты сацыяльнай структуры, якая адпавядае дадзенай ступені эканамічнага разьвіцьця.

Гэтыя патрабаваньні не былі фармуляваныя сынхронна, і кожны нацыянальны рух камбінаваў іх у спэцыфічным выглядзе ў адпаведнасьці да сытуацыі ды патрэбаў дадзенай непаноўнай этнічнай групы. Гэтак, напрыклад, барацьба за ліквідацыю сацыяльнага нераўнапраўя часам разумелася перадусім як змаганьне за вызваленьне сялян ад фэадальнай залежнасьці, а часам як барацьба за роўныя ўмовы доступу да ўстановаў.

Патрабаваньні й праграмы нацыянальных рухаў будуць цэнтральнай тэмай нашага аналізу й кожнай групе будзе прысьвечана месца ў самастойным разьдзеле. У гэтым месцы мы сканцэнтруемся на некаторых пытаньнях больш агульнага характару. Першым зь іх зьяўляецца пытаньне суб’екту. Нацыянальныя рухі не былі безасабовымі абстракцыямі, а дзеяньнем канкрэтных жывых людзей, якія вырасталі ў размаітых сацыяльных і адукацыйных умовах ды мелі свае канкрэтныя інтарэсы. Гэты элемэнт нацыянальнага руху ўжо аналізаваўся, і, зразумела, будзе карысна прыглядзецца да вынікаў разгляду складу нацыянальных рухаў¹⁰.

Нават пры разглядзе мэтаў нацыянальных рухаў трэба, тым ня менш, улічваць той факт, што грамадзкая база гэтых рухаў не была ад пачатку да канца ні сацыяльна нязьменнай, ні аднастайнай, а што яна зьмянялася так сама, як і іх мэты. Як і кожны сацыяльны рух, нацыянальны рух працякаў у некалькіх фазах і можа паводле іх быць пэрыядызаваны. У кожным нацыянальным руху мы можам выразна адрозьніць тры асноўныя фазы:

Фаза А была пэрыядам вучнёўскага інтарэсу, калі мова этнічнай групы, яе мінулае, культура, лад жыцьця, а часам таксама спэцыфічныя ўласьцівасьці тэрыторыі, якую яна насяляла, станавіліся прадметам асьветніцкага вывучэньня. Гэты інтарэс быў матываваны асьветніцкім імкненьнем да ведаў, але ж і (відаць, большасьцю) асьветніцкім патрыятызмам, любоўю да радзімы й этнічнай групы, якая яе насяляла. Адкрытым пытаньнем, якім трэба будзе займацца, зьяўляецца тое, да якой ступені ўжо падчас гэтай фазы ды пры такім рэгіянальна арыентаваным патрыятызьме праяўлялася ды сьцьвярджалася і нацыянальная тоеснасьць.

Фаза В была пэрыядам нацыянальнай агітацыі, калі група патрыётаў (звычайна з шэрагаў адукаваных людзей) імкнулася пераканаць прадстаўнікоў сваёй непаноўнай этнічнай групы, што яны — чальцы народу, які мае сваю вартасьць і права на тыя самыя атрыбуты, што і ўжо існыя народы. Унутры гэтай фазы В можна вылучыць дзьве падфазы. Першая, гэта калі патрыёты хоць і агітавалі, але не прабудзілі якогасьці выразнага інтарэсу сярод тых, да каго яны зьвярталіся, і другая, калі ўжо магчыма зарэгістраваць узмацненьне водгукаў і рост колькасьці прыхільнікаў нацыянальнага руху¹¹. Таму мы можам у дачыненьні да гэтай другой падфазы ўжываць таксама тэрмін «фармаваны народ». Тым ня менш, народатворчы працэс у гэтай фазе ўсё яшчэ быў на зварачальнай стадыі разьвіцьця: пасьпяховае фармаваньне нацыі яшчэ не было забясьпечанае.

Фаза С азначае масавы рух, які пачаў сьцьвярджацца пасьля таго, як нацыянальная агітацыя дасягнула такога посьпеху, што сыгналы з патрыятычнага цэнтру знаходзілі водгук ва ўсіх рэгіёнах і былі здольныя мабілізаваць дзясяткі тысячаў людзей. Падчас гэтай фазы — калі гэтага ня сталася раней — нацыянальны рух дасягнуў такой паўнаты сацыяльнай структуры, што тут ужо мы можам адназначна гаварыць не пра этнічную групу, а пра сфармаваны народ.

А вось пра канец нацыянальнага руху мы можам гаварыць там, дзе ён у прынцыпе дасягнуў усіх сваіх мэтаў, гэта значыць звычайна пасьля дасягненьня шырокай аўтаноміі ці палітычнай незалежнасьці. Так узьнікла новая катэгорыя дзяржаваў, якія не абавязкова былі «перадвызначаныя» на папярэдніх фазах нацыянальнага руху, але якія можна акрэсьліць як нацыянальныя дзяржавы¹². Аднак у гэтым разьдзеле нас перш за ўсё будзе цікавіць пачатак нацыянальнага руху, то бок яго фаза А ды пераход да фазы В, асабліва ў сувязі з пошукам вытокаў нацыянальнай тоеснасьці й каранёў нацыянальнага руху ў пэрыяд першага этапу народатворчага працэсу.

* * *

Калі цэнтральнай тэмай гэтага разьдзелу лічыць трансфармацыю этнічнай групы ў сучасную нацыю, ці хутчэй пераўтварэньне этнічнай тоеснасьці ў тоеснасьць нацыянальную, то тады трэба зыходзіць з пытаньня, якой уласна была паміж абедзьвюма катэгорыямі розьніца. Гэтаму пытаньню прысьвяціў увагу А. Сьміт (A. Smith) у шэрагу аб’ёмістых дасьледаваньняў, і тут было б залішнім імкнуцца да пашырэньня матэрыялу, які ён у іх назьбіраў. І хоць я тут шмат у чым абапіраюся на ягоныя вынікі, але ж і шмат у чым крытычна мадыфікую ягоны погляд на падставе канкрэтных гістарычных зьвестак. Акрамя таго, трэба прыглядзецца да пунктаў гледжаньня іншых аўтараў. Сярод іх трэба прыгадаць канцэпцыю, якая адрозьнівае тоеснасьць як простую аб’ектыўную рэчаіснасьць — індывід усьведамляе сваю прыналежнасьць да народу, ад ідэнтыфікацыі, якая падкрэсьлівае генэтычны момант; вызначае працэс, на працягу якога індывід сваю нацыянальную тоеснасьць толькі шукае, фармуе ці выбірае¹³.

Зыходным пунктам для нас служыць пытаньне: чым адрозьніваецца сучасная нацыя ад этнічнай групы, ад якой яна ўзьнялася? На гэтае пытаньне большасьць аўтараў экспліцытна ці імпліцытна адказвае зручнай банальнай паўпраўдай, што народ адрозьніваецца ад этнічнай групы «нацыяналізмам», гэта значыць нацыянальнай сьвядомасьцю сваіх чальцоў. Хіба ж менавіта не нацыяналізм «стварае» народы? Гэтае просьценькае выказваньне праўдзівае й даказальнае ў тым сэнсе, што без нацыянальнай тоеснасьці сапраўды нельга гаварыць пра народ. Аднак яно скажае рэчаіснасьць адначасова зь некалькіх пунктаў гледжаньня.

1. Аднабакова падкрэсьлівае суб’ектыўныя пачуцьці, аднак ігнаруе аб’ектыўныя (г. зн. незалежныя ад жаданьняў нацыяналістаў) умовы й акалічнасьці, пры якіх адбывалася ідэнтыфікацыя з народам, нацыяй.

2. Прапускае генэтычны момант. Калі б мы нават прынялі тэзу, што нацыя істотна адрозьнівалася ад этнічнай групы нацыянальнай сьвядомасьцю, «нацыяналізмам», гаворка не ішла б пра пазыцыю, якая нечакана ўпала зь неба альбо была выкліканая духоўнай эманацыяй звонку. Нацыянальная сьвядомасьць патрабавала пэўнага часу ды пэўных умоваў для таго, каб сярод чальцоў этнічнай групы пашырыцца, каб новая тоеснасьць была прынятая. Проста «нацыяналізму» для гэтага замала.

3. Выклікае няслушнае ўяўленьне, нібыта чальцы непаноўнай этнічнай групы да ўзьнікненьня нацыянальнага руху наагул ня мелі аніякай тоеснасьці, аніякага пачуцьця прыналежнасьці.

Натуральна, пры павярхоўным поглядзе пераважае ўражаньне, што нібыта этнічную групу — у адрозьненьне ад народу — характарызуюць перадусім аб’ектыўныя адносіны, як, напрыклад, народныя звычаі, рэлігія, дыялект, тэрыторыя, нібыта этнічная тоеснасьць не існуе. Аднак відавочна, што чальцы этнічных групаў мелі адразу некалькі паралельных тоеснасьцяў — з маёнткам, з населеным пунктам, з родам, калі-нікалі з дынастыяй ці дзяржавай. Аднак яны, тым ня менш, усьведамлялі сваю адметнасьць у параўнаньні з астатнімі групамі, і гэтае ўсьведамленьне грунтавалася на асабістым альбо другасна пераказаным досьведзе¹⁴.

Інтэнсіўнасьць пачуцьця прыналежнасьці была рознаю й яе можна тыпалягічна падзяліць на дзьве стадыі, якія А. Сьміт акрэсьлівае тэрмінамі ethnic category і ethnic community (этнічная катэгорыя й этнічная абшчына. — заўв. перакл.)¹⁵. Справа палягае ня толькі на стадыях разьвіцьця, але гэтаксама на тыпах, паміж якімі можна меркаваць наяўнасьць шэрагу пераходных выпадкаў. Першы зь іх азначае тып групы, якая характарызуецца пераважна культурнай спэцыфікай, прычым яе чальцы выразна не ўсьведамляюць ні сваёй супольнасьці ў інтарэсах, ні свайго агульнага мінулага. На гэтай стадыі знаходзіліся, напрыклад, пры канцы XVIII ст. эстонцы, славенцы ды яшчэ на парозе ХХ ст. беларусы.

А вось другі тып характарызуецца выразным усьведамленьнем агульнага паходжаньня, калектыўнай памяцьцю, усьведамленьнем агульнай культуры ды, безумоўна, тым, што чальцы групы ведаюць радзіму й маюць назву для саміх сябе. Тут ужо можна гаварыць пра паноўную тоеснасьць з этнічнай групай¹⁶. Да гэтага тыпу на парозе ХІХ ст. належала большасьць непаноўных этнічных групаў. У многіх зь іх да пераліку можна дадаць відавочнае перакрыцьцё этнічнай тоеснасьці з ідэнтычнасьцю дзяржаўнай, якую захоўвалі некаторыя чальцы паноўных клясаў колішняга дзяржаўнага народу альбо з успамінамі пра адышоўшую ў нябыт дзяржаўнасьць, гэта значыць з тым, што некаторыя аўтары акрэсьліваюць як «протанацыяналізм»¹⁷.

Дык чым жа сацыяльная група «народ» адрозьніваецца ад непаноўнай этнічнай групы?

І тут таксама паступім хутчэй тыпалягічна й дапусьцім шэраг пераходных сытуацыяў. Урэшце, менавіта разьвіцьцё ад этнічнай да нацыянальнай тоеснасьці стварае ядро праблемы, якой мы тут імкнёмся даць рады. Застаецца яшчэ нагадаць, што разьвіцьцё ад этнічнай групы да сучаснай нацыі было паступовым, а паасобныя індыкатары адрозьненьняў паміж імі ўзьнікалі паволі ды асынхронна.

1. У адрозьненьне ад этнічнай групы нацыя мела поўную альбо амаль поўную герархічную сацыяльную структуру, якая адпавядала дасягнутай ступені агульнага эканамічнага і сацыяльнага разьвіцьця ў дадзенай вобласьці. Таму ў гэтай сацыяльнай структуры былі прадстаўленыя ня толькі народныя слаі, але й адукаваныя эліты (чыноўнікі, людзі вольных прафэсіяў, царкоўная герархія), якія ўдзельнічалі ці хацелі ўдзельнічаць у палітычным кіраваньні дзяржавай, ды часам фінансавая і прадпрымальніцкая буржуазія.

2. Чальцы нацыі былі таксама, нягледзячы на гэты герархічна-сацыяльны падзел, супольнасьцю раўнапраўных грамадзянаў і з такіх пазіцыяў выступалі.

3. Сучасная нацыя жыла на тэрыторыі, якая мела інстытуцыялізаваную ўнутраную адміністрацыю, а яе чальцы ведалі межы гэтай тэрыторыі, якую лічылі «сваёй».

4. Чальцы нацыі ўжывалі кадыфікаваны моўны стандарт альбо засвойвалі сваю літаратурную мову ў школах, у якіх мовай навучаньня служыла іх родная мова.

5. Сучасная нацыя мела дачыненьне да сукупнасьці твораў вышэйшай культуры, якую ўважала спэцыфічна сваёй нацыянальнай культурай, што не выключае існаваньня ў гэтай вышэйшай культуры таксама элемэнтаў культуры з часоў, калі сучаснай нацыі яшчэ не існавала. Таму ў культурнай сфэры можна меркаваць наяўнасьць пэўнага перакрыцьця атрыбутаў этнічнай групы і нацыі.

6. Разам з агульнай сьвядомасьцю супольнага паходжаньня чальцы нацыі засвоілі веданьне гісторыі, якую яны разумелі як гісторыю аднаго калектыву — «асобы», зь якою яны сябе атаясамлівалі. Гэта, натуральна, не азначае, што некаторыя характарыстыкі й стэрэатыпы чальцоў этнічнай групы (моўная блізкасьць, сымболіка, агульныя ўяўленьні ды інш.) не дажывалі да пэрыяду фармаваньня нацыі, гэтак сама як праўда й тое, што некаторыя з вышэй памянёных індыкатараў у эмбрыянальнай форме мы маглі б знайсьці ўжо ў непаноўных этнічных групах, калі тыя дасягнулі стадыі ethnic community.

Сымбалічна — і напэўна не выпадкова, — што ўсе гэтыя адрозьненьні паміж непаноўнай этнічнай групай і нацыяй могуць быць выкарыстаныя, калі мы пытаемся, якімі былі адрозьненьні паміж традыцыйным, дасучасным, позьне-фэадальным грамадзтвам, з аднаго боку, і грамадзтвам сучасным, капіталістычным, з другога боку. Таму, відавочна, працэс фармаваньня мадэрновай нацыі зь непаноўнай этнічнай групы можна лічыць элемэнтам вялікай мадэрнізацыйнай трансфармацыі грамадзтва ў пэрыяд буржуазных рэвалюцыяў ды паўставаньня капіталізму.

Для нашай праблематыкі параўнаньне этнічнай групы з сучаснай нацыяй мае яшчэ асаблівае спэцыфічнае значэньне. Усе індыкатары адрозьненьняў сьведчаць пра тое, што толькі нацыянальнае грамадзтва, якое ствараецца, альбо яго чальцы маглі фармуляваць свае супольныя патрабаваньні таго маштабу, які нам вядомы з характарызаваных вышэй мэтаў нацыянальных рухаў. Ужо К. В. Дойч (K. W. Deutsch) зьвярнуў увагу на тое, што нацыянальная супольнасьць павінна была ды здолела ўсьвядоміць свае агульныя інтарэсы, таму што стасункі, якімі нацыя характарызуецца, нельга зьвесьці да супольнасьці культурнай і моўнай¹⁸.

* * *

Вернемся цяпер да гістарычных каранёў народатворчага працэсу, да ягонага першага этапу, які мы зьмяшчаем у сярэднявечча ды ў раньнія новыя часы. Шырака ведама, што ўнутры фармаваных фэўдальных дзяржаваў існавалі шматлікія групы, якія сваёю гаворкаю адрозьніваліся ад тых, што ў дадзенай дзяржаве панавалі. Канечне, значэньне моўнай мяжы ў параўнаньні да мяжы палітычнай было мізэрным, што само па сабе не азначае, нібыта сярэднявечная дзяржава ня ведала спробаў лінгвістычнай уніфікацыі. Аддаваньне ў лен брала пад увагу мову гэтак сама мала, як і мэты агрэсіўнай палітыкі фэадальнага ўладара. З пранікненьнем нацыянальнай мовы да дзяржаўнай адміністрацыі й грамадзкага жыцьця ўтваралася альбо ўмацоўвалася пэўнае этнічнае ядро, да якога прымыкала шляхта, а часам і мяшчанства з пэрыфэрыйных тэрыторыяў, этнічны склад якіх быў іншым. Так пачынаўся шлях да асыміляцыі некаторых этнічных групаў, то бок да іх зьліцьця з этнічным ядром дадзенай дзяржавы.

Гэтаму працэсу інтэграцыі дзяржаўных адзінак у вялікай ступені спрыялі ад позьняга сярэднявечча войны паміж фэадальнымі дзяржавамі. Гэта адносіцца й да ролі стогадовай вайны, асабліва яе позьняй фазы, а таксама да барацьбы паміж фляндрыйскай шляхтай ды Францыяй і да абароны гусіцкай Чэхіі¹⁹. Тоеснасьць, якая гэтак нараджалася, была, зразумела, тоеснасьцю дзяржаўнай, і прымалі яе перш за ўсё чальцы прывілеяванай пануючай клясы ды ва ўсё ўзрастаючай ступені таксама нешматлікі слой сьвецкіх адукаваных людзей, асабліва ў гарадзкім асяродзьдзі²⁰. Міждзяржаўныя канфлікты ўсё часьцей суправаджаліся праявамі дзяржаўна-нацыянальнай салідарнасьці, якая адносілася да палітычнай адзінкі, акрэсьленай як natio, gens ці lingua (лат. народ, люд, мова. — заўв. перакл.) з адпаведнымі тэрмінамі ў нацыянальных мовах. Аргумэнты й фармуляваньне мэтаў, якія мы знаходзім у першакрыніцах, раптам значна нагадваюць стэрэатыпы ды лёзунгі з пэрыяду нацыянальных рухаў і нацыяналістычных канфліктаў ХІХ і ХХ стст.²¹. Нягледзячы на гэта, было б недарэчным і нічога б не растлумачыла ўжываньне ў гэтай сувязі тэрміну «нацыяналізм».

Разам з палітычна дэфінаванымі дзяржаўна-нацыянальнымі тоеснасьцямі ўжо ад раньняга сярэднявечча мы сустракаемся са сьведчаньнямі пра моўна альбо палітычна дэфінаваныя тоеснасьці, якія звычайна выявіліся ў канфліктных сытуацыях. Ужо з ІХ ст. паходзяць прыклады праявы любові да роднай мовы (Отфрыд фон Вайсэнбург, Готшальк фон Фульда — Otfrid von Weißenburg, Gottschalk von Fulda)²². Барацьба за заняцьце царкоўных (і сьвецкіх) пасадаў таксама ня раз адбывалася ў этнічна зьмяшаных рэгіёнах, якім была Цэнтральная Эўропа, з падкрэсьліваньнем іншай моўнай прыналежнасьці чужакоў. Абарона ад фэадальнай экспансіі мацнейшага суседа часам зьвязвала палітычную тоеснасьць з моўным аргумэнтам. Са шматлікіх прыкладаў з чэскае гісторыі нагадаем Даліміла (Dalimil) ды гусіцкія войны. У Фляндрыі першапачатковая палітычная тоеснасьць у XV ст. пачала ператварацца ў альтэрнатыўную, моўна, а часткова і культурна дэфінаваную нідэрляндзкую тоеснасьць²³. У Валіі ўжо ў ХІІ—ХІІІ стст. кіраўнікі руху супраціву супраць ангельскай агрэсіі ўжывалі этнічны аргумэнт, які зазначаў моўнае ды культурнае адрозьненьне мясцовага кельцкага насельніцтва ад ангельцаў²⁴.

Гэтыя спасылкі можна было б шматразова пашырыць, аднак, нягледзячы на гэта, іх нельга ўжываць у якасьці аргумэнту прымардыялістычнага разуменьня народу як так званай «спрадвечнай» супольнасьці. Структура дый мэнталітэт сярэднявечнай і раньне-новавечнай дзяржавы маглі (але ня мусілі) утвараць трывалыя сувязі, якія працягваў другі этап народатворчага працэсу, але было б памылкова ідэнтыфікаваць яе з сучаснай нацыяй ня толькі таму, што яна ахоплівала далёка ня ўсе слаі грамадзтва, а таксама таму, што мова была хутчэй сымбалем, тады як вызначальным фактарам тоеснасьці была тоеснасьць дзяржаўная²⁵.

Толькі ў пададзеных вышэй сямі выпадках сярэднявечная дзяржава паступова ўмацавалася й этнічна гамагенізавалася настолькі, што на парозе ХІХ ст. можна было гаварыць пра дзяржаўную нацыю. Значна больш шматлікай была група сярэднявечных «нацыянальных» манархіяў, якія пераемна не разьвіліся ў дзяржаўную нацыю. Яны страцілі сваю дзяржаўную незалежнасьць, што, напэўна, не азначае, што ў іх не ўтварыўся шэраг сувязяў (палітычных, адміністрацыйных, культурных), якія захаваліся й адыгралі інтэграцыйную ролю на другім этапе фармаваньня сучаснага народу, у нацыянальным руху. Нагадаем лёс чэскай дзяржавы, Літвы, Вугоршчыны, Харватыі, Сэрбіі, Баўгарыі, Ісьляндыі, Нарвэгіі, Валіі, Шатляндыі, Ірляндыі, Каталёніі, Брэтані, Акцытаніі ды іншых. У сувязі з гэтым палітычным працэсам у шэрагу выпадкаў мела месца частковая ці поўная моўная асыміляцыя шэрагу этнічных групаў, што неабавязкова мусіла азначаць і страту тоеснасьці іх чальцамі.

Якія менавіта акалічнасьці ўзьдзейнічалі спрыяльна на захаваньне альбо й узмацненьне этнічнай тоеснасьці? Гэта, пэўна, была наяўнасьць моўна адметнага фальклёру ды яго гарызантальных сувязяў, далей — кантакты й сродкі зносінаў на прасторах тэрыторыі, якую насяляла этнічная група, далей — наяўнасьць «друкаванай мовы» прынамсі ў выглядзе народных чытанак ды рэлігійнай літаратуры. Далей — спрыяльнаю была магчымасьць ужываць родную мову ў школе, прызнаньне моўнай адметнасьці ва ўстановах ды сярод дасьледчыкаў. У гэтай сувязі неабходна нагадаць таксама пра адносіны паміж разьвіцьцём этнічных сувязяў ды зьменамі ў грамадзкім падзеле працы. Гэтыя адносіны тлумачацца пры дапамозе дзьвюх палярна супрацьлеглых тэорыяў. Паводле так званай функцыяналістычнай тэорыі этнічныя сувязі слабнуць з надыходам мадэрнізацыі ды індустрыялізацыі, так што можа даходзіць да асыміляцыі. І наадварот, паводле рэактыўнай тэорыі, індустрыялізацыя ўзмацняе сьвядомасьць этнічнай самабытнасьці, а калі да гэтага дадаецца й «культурны падзел працы», расьце гэтаксама салідарнасьць паміж чальцамі этнічнай групы ды ўзмацняецца яе трансфармацыя ў мадэрновую нацыю²⁶.

Асабліва там, дзе прынамсі частка чальцоў такой этнічнай групы захавала сьвядомасьць агульнага мінулага, што ў дадзеным выпадку азначала мінулае палітычнае, захаваліся таксама патэнцыйныя сувязі, якія адыгралі важную ролю на другім этапе фармаваньня сучаснага народу²⁷. Пры гэтым справы з гістарычнай сьвядомасьцю не павінны былі выглядаць так, як мы гэта сабе ўяўляем у дачыненьні да ХІХ ст., часьцей меў месца калектыўны міт супольнага паходжаньня, цьмянае ўсьведамленьне агульнага лёсу альбо знаходжаньня пад уладай тых самых уладароў ды ўсьведамленьне супольных традыцыяў і атрыманых у спадчыну звычаяў.

Абсалютысцкая дзяржава раньніх новых часоў умацавала палітычныя межы, цэнтралізавала адміністрацыю й зрабіла аднастайнай яе мову. У сувязі з тым, што тэрыторыю большасьці гэтых дзяржаваў утварала некалькі калісьці самабытных гістарычна-палітычных адзінак ды што на ёй у XVIII ст. жылі чальцы прынамсі адной непаноўнай этнічнай групы, раней ці пазьней праявілася супярэчнасьць, напружаньне, якое выплывала зь перакрыцьця ды ўзаемапранікненьня мадэрнізаваных адміністрацыйных адзінак зь межамі гістарычных адзінак і зь межамі этнічнымі. У гэтай сувязі мы можам таксама прасачыць узаемапранікненьне й перакрыцьцё тоеснасьцяў. Побач з афіцыйна запатрабаванай дзяржаўна-дынастычнай тоеснасьцю захавалася ня толькі атаясамліваньне з этнічнай групай (на ўзроўні community альбо category), але ж і рэшткі тоеснасьці са старымі палітычнымі ўтварэньнямі. Гэтая разнароднасьць стала тэхнічнай праблемай для дзяржаўнай адміністрацыі ды выклікала таксама рост зацікаўленасьці культурай, мовай і этнічнай самабытнасьцю асобных рэгіёнаў і групаў насельніцтва.

Усюды там, дзе прынамсі частка чальцоў непаноўнай этнічнай групы ідэнтыфікавалася са сваёй групай і атрымала доступ да вышэйшай школы, пачала складацца нешматлікая група адукаваных людзей, якія дайшлі да высновы, што іх група — гэта занядбаная нацыя «ў стане сну» ды што іх патрыятычны абавязак — прабудзіць гэты народ да жыцьця, «адрадзіць». Так пачалася памянёная вышэй патрыятычная агітацыя, фаза В нацыянальнага руху. Яе надыход у эўрапейскім кантэксьце быў даволі моцна асынхронным у дыяпазоне паміж канцом XVIII ды пачаткам ХХ стст. Хоць фаза В і мела для лёсу нацыянальных рухаў, а гэта азначае й для фармаваньня сучаснай нацыі, вырашальнае значэньне, разгляд нацыянальных рухаў мы ня можам пачынаць ад яе хады. Бо яна не была ні відавочнасьцю, ні праявай нейкай гістарычнай заканамернасьці. Таму неабходна задаць сабе пытаньне, у якіх акалічнасьцях пачыналася фаза В. Як матываваліся рашэньні, якія прыводзілі ўсё большую колькасьць індывідуўмаў да ангажаванасьці ў нацыянальным руху й да фармуляваньня нацыянальных патрабаваньняў?

Здавальняючага тлумачэньня, як ужо было сказана, мы ня знойдзем ва ўяўленьні пра дух нацыяналізму, які ад надыходу Вялікай францускай рэвалюцыі нейкім чынам узносіўся над Эўропай. Ня будзе дастаткова й спасылак на ўплыў Гэрдэра (Herder), ані на ўяўленьне пра буржуазію, якая змагаецца за «нацыянальны рынак», прапанаванае Сталіным. Пазыцыю, якую занялі піянэры нацыянальнага руху, нельга растлумачыць тым, што мы будзем аналізаваць яе з пункту гледжаньня нацыянальнага «духу». Болей прадуктыўным будзе зыходзіць з факту, што надыход фазы В абвясьціў аб звароце да новай тоеснасьці, да тоеснасьці з супольнасьцю, якая была яшчэ слабой, часам нават абмежаванай, менавіта да гэтай нешматлікай групы адукаваных людзей, якія прынялі ў дачыненьні да яе назву «нацыя». Гэты тэрмін азначаў у тэрміналёгіі XVIII ст. адносна цьмяна і — як мы ўжо ведаем — супярэчліва вылучаную групу ды паступова набываў сваю эмацыйную афарбоўку й яскравую дэфініцыю. Толькі ў гэтай сувязі ўступаў у гульню гэрдэраўскі ўплыў альбо ўплыў Францускай рэвалюцыі як фактар мадыфікавальны і ўдакладняльны.

Кожная зьмена тоеснасьці, беручы тэарэтычна, была індывідуальным рашэньнем асобнага чалавека. У такім кантэксьце можна прынамсі тэарэтычна прыняць часта цытаваную фразу Э. Рэнана (E. Renan) пра нацыю як пра штодзённы плебісцыт²⁸. На практыцы, у гістарычнай рэальнасьці ідэнтыфікацыя, выбар тоеснасьці толькі ў абмежаванай ступені быў справай незалежнага рашэньня кожнага індывіда. У вырашальнай ступені на яе ўплывалі аб’ектыўна існуючыя альтэрнатывы ды факты сацыяльна-палітычнай сытуацыі. Канцэпцыя ідэнтыфікацыі з этнічна (моўна альбо рэлігійна) дэфінаванай супольнасьцю, якая нараджаецца, была зусім простай і зразумелай, таму што яна адпавядала штодзённаму досьведу кожнага індывіда, які атрымаў магчымасьць да зносінаў па-за рамкамі сваёй вёскі, гораду ці ўладаньня.

Напэўна, праект нацыянальнай тоеснасьці не скарачаўся да нейкай беспаветранай прасторы, а выступаў як альтэрнатыва альбо дапаўненьне да іншых тоеснасьцяў. Пра якія тоеснасьці ідзе гаворка? Побач з этнічнай тоеснасьцю гэта была перадусім дзяржаўная тоеснасьць, якая мела два варыянты, адпавядаючыя дзьвюм стадыям разьвіцьця палітычна-сацыяльнай сыстэмы. Больш старым варыянтам зьяўлялася тоеснасьць дзяржаўна-дынастычная, зьвязаная з фэадальнай залежнасьцю ва ўмовах абсалютызму альбо саслоўнага ладу. Ва ўмовах мультыэтнічнай імпэрыі, якімі былі манархія Габсбургаў і царская Расея, але таксама Вялікая Брытанія ці Гішпанія, гэтая тоеснасьць мела два варыянты, якія ўзаемна хутчэй дапаўняліся, чым выключаліся. З аднаго боку, гэта была тоеснасьць агульнадзяржаўная, «імпэрская», якая арыентавалася на паноўную дынастыю, а з другога — тоеснасьць краявая, якая адносіцца да гістарычна-палітычных адзінак, якія былі ў больш-менш даўнія часы да мультыэтнічнай імпэрыі далучаныя, інтэграваныя.

У абвостраных умовах змаганьня супраць абсалютысцкага цэнтралізму абодва гэтыя варыянты маглі апынуцца ў супярэчнасьці. У гэтай сувязі дарэчы весьці гаворку пра так званы краявы патрыятызм як пра тоеснасьць, сацыяльную базу якой утваралі члены старой саслоўнай герархіі, якія змагаліся за аднаўленьне ці ўтрыманьне сваіх палітычных альбо й сацыяльных прывілеяў ды «правоў». Адносіны саслоўнага краявога патрыятызму й нанава ўзьніклай нацыянальнай тоеснасьці не былі ва ўсіх выпадках аднолькавыя. Найбольш выразную гармонію ды арганічны пераход можна прасачыць у вугорскім выпадку, дзе саслоўная антыабсалютысцкая апазыцыя альбо яе значная частка хутка, ужо ў першыя дзесяцігодзьдзі ХІХ ст., абвясьціла сябе таксама нацыянальнай. У адрозьненьне ад гэтага, у выпадку чэскім, мараўскім, эстонскім, літоўскім ды г. д. краявая й нацыянальная тоеснасьці перакрываліся толькі часткова ці наогул не перакрываліся.

Ужо пазьней, калі ў пэрыяд буржуазных рэвалюцыяў на парадак дня ўстала пытаньне пра грамадзянскія правы, зьмяніўся як характар дынастычнай і краявой тоеснасьці, гэтак і іх стасунак да ўзьніклай тоеснасьці нацыянальнай. Гэта зьмена мела дваісты характар паводле таго, якой фазы дасягнуў нацыянальны рух у часе ўсталяваньня канстытуцыйнага ладу ды грамадзянскіх прынцыпаў палітычнай арганізацыі грамадзтва. Там, дзе гэта адбылося ўжо ў часох, калі ўжо мела месца фаза В нацыянальнага руху, нацыянальная тоеснасьць «адаптавала» і элемэнты грамадзянскай тоеснасьці, тады як дачыненьне да агульнадзяржаўнай альбо, адпаведна, імпэрскай ідэнтычнасьці было больш ці менш аслабленае. Так выглядала сытуацыя ў чэскім, харвацкім і каталёнскім выпадках, а некаторыя нацыянальныя рухі імпэрскую тоеснасьць ужо зьвялі амаль да ўзроўню фармальнасьці (нарвэжцы, вугорцы).

Іншымі былі стасункі агульнадзяржаўнай і нацыянальнай тоеснасьці там, дзе канстытуцыялізм ды грамадзянскія правы ўсталяваліся яшчэ да наступленьня фазы В. Агульнадзяржаўная тоеснасьць, якая набыла характар тоеснасьці грамадзянскай, была настолькі моцная, што канцэпцыя этнічна дэфінаванай нацыянальнай тоеснасьці пракладвала сабе дарогу зь вялікімі цяжкасьцямі ды доўгі час утрымлівалася толькі як другарадная: нагадаем выпадкі флямандзкі, валійскі, брэтонскі. Гэтая розьніца ў фазаваньні народатворчага працэсу й грамадзянскай трансфармацыі чалавечай супольнасьці адыгрывала важную тыпалягічную ролю, размова пра якую пойдзе ў наступным разьдзеле.

Мы пакуль што не краналі яшчэ адну тоеснасьць, якая нанава ўзьнікла на працягу ды асабліва ў другой палове XVIII стагодзьдзя. Была гэта тоеснасьць рэгіянальная. Перш за ўсё належыць зьвярнуць увагу, што рэгіянальная тоеснасьць грунтоўна адрозьнівалася ад тоеснасьці лякальнай, якая была нашмат старэйшай. У адрозьненьне ад гэтай лякальнай тоеснасьці рэгіянальная тоеснасьць уключала ў сябе шырэйшую прастору й не была дэфінаваная рэлятыўна, з пункту гледжаньня суб’екту («мой край», «мой горад»). Выводзілася з аб’ектыўнага існаваньня рэгіёну як адзінкі адміністрацыйнай, а магчыма гаспадарчай, геаграфічнай і гістарычнай, ды таму была блізкай да краявой тоеснасьці, зь якой часткова перакрывалася, але якой не была ідэнтычнай. Прапанова рэгіянальнай тоеснасьці ў другой палове XVIII ст. была адназначна зьвязаная з распаўсюджваньнем асьветніцкага патрыятызму. Гэты патрыятызм, з аднаго боку, быў арыентаваны дзяржаўна, а з другога — рэгіянальна: ён заснаваны на ідэнтыфікацыі з рэгіёнам. Пры гэтым было неістотна, ці патрыёт нарадзіўся ў дадзеным рэгіёне альбо ці адпавядала яго родная мова той мове, на якой у рэгіёне размаўлялі. Рэгіянальная тоеснасьць азначала для патрыёта перадусім абавязак служыць, быць карысным для «свайго» рэгіёну й яго жыхароў. Гэтым яна адрозьнівалася ад краявога патрыятызму, які арыентаваўся на правы й прывілеі вобласьці, якімі маглі карыстацца толькі прадстаўнікі палітычна прывілеяваных клясаў. Такім чынам, гэта была пазыцыя выразна асьветніцкая, якая не была — нягледзячы на сваю бясспрэчную шляхетнасьць ды карыснасьць — дастаткова зразумелай для шырокіх слаёў. Канцэпцыя рэгіянальнага асьветніцкага патрыятызму, уласна кажучы, нават не разьлічвала на актыўны ўдзел шырокіх слаёў ды таму не магла стацца рэальнай альтэрнатывай народнай тоеснасьці.

Аднак, бясспрэчна, яна была сумяшчальнай з нацыянальнай тоеснасьцю, не выключала яе. Гэтым тлумачыцца тое, што шматлікія першыя піянэры нацыянальнага руху выводзіліся менавіта з асяродку рэгіянальнага асьветніцкага патрыятызму. Калі ж на тэрыторыі, якая разумелася як рэгіён, жылі гэтаксама альбо нават пераважна чальцы непаноўнай этнічнай групы, то яны былі, натуральна, інтэграваныя да рэгіянальнай тоеснасьці альбо, адпаведна, сталіся цэнтральным прадметам зацікаўленасьці з боку асьветніцкага патрыятызму. Зразумела, што тая частка асьветніцкіх патрыётаў, якая была зьвязаная зь мясцовай, рэгіянальнай этнічнай групай, уносіла да рэгіянальнага патрыятызму й элемэнты этнічнай тоеснасьці сваёй групы. Адсюль нараджалася дзейнасьць, якую мы характарызуем як фазу А нацыянальнага руху. Мова, песьні, звычаі, мінуўшчына, сацыяльны склад непаноўнай этнічнай групы, гаспадарчыя й геаграфічныя ўмовы, у якіх жылі яе чальцы, — усё гэта стала прадметам навуковай і дылетанцкай увагі. Матывацыя гэтых першых пакаленьняў патрыётаў не была адназначнай, гэтак сама як і іх погляд на саму істоту дасьледаванай зьявы: гэта люд, сацыяльная група ці народ?

З пэўнай дозай спрашчэньня мы можам канстатаваць, што нацыянальная тоеснасьць, якая нараджалася, магла на сваім шляху да пазыцыі дамінантнай тоеснасьці ва ўмовах непаноўнай этнічнай групы абапірацца на два падыходы: з аднаго боку, гэта было ўсьведамленьне этнічнай прыналежнасьці, а з другога — усьведамленьне прыналежнасьці рэгіянальнай, да якой часам далучаўся краявы патрыятызм. Аднак у кожным нацыянальным руху адносіны гэтых двух элемэнтаў — а таксама іх уплыў на нацыянальны рух —значна адрозьніваліся. І хоць, нарэшце, у большасьці выпадкаў усталявалася нацыянальнае ўсьведамленьне, нацыянальная тоеснасьць, сваё месца ў іх дзейнасьці часова захаваў рэгіянальны патрыятызм. Гэта адносіцца таксама да патрыятычнай дзейнасьці фазы А. У прынцыпе, справа ўжо ішла пра нацыянальны рух, але яго арыентацыя мадыфікавалася паводле таго, як у той ці іншай вобласьці ў ім удзельнічалі чальцы непаноўнай этнічнай групы й чальцы паноўных элітаў, якой была прапорцыя паміж далямі сьвятароў ды сьвецкай інтэлігенцыі²⁹. У гэтым месцы зьвернем увагу на некаторыя канкрэтныя прыклады.

У чэскім і вугорскім прыкладзе вядомыя вельмі раньнія дзеяньні фазы А — зацікаўленасьць гісторыяй ці зацікаўленасьць мовай ды народнай творчасьцю. Аднак выразнае адрозьненьне палягала на тым, што ў Вугоршчыне фаза А была менавіта заснаваная як на рэгіянальным, гэтак і на краявым патрыятызьме, ды што вялікая частка шляхты была адначасова носьбітам этнічнай і краявой тоеснасьці, тады як у Чэхіі ды ў Маравіі гэтыя сувязі былі больш складанымі. Хоць краявы патрыятызм у Чэхіі таксама выкарыстоўваў спасылку на этнічную тоеснасьць як аргумэнт супраць венскага цэнтралізму, аднак доля носьбітаў краявой тоеснасьці падчас фазы А была абмежаваная некалькімі асобамі з шэрагаў шляхты. Таму сымбалічна, што носьбітаў этнічнай тоеснасьці сярод прадстаўнікоў краявога патрыятызму мы знойдзем вельмі рэдка — бадай што, толькі сярод прадстаўнікоў касьцельнай герархіі — ды што рэгіянальны патрыятызм у Чэхіі (у шмат меншай ступені ў Маравіі) перадусім арыентаваўся на непаноўную этнічную групу, так што вынікі ягонай дзейнасьці можна ў значнай ступені атаясамліваць зь дзейнасьцю фазы А. У такой сытуацыі нацыянальная тоеснасьць у Чэхіі магла ўсталёўвацца ў адпаведнасьці з тоеснасьцю рэгіянальнай, хоць спробы цалкам інтэграваць гэтую тоеснасьць у нацыянальных мэтах не ўдаліся. У Маравіі рэгіянальны патрыятызм яшчэ ў ХІХ ст. застаўся зьвязаным хутчэй з краявым патрыятызмам, так што чэская нацыянальная тоеснасьць усталёўвалася зь цяжкасьцю ды спозьнена.

У Вугоршчыне вугорская нацыянальная тоеснасьць не была адзінай альтэрнатывай нацыянальнага разьвіцьця. Аднак невугорскія этнічныя групы ў Вугоршчыне не маглі сваю тоеснасьць зьвязваць наўпрост з традыцыяй краявога патрыятызму, і рэгіянальная тоеснасьць звычайна адносілася да тэрыторыяў, якія зь цяжкасьцю маглі б стаць базай тоеснасьці нацыянальнай. Вучоная нацыянальная дзейнасьць фазы А ў выпадку славакаў, сэрбаў і румынаў была толькі частковым элемэнтам рэгіянальнага патрыятызму, а яго носьбітамі перадусім былі чальцы непаноўнай этнічнай групы. З гэтага спалучэньня неспрыяльных акалічнасьцяў робіцца ясна, чаму хоць фаза А і пачалася ва ўсіх гэтых выпадках адносна рана, аднак яе вынікі былі адносна бяднейшымі. Калі мы прыгледзімся да шырэйшага кантэксту, то мусім напэўна й гэтае выказваньне рэлятывізаваць. Сэрбская патрыятычная дзейнасьць у Ваяводзіне ды іншых месцах манархіі Габсбургаў была для культурнага разьвіцьця сэрбскай нацыянальнай культуры як адзінага цэлага бязьмерна важнаю. Зь іншага боку, субстытутам слабейшых вынікаў даштураўскага пэрыяду ў Славаччыне ў пэўнай ступені сталіся вынікі чэскай фазы А.

У Літве ў др. п. XVIII ст. шляхта ўсё яшчэ ўтрымлівала дваістую палітычна дэфінаваную тоеснасьць: даміноўную дзяржаўную тоеснасьць польскую ды падпарадкаваную ёй краявую тоеснасьць літоўскую («gente Lithuanus, natione Polonus» — лац. «люд літоўскі, народ польскі». — заўв. перакл.). Стары краявы патрыятызм у Літве амаль быў забыты й зноў часова ажыў у апазыцыі да цэнтралістычнай канцэпцыі Травеньскай канстытуцыі 1791 г. Пасьля зьнікненьня польскай дзяржавы польская дзяржаўная тоеснасьць паступова ператваралася ў тоеснасьць нацыянальную, якая была дэфінаваная й моўна, ды ўтварала базу польскага нацыянальнага руху таксама на гістарычнай тэрыторыі Літвы. Этнічная літоўская тоеснасьць захоўвалася сярод малой часткі вясковай дробнай шляхты ў двух рэгіянальных варыянтах: як этнічная тоеснасьць жамойцкая (вобласьць Жмудзі) і «літоўская» (вобласьць Вільні). Рэгіянальны патрыятызм пачаў арыентавацца на вывучэньне літоўскае мовы, гісторыі, народных звычаяў і песень толькі на пачатку ХІХ ст., а ня надта шматлікія актывісты фазы А ня толькі пісалі па-польску, але доўга адносілі сябе да польскай нацыянальнай тоеснасьці як тоеснасьці даміноўнай. Толькі ў шасьцідзясятыя і сямідзясятыя гады ХІХ ст. пачала фармавацца літоўская нацыянальная тоеснасьць, што зрабіла магчымым надыход фазы В.

Значна адрозьнівалася сытуацыя ў суседніх балтыйскіх народаў — латышоў і эстонцаў. Хоць балтыйскія правінцыі былі далучаныя да Расеі яшчэ на пачатку XVIII ст., тоеснасьць з расейскай дзяржавай не ўтварала нейкай выразнай дамінанты ў сьвядомасьці тамтэйшай нямецкамоўнай паноўнай клясы. Больш выразнай і даміноўнай усё яшчэ была тоеснасьць краявая — з гістарычнымі правінцыямі Ліфляндыя, Эстляндыя й Курляндыя (Livland, Estland, Kurland). Эстонскі й латыскі этнас, які ўтвараў пераважную большасьць насельніцтва гэтых правінцыяў, меў вельмі слаба разьвітую этнічную тоеснасьць, хутчэй на ўзроўні ethnic category. Пераважала, хутчэй, тоеснасьць лякальная. Надыход рэгіянальнага патрыятызму ў балтыйскіх правінцыях адбыўся амаль выключна дзякуючы адукаваным людзям, якія паходзілі з шэрагаў нямецкай эліты. Малую, але актыўную групу сярод іх утваралі энтузіясты, якія ў п. п. ХІХ ст. пачалі вывучаць мову, звычаі й народную паэзію этнічных эстонцаў ды латышоў. Такім чынам, фазу А тут «замясьцілі» прадстаўнікі паноўнага этнасу. Эстонская й латыская нацыянальная тоеснасьць нарадзілася тут толькі ў асяродзьдзі першага пакаленьня маладых чальцоў гэтых непаноўных этнічных групаў, якія ў сярэдзіне ХІХ ст. атрымалі доступ да вышэйшай адукацыі. Гэта значыць, што яна ня мела сувязі ні зь якой старэйшай тоеснасьцю ды магла абаперціся толькі на куртатыя вынікі фазы А. Вялікая частка задачаў, якую ў іншых нацыянальных рухах споўніла фаза А, тут была прадметам высілкаў ажно на працягу фазы В.

У пэўнай ступені падобным быў зыходны пункт стварэньня нацыянальнай тоеснасьці ў славенскім выпадку. І тут існавала краявая палітычная тоеснасьць крайнійская, штырская, карынтыйская й г. д., носьбітамі якой былі прадстаўнікі нямецкамоўнай пануючай клясы. І тут усьведамленьне прыналежнасьці да чальцоў непаноўнай этнічнай групы знаходзілася на вельмі нізкім узроўні ды толькі павінна было паступова пераадольваць узровень лякальных тоеснасьцяў альбо тоеснасьцяў краявых. Вучнёўскі інтарэс фазы А быў зьвязаны ня толькі з рэгіянальным патрыятызмам, але таксама з высілкам знайсьці нацыянальную тоеснасьць паўднёвых славянаў. Гэта прынесла, з аднаго боку, усьведамленьне прыналежнасьці славенцам, якія жылі ў розных землях манархіі, а з другога боку, штучную канструкцыю адзінага югаслаўскага народу, які размаўляе на адной мове (ілірызм), што значна запаволіла працэс стварэньня альбо распаўсюджваньня славенскай нацыянальнай тоеснасьці, якая змагла поўнасьцю ўсталявацца толькі пасьля адмовы ад ілірызму ў сярэдзіне ХІХ ст.

У Каталёніі амаль да самага канца ХІХ ст. даміноўнай тоеснасьцю была гішпанская дзяржаўна-нацыянальная тоеснасьць, заснаваная на моўнай і культурнай перавазе Кастыліі. Каталёнская краявая сьвядомасьць ад пачатку XVIII ст. была ў адступленьні й зноў ажыла як праграма палітычнай фэдэралізацыі Гішпаніі. Ад сяр. ХІХ ст. вельмі абмежаваны ўплыў мела група навукоўцаў і мастакоў, якая падтрымлівала ўсьведамленьне каталёнскай самабытнасьці ды фармулявала яе як моўна-этнічную спэцыфіку рэгіянальную, а не нацыянальную. Калі ж гэтая этнічная дзейнасьць у васьмідзясятыя гады нарадзіла рух, які меў усе рысы нацыянальнай агітацыі, рабілася гэта ў імя «рэгіяналізму», які толькі каля 1900 г. цалкам саступіў нацыянальнай тоеснасьці. Аднак і надалей побач зь ёй утрымалася палітычная, дзяржаўная гішпанская тоеснасьць.

У Паўднёвых Нідэрляндах (Бэльгіі) у апазыцыі да ёзэфінскага абсалютызму пашырыўся краявы ваяўнічы патрыятызм, які падкрэсьліваў старыя правы ды прывілеі саслоўяў і касьцёлу. Перш чым магла быць вырашанай спрэчка паміж кансэрватыўным і лібэральным крылом супраціву, увесь поўдзень Нідэрляндаў (Бэльгія) быў далучаны да Францускай рэспублікі ды пасьля рашэньнем Венскага кангрэсу злучаны з Паўночнымі Нідэрляндамі. Але ж бэльгійская краявая тоеснасьць утрымалася й шляхам жнівеньскай рэвалюцыі 1930 г. дасягнула поўнай самастойнасьці, аднак не ў імя традыцыйнага кансэрватыўнага краявога патрыятызму, а ў імя грамадзянскіх свабодаў. Новая дзяржава была франкафоннай, хоць амаль палова насельніцтва размаўляла па-нідэрляндзку й падтрымлівала пэўную форму этнічнай тоеснасьці. Калі пазьней у саракавыя гады група флямандзкіх патрыётаў выступіла з праектам флямандзкай тоеснасьці — сьпярша як тоеснасьці этнічнай, пазьней як тоеснасьці нацыянальнай — яна мела значныя цяжкасьці з атрыманьнем падтрымкі з боку шырокіх слаёў, якія між тым ужо прынялі бэльгійскую дзяржаўную тоеснасьць, якая была адначасова фармуляваная як тоеснасьць нацыянальная. Нават большасьць з тых, хто паступова прыняў флямандзкую тоеснасьць, на працягу доўгіх дзесяцігодзьдзяў лічыла яе дапаўненьнем да тоеснасьці бэльгійскай.

Некалькі пададзеных прыкладаў паказваюць, наколькі разнароднымі былі адносіны паміж дзяржаўнай, рэгіянальнай, этнічнай і нацыянальнай тоеснасьцю. Аднак нягледзячы на гэта можна прапусьціць выпадковасьці ды перадаць гэтыя адносіны рэлятыўна простай мадэльлю народатворчага працэсу, які пачаўся ва ўмовах непаноўнай этнічнай групы. У гэтых умовах значэньне дзяржаўна-дынастычнай тоеснасьці хадою нацыянальнага руху падала, а ўздым нацыянальнай тоеснасьці ня быў зьвязаны з тоеснасьцю дзяржаўнай, хутчэй парушаючы такую наяўную тоеснасьць. Адначасова ж яна была абумоўленая тоеснасьцю рэгіянальнай і этнічнай альбо вырастала зь яе трансфармацыі. Аднак справа не палягала на неабходных каўзальных дачыненьнях. У тоеснасьці этнічнай і ў тоеснасьці рэгіянальнай хавалася магчымасьць іх трансфармацыі ў тоеснасьць нацыянальную. Усё ж далёка ня кожная рэгіянальная тоеснасьць перарасла ў нацыянальны рух, ня кожная этнічная група сфармавалася ў сучасны народ. Імавернасьць пасьпяховага народатворчага працэсу пэўна была большай там, дзе ён мог абаперціся на спалучэньне тоеснасьці рэгіянальнай і этнічнай.

Рэгіянальная тоеснасьць адыгрывала больш важную ролю там, дзе зь сярэднявечча захаваліся палітычныя альбо адміністрацыйныя тэрытарыяльныя адзінкі, якія давалі магчымасьць захаваць пэўную традыцыю ці пэўнае ўсьведамленьне самабытнасьці непаноўнай этнічнай групы. Перавагаю ж нацыянальнага руху было тое, што ён мог абаперціся на пэўныя, няхай сабе й аслабленыя ці ўсяго толькі фіктыўныя элемэнты старой самабытнасьці. Лягчэй гэта ішло там, дзе этнічная група ўтварала большасьць насельніцтва рэгіёна, як, напрыклад, у Чэхіі, Нарвэгіі, Каталёніі ды Харватыі.

Трохі па-іншаму праходзіла фармаваньне нацыянальнай тоеснасьці там, дзе лідэры нацыянальнага руху не маглі абаперціся на якія-небудзь істотныя рэлікты гістарычных рэгіёнаў, як гэта было ў выпадку ўкраінцаў у Галіччыне ці славакаў. Хоць і там мы маглі б знайсьці рэгіянальны патрыятызм, аднак ён меў для нацыянальнага руху ня больш чым маргінальнае значэньне. Часам гістарычныя рэгіёны з пэўнай краявой тоеснасьцю хоць і захаваліся, але на хаду нацыянальнага руху мелі хутчэй дэзынтэграцыйны ўплыў, як гэта мела месца ў выпадку славенскім, латыскім і сэрбска-лужыцкім.

* * *

У першай частцы гэтага разьдзелу мы паспрабавалі высьветліць, у чым бачым розьніцу паміж тэрмінамі сучасная нацыя й этнічная група. Цяпер трэба задаць сабе пытаньне, якім быў характар рэгіянальнага патрыятызму альбо рэгіянальнай тоеснасьці, з аднаго боку, ды народу, нацыянальнай тоеснасьці, зь іншага. Хоць абедзьве формы тоеснасьці адносіліся да групы насельніцтва, якая жыла на пэўнай кампактнай тэрыторыі, але ў абмежаваньні гэтай тэрыторыі можна лёгка вызначыць прынцыповыя адрозьненьні. Нацыянальная тэрыторыя не павінна быць, строга кажучы, кампактнай і вызначацца лініяй падзелу паміж нацыянальна вызначанымі групамі МЫ і ЯНЫ. Дакладная мяжа, наадварот, не зьяўляецца абавязковым сродкам для вызначэньня рэгіёна, гэтаксама як не прынцыпова, ці зьяўляецца насельніцтва гэтага рэгіёну этнічна гамагенным ці гетэрагенным. Народ складаецца з чальцоў, прадстаўнікоў, тады як рэгіён мае насельніцтва. Таму гарызантальная сацыяльная мабільнасьць прыносіла розныя вынікі: калі выяжджалі жыхары рэгіёну, то яны звычайна пераставалі належаць да рэгіянальнай супольнасьці; хоць, магчыма, яны й захоўвалі ўсьведамленьне паходжаньня, але страчвалі ўсьведамленьне агульных інтарэсаў. І наадварот, прыналежнасьць да народу пасьля пераезду за межы нацыянальнай тэрыторыі непасрэдна ня страчвалася.

Калі мы ўжываем у гэтым кантэксьце тэрмін «рэгіён», то ня маем на ўвазе, натуральна, рэгіён у тым сэнсе, як яго імкнуцца ствараць і прапагандаваць у рамках пасьляваенных спробаў інтэграваць Эўропу празь пераадоленьне нацыяналізму. Пад ім ня маецца на ўвазе ні макрарэгіён, якім акрэсьліваецца такая частка эўрапейскага кантынэнту, якая ахоплівае тэрыторыю некалькіх народаў ды адрозьніваецца агульным лёсам, геапалітычным палажэньнем і г. д. Пад рэгіёнам мы разумеем у кантэксьце фармаваньня сучасных нацыяў тэрыторыі, якія, як правіла, паводле сваіх памераў адчувальна меншыя, чым нацыянальная тэрыторыя; рэгіёны адносіліся да нацыянальнай тэрыторыі як частка да цэлага. Ва ўмовах распачатага нацыянальнага руху мяжа нацыянальнай тэрыторыі была, натуральна, не зусім невідавочнай. Нягледзячы на гэта, неабходна праводзіць адрозьненьне паміж нацыянальнай і рэгіянальнай супольнасьцю альбо, адпаведна, нацыянальнай і рэгіянальнай тоеснасьцю, прычым не зважаючы на тое, якая зь іх была старэйшай.

У моўным і культурным пляне розьніца поўнасьцю відавочная: нацыянальная тоеснасьць заснаваная на існаваньні самабытнай культуры, якая адрозьніваецца ад іншых культураў, тады як рэгіянальная культура звычайна ёсьць складовай часткай адной ці некалькіх нацыянальных культураў, хоць і магла ў іх рамках дэманстраваць пэўныя спэцыфічныя рысы. Абедзьве тоеснасьці, такім чынам, у культурным пляне ўзаемна сябе не выключаюць, а наадварот — могуць узаемадапаўняцца. Унутры рэгіёну можа жыць мультыкультурная, мультыэтнічная супольнасьць.

Нацыянальная тоеснасьць зьвязана перш за ўсё з уяўленьнем пра пэрсаніфікаваны народ, які ўтварае нібыта адно цела й з такой пэрспэктывы мог ідэнтыфікавацца са сваёй гісторыяй, тады як рэгіянальная тоеснасьць ня ведае гэткай адназначнай пэрсаніфікацыі. Пэўную паралель можна было б, відаць, знайсьці толькі ў тоеснасьці некаторых гарадоў. Ад гэтага залежыць таксама розьніца ў тым, які характар мела патрыятычная дзейнасьць і патрабаваньні, фармуляваныя ад імя рэгіёну альбо народу. Рэгіянальны патрыятызм зыходзіў з асьветніцкага пункту гледжаньня, што трэба працаваць ды атрымліваць перавагі для люду, для насельніцтва (рэгіёну). Нацыянальны актывізм накіраваны на ўяўленьне, што цэлы народ як адна асоба мае свае патрэбы й выказвае свае патрабаваньні. Рэгіянальны патрыёт XVIII ст. працуе на народ дзеля яго ўздыму, правадыр нацыянальнага руху ўважае сябе за частку люду (а таму й народу) ды за яго прадстаўніка адначасова. Такім чынам, ён ня толькі змагаецца за народ, але таксама за пасярэдніцтвам народу фармулюе патрабаваньні ад ягонага імя.

Сымптаматычным зьяўляецца таксама адрозьненьне ў адносінах да дзяржаўнай улады. Ужо сам тэрмін рэгіён выклікае ўяўленьне пра частку тэрыторыі, ад якой недалёка да пэрыфэрыі, а рэгіянальны патрыятызм з гэтага факту зыходзіць альбо лічыцца зь ім. У адрозьненьне ад гэтага нацыянальная тоеснасьць пачынала ставіцца да свайго пэрыфэрыйнага становішча ўнутры мультыэтнічнай імпэрыі нэгатыўна: для нацыянальнага руху ўласьцівая спроба мінімалізаваць пэрыфэрыйнае становішча ды ўсталяваць у культурным, а таксама ўсё больш і больш у палітычным пляне, сваю нацыянальную тэрыторыю як свайго роду агульнае цэлае, якое само для сябе зьяўляецца цэнтрам і мае ўласны цэнтар цяжару альбо ўласныя ўскраінныя тэрыторыі — пэрыфэрыі.

Палітычная ўлада рэгіёну, хоць ён і мог браць удзел у працэсе прыняцьця рашэньняў цэнтрам, была ў дачыненьні да цэнтру заўсёды хутчэй пэрыфэрыйнай, ускраіннай, тады як да характарыстык нацыянальнай палітыкі належала, як мы яшчэ бліжэй прасочым, ня толькі патрабаваньне ўдзелу ў цэнтральнай уладзе, але й сэцэсія ад гэтай улады. Сама праграма «самавызначэньня» адносіцца да народу як да суб’екта прыняцьця палітычных рашэньняў, а ня як да рэгіёну. З гэтым быў зьвязаны таксама памянёны вышэй факт, што рэгіянальная мяжа, як правіла, не была такой дакладнай і яснай, як мяжа мадэрновай нацыі, і акурат у гэтым разе гаворка магла ісьці пра фікцыю, прэтэнзіі на базе гістарычнага права й падобнае.

Застаецца дадаць, што крытэры, на якія арыентавалася нацыянальная тоеснасьць у працэсе фармаваньня народа зь непаноўнай этнічнай групы, былі камбінацыяй некалькіх відаў адносінаў унутры групы, прычым этнічнай базай была розьніца мовы альбо рэлігіі. Там, дзе этнічная група адрозьнівалася ад пануючых элітаў мовай і рэлігіяй, шлях да нацыянальнай тоеснасьці, дакладна кажучы, фазы В нацыянальнага руху, быў адносна кароткім: напрыклад, у выпадку грэкаў і сэрбаў у Асманскай ці літоўцаў у Расейскай імпэрыі. Магчыма, гэта залежала таксама ад таго, што мова магла стаць падставай для тоеснасьці толькі пасьля таго, як яна была кадыфікаваная ды зрабілася мовай літаратурнай, тады як рэлігія ўступала ў нацыянальныя рухі ўжо ў «гатовым» выглядзе, як пэўная дадзенасьць. Таксама заўважальна, што этнічныя ды ў далейшым нацыянальныя тоеснасьці былі ўзаемна разьмежаваныя вастрэй (ды, бадай што, больш канфліктна) там, дзе крытэрам была рэлігія, чым там, дзе ім была мова. Паміж этнічнымі групамі маглі існаваць пераходныя дыялекты альбо білінгвічныя зоны, што паміж рэлігіямі немагчыма. Дакладна гэтак сама было адносна лёгка асымілявацца, прыняць мову й культуру, але рэлігійная канвэрсія была нашмат больш складанай.

* * *

На завяршэньне гэтага разьдзелу паспрабуем прааналізаваць адносіны паміж фармаваньнем сучаснай нацыі ва ўмовах нацыянальнага руху й мадэрнізацыяй, працэсам пераходу ад традыцыйнага аграрнага грамадзтва да супольнасьці грамадзянскай, капіталістычнай, індустрыяльнай. Гэтыя адносіны трэба разглядаць дыфэрэнцыявана паводле паасобных фазаў нацыянальнага руху. Падчас фазы А нацыянальны рух знаходзіўся ў поўнай гармоніі з агульнай мадэрнізацыйнай тэндэнцыяй да пашырэньня навуковых ведаў і да адукаваньня народу. Калі нехта хацеў народ выхоўваць, павінен быў яго знаць ды быць у стане зь ім камунікаваць: адсюль вывучэньне мовы, звычаяў, мінуўшчыны. Новыя зьвесткі патрыётаў часта былі важныя ня толькі для апісаньня этнасу, але таксама для гаспадарчага жыцьця й навуковага разьвіцьця. Зрэшты, сымбалічна, што асоба вялікага асьветніцкага патрыёта, якім у Чэхіі быў Ё. Добраўскі (J. Dobrovský) альбо ў Фінляндыі Х. Г. Портган (H. G. Porthan), належала як менавіта да традыцыяў дзяржаўных нацыяў ды мультыэтнічных імпэрыяў, так і да традыцыяў нацыянальных рухаў.

Больш складанай, але таму больш важнай, зьяўляецца сацыяльная база зьмены тоеснасьцяў і надыходу фазы В нацыянальнага руху. Якія абставіны прывялі патрыётаў фазы А да таго, каб яны вырашылі распачаць нацыянальную агітацыю ды разглядаць народ у якасьці крыніцы маральных, культурных ды палітычных каштоўнасьцяў? Шэраг аўтараў згаджаецца адносна пункту гледжаньня, што гэтакі зварот адназначна зьвязаны менавіта з узрушэньнямі старой сыстэмы й надыходам мадэрнізацыі. Гэтай думкі прытрымліваецца Э. Гельнэр, гэтак сама як задоўга да яго К. В. Дойч, а пасьля яго Э. Дж. Габзбом. М. Гэхтэр (M. Hechter) лічыць (у вышэй цытаваных дасьледаваньнях па тэорыі этнічнай зьмены), што ключавым элемэнтам такога надыходу зьяўляецца новы «сацыяльны падзел працы», аднак зьвяртае ўвагу на дыямэтральна супрацьлеглы пункт гледжаньня на вынікі гэтай зьмены ў функцыяналістычнай і рэактыўнай тэорыі. Гістарычная рэальнасьць прызнае праўду, як і ў іншых падобных выпадках, за абедзьвюма тэорыямі: мы можам знайсьці прыклады, якія пацьвердзяць функцыяналістычную тэорыю, але часьцейшыя выпадкі, калі лепей пасуе да тлумачэньня рэчаіснасьці хутчэй тэорыя рэактыўная.

Думку пра тое, што надыход нацыянальнага руху каўзальна зьвязаны з разьвіцьцём капіталізму, мы сёньня, відаць, ня сталі фармуляваць у такой суровай форме, як гэта больш за сто гадоў таму зрабіў К. Каўцкі (K. Kautsky), а пасьля яго О. Баўэр (O. Bauer)³⁰, аднак асноўныя карэляцыі паміж двума працэсамі ў сучасны пэрыяд у розных мадыфікацыях зьяўляюцца агульнапрызнанымі. Э. Габзбом ужо ў сваёй кнізе пра «век рэвалюцыяў» зьвярнуў увагу на тое, што арыентацыя на нацыянальныя каштоўнасьці была рэакцыяй на расклад старых фэадальных і патрыярхальных зьвязкаў у выніку разьвіцьця рынкавых адносінаў, мабільнасьці й прадпрымальніцтва³¹. У тым самым часе Ш. Айзэнштат (S. Eisenstadt) вызначыў нацыяналізм прадуктам краху ці развалу традыцыйных супольнасьцяў альбо структураў. Н. Смэлсэр (N. Smelser) тлумачыў пасьпяховае пашырэньне нацыяналізму тым, што хуткая зьмена заўсёды выклікае канфлікты й няпэўнасьць, на якія людзі звычайна рэагуюць тым, што далучаюцца да калектыўных падыходаў, якія абяцаюць аднаўленьне гармоніі³². Дж. Фішман (J. Fishman) зьвязваў надыход нацыяналізму з тым фактам, што традыцыйныя каштоўнасьці й патрыярхальныя адносіны страцілі сваю функцыянальнасьць у выніку палітычных і сацыяльных пераменаў, аднак выказаў сумнеў, ці была гэтая ўзаемасувязь гістарычнай неабходнасьцю³³. Б. Шэйфэр (B. Shafer) падкрэсьліў, што ўжо ранейшыя дасьледаваньні прадэманстравалі ўзаемасувязь паміж пачуцьцём няпэўнасьці ў крызавы пэрыяд ды ўзмацненьнем ідэнтыфікацыі з народам³⁴. З паняцьцем нацыяналізму як выніку цывілізацыйнай трансфармацыі з аграрнага ў індустрыяльнае грамадзтва зьвязана вядомая канцэпцыя нацыяналізму Гельнэра. Некаторыя гісторыкі адзначаюць хутчэй крызу абсалютысцкай дзяржавы, вынікам якой стаў сумнеў у легітымнасьці ды боскім праве ўладароў. Адсюль вынікаў пошук новай легітымнасьці, заснаваны на індывідуальных грамадзянскіх свабодах і на ўяўленьні пра новы тып грамадзянскай супольнасьці ў форме супольнасьці нацыянальнай³⁵. Соцыяпсыхолягі зьвяртаюць увагу на тое, што стрэсавыя сытуацыі ў грамадзтве вядуць да пераацэнкі вартаснага адрозьненьня паміж МЫ й ЯНЫ, што праяўляецца ў інтэнсыфікацыі нацыянальнай салідарнасьці³⁶. Іншыя аўтары вяртаюцца да канцэпцыі «арганічнай салідарнасьці» Дуркгайма (Durkheim), якая была вынікам новага сацыяльнага падзелу працы ды адначасова крыніцаю новага тыпу адносінаў паміж індывідуўмамі³⁷.

Гэтую карціну неабходна мадыфікаваць на падставе зьвестак, што крыза старога грамадзтва ды яго сыстэмы каштоўнасьцей, крыза легітымнасьці й пад. сьпярша не была заўважанай цэлым грамадзтвам, прадстаўнікамі ўсіх ягоных слаёў. Гэту крызу ды патрэбу выйсьця сьпярша ўсьведамляла толькі нешматлікая група інтэлектуалаў, якія лічылі сваёй місіяй знайсьці выйсьце й падзяліцца сваёй канцэпцыяй з усімі, каго яны ўважалі за прадстаўнікоў народа, «які сьпіць», ды здабыць іх дзеля новай, нацыянальнай тоеснасьці.

Гісторык, безумоўна, павінен задаць сабе пытаньне — у якой ступені такія тэарэтычныя канцэпцыі адпавядаюць рэальнасьці: у якіх палітычных і сацыяльных варунках, у якой духоўнай атмасфэры абвясьціў аб сабе надыход фазы В, калі група патрыётаў прапанавала новую, нацыянальную тоеснасьць? Першым фактам, які ў гэтай сувязі выходзіць на авансцэну, зьяўляецца значная асынхроннасьць гэтай зьмены. Змаганьне за нацыянальную тоеснасьць ды яе распаўсюджваньне мела месца ў розных краінах з такой значнай разьбежнасьцю часу, што гэта ўжо само па сабе выключае такое ўяўленьне, нібыта гэты надыход быў перш за ўсё прадуктам вонкавага ўплыву, якойсьці ідэалягічнай інфільтрацыяй альбо «інфэкцыяй».

Пачатак наступленьня нацыянальнай агітацыі й новай канцэпцыі нацыянальнай тоеснасьці ў чэскім ды вугорскім выпадку прыпаў на пэрыяд, калі грамадзтва ў габсбурскай манархіі стаяла тварам у твар з шэрагам новых супярэчнасьцяў і ўзрушэньняў. Пакінем у баку глыбокую й хранічную крызу прыгоньніцкага магнацкага маёнтку ды прывядзем толькі падзеі, якія адназначна датуюцца й вызначаюцца. Адмена прыгону, ёзэфінскія падатковыя рэформы й рэлігійная талерантнасьць, зьвязаная з абмежаваньнем касьцельных уплываў ня толькі ў маёмасных, але і ў рэлігійных справах, выклікалі ў спалучэньні зь ёзэфінскім адміністрацыйным цэнтралізмам разьюшаны супраціў галоўных апораў старога рэжыму — арыстакратыі й касьцельнай герархіі. Да гэтага неабходна дадаць прыток інфармацыі пра францускія рэвалюцыйныя падзеі, якія ва ўжо й без таго палітызаваным асяродку сумняваліся ў вартасьці старой сыстэмы, хоць і неабавязкова павінны былі прымацца з сымпатыяй. Усё гэта давяршалася ўзьдзеяньнем, якое прыносілі напалеонаўскія войны. Ніколі да таго грамадзтва ні ў Чэхіі, ні ў Вугоршчыне не было выстаўлена на такое ўзрушэньне ды такую канцэнтрацыю новых імпульсаў і падзеяў. Аналягічны імпульс атрымала таксама славенскае і харвацкае грамадзтва, дзе, акрамя гэтага, сваю ролю адыграў кароткі эпізод напалеонаўскай лялечнай дзяржаўкі — Ілірыйскага каралеўства. Калі там ўзьдзеяньне крызавых стымулаў на фармаваньне новай тоеснасьці не было такім мабілізуючым і непасрэдным, як у чэскім і вугорскім (а таксама славацкім) асяродку, дык тлумачэньне неабходна шукаць у ніжэйшай ступені этнічнай тоеснасьці славенскага й харвацкага насельніцтва, з аднаго боку, ды ў слабейшых выніках фазы А ў гэтых вобласьцях — з другога.

Пасьпяховае разьвіцьцё сэрбскага й грэцкага нацыянальнага руху, безумоўна, было зьвязанае з пранікненьнем ідэяў францускай рэвалюцыі, аднак у першую чаргу яно было рэакцыяй на ўнутраную крызу ў Асманскай імпэрыі, выкліканую спробай султана Сэліма ІІІ правесьці на зломе XVIII і ХІХ стст. элемэнтарныя мадэрнізацыйныя рэформы. Гэтая спроба наткнуліся на энэргічны супраціў кансэрватыўных сілаў у імпэрыі ды значна аслабіла ня толькі яе ўнутраную сілу, але й аўтарытэт. Было б, безумоўна, дарэчы запытацца, чаму гэтая крыза натхніла на пачатак нацыянальнай дзейнасьці сэрбаў і грэкаў, а баўгараў — не. Нават не спрабуючы паглыбляцца ў падрабязнасьці, на гэтым факце можна праілюстраваць тое, што крыза старога рэжыму стварала магчымасьць для пошукаў новых пэўнасьцяў ды ў далейшым таксама для пашырэньня новай нацыянальнай тоеснасьці, аднак яна не была ў стане выклікаць нацыянальныя рухі там, дзе для іх не было перадумоваў для фармаваньня этнічнай тоеснасьці групы ды для існаваньня групы адукаваных людзей, якія б маглі сфармуляваць ды абгрунтаваць новую праграму.

Апошнім з нацыянальных рухаў, які пачаў сваю фазу В на зломе XVIII і ХІХ стст., быў рух нарвэскі. Барацьба за нарвэскую эмансыпацыю, кульмінацыяй якой стала ў 1814 г. няўдалае абвяшчэньне незалежнасьці, была непасрэднай рэакцыяй на падзеі, прынесеныя напалеонаўскімі войнамі ў краіну, дзе стары рэжым ужо быў узварушаны папярэдняй сэрыяй асьветніцкіх рэформаў ды дзе ў гарадох распаўсюджваліся ідэі Вялікай францускай рэвалюцыі.

У Прыбалтыцы з усталяваньнем новай нацыянальнай тоеснасьці мы сустракаемся нашмат пазьней — толькі каля 1860 г. Напэўна, не было выпадковасьцю, што менавіта ў той пэрыяд дасягнула піку ўнутраная крыза расейскага самадзяржаўя, як гэта вонкава выявіла Крымская вайна. Хваля сацыяльных хваляваньняў напрыканцы пяцідзясятых гадоў, а перадусім рэформы цара Аляксандра ІІ сыгналізавалі канец сыстэмы падвойнага прыгнёту эстонскага й латыскага этнасаў — з боку царызму й з боку нямецкіх баронаў. Для лепшага разуменьня дадамо, што прыгон у балтыйскіх правінцыях цар скасаваў ужо ў другім дзесяцігодзьдзі ХІХ ст., не ўдасканаліўшы, аднак, права сялянаў на землеўладаньне ды не ліквідаваўшы бар’еру, які перакрываў эстонскаму й латыскаму этнасам доступ да гарадзкіх рамёстваў і вышэйшай адукацыі. У Літве прыгон быў скасаваны толькі на парозе шасьцідзясятых гадоў, а крызавую сытуацыю, бясспрэчна, завастрыў русіфікатарскі перасьлед пасьля паразы польска-літоўскага паўстаньня 1863—1864 гг.

Каталёнскі ды потым басконскі нацыянальныя рухі ўступілі ў сваю фазу В у хуткім часе пасьля гішпанскай рэвалюцыі сямідзясятых гадоў ХІХ ст., якая канчаткова адкрыла шлях да палітычна-сацыяльнай мадэрнізацыі Гішпаніі, але адначасова прынесла паразу фэдэралізму й страту старых фэадальных прывілеяў басконскім правінцыям. Да гэтага трэба дадаць індустрыялізацыю ды зьвязаны зь ёй міграцыйны эфэкт у галоўных цэнтрах Каталёніі й Краіны баскаў.

Неабходна канстатаваць, што ў некаторых выпадках мы ня ў стане правесьці храналягічныя ці фактычныя паралелі паміж пошукам новай тоеснасьці й крызай старога рэжыму. Такая сытуацыя назіралася асабліва ў фінскім і флямандзкім выпадку, дзе сапраўды на пачатку мы вымушаны меркаваць пра наяўнасьць уплываў звонку. У Фінляндыі падзеяй, якая ўскалыхнула старую сыстэму й стымулявала пошук новых тоеснасьцяў, мы маглі б вызначыць далучэньне краіны да Расеі ў 1809 г., якое перарвала гістарычныя сувязі са старой мэтраполіяй — Швэцыяй. Замежныя ўплывы гралі, відавочна, значную ролю таксама ў расейскай частцы Ўкраіны й на Беларусі.