Жанчыны выходзяць з-пад кантролю:
Беларускае жаночае апавяданьне /
Наталка Бабіна, Вольга Бабкова, Зося Баброўнік і інш. —
Мн.: І. П. Логвінаў, 2007. — 248 с. (Кнігарня «Наша Ніва»)

Адгукаючыся на такую заўважную для беларускага літпрацэсу падзею, як выхад анталёгіі жаночага апавяданьня, ветліва было б прысьвяціць кожнай аўтарцы, чые творы туды трапілі, асобны абзац з камплімэнтарнымі заўвагамі. Але ажыцьцявіць гэткую задуму даволі складана — асабліва калі аўтарак шмат, яны надзвычай розныя паводле творчай манеры і на добрую траціну — у літаратуры госьці выпадковыя. Накладае свой адбітак фармат сэрыі «Кнігарня «Наша Ніва»: у анталёгію ўвайшлі выключна тыя творы, якія ў ранейшыя гады друкаваліся ў газэце. Аднак калі газэтная публікацыя заклікае нас ацаніць кожнае апавяданьне паасобку, то сабраныя разам творы ўтвараюць новы тэкст, празь які да нас нешта хочуць данесьці ўжо ня толькі аўтары (у нашым выпадку — аўтаркі), але і ўкладальнік(-і) з рэдактарам(-і) (у нашым выпадку ананімны(-я)). У выходных дадзеных не пазначана, хто выконваў гэтыя важныя для любой кнігі, а пагатоў анталёгіі, функцыі, але яго (яе??? іх???) мужная і рашучая рука адчуваецца шмат у якіх дэталях кнігі: і ў ня надта з гендэрнага гледзішча карэктнай назьве «Жанчыны выходзяць з-пад кантролю», якая надзвычай абурыла Еву Вежнавец, і ў падназьве — «беларускае жаночае апавяданьне», і ў галянтным замоўчваньні ўзросту аўтарак у кароткіх біяграфічных зацемках, і нават у самім прынцыпе ўкладаньня анталёгіі. Пры чытаньні робіцца відавочна: пол — гэта адзіная «жанравая» прыкмета, якая дазволіла сабраць самыя разнастайныя тэксты (гумарэскі, дарожныя нататкі, казка, лісты ў рэдакцыю, публіцыстыка, эсэістыка, сямейныя гісторыі і г. д.) пад адной вокладкай. Асаблівай загадкаю былі для мяне прычыны, якія прымусілі ўкладальніка(-ў) поруч з мастацкай прозай зьмясьціць ліст чытачкі marta2000. Ні ў якім разе не адмаўляючы шаноўнай кабеце ў пачуцьці слова, тым ня менш, зазначу, што ні зьмест, ні стылістычныя асаблівасьці, ні кампазыцыя, ні пагатоў аўтарскі намер не дазваляюць нам казаць пра нараджэньне новага беларускага празаіка. Але — твор заняў пачэсны пасад між астатнімі — у той ці іншай ступені — апавяданьнямі. А значыцца, паважаючы калі ня аўтарскі, дык, прынамсі, рэдактарскі намер, крытыка атрымлівае прывілей рабіць гэтыя тэксты аб’ектам сваіх спэкуляцыйных інтэрпрэтацыяў. (Як я давяду пазьней, marta2000 — найважнейшая з прапанаваных нам жанчын анталёгіі...) Дарэчы, у дадзены момант «Наша Ніва» рыхтуе да друку яшчэ адзін зборнік апавяданьняў, усе яго аўтары — мужчыны. Шырокай публіцы пакуль невядома, як будзе называцца зборнік, але дзякуючы створанаму прэцэдэнту так і хочацца пайменаваць яго «мужчынскім». Трымаецца інтрыга: няўжо так і назавуць — «анталёгія мужчынскага апавяданьня»? І калі не — то які жанравы крытэр супрацьпаставяць «жанчынам»?

Кідаецца ў вочы адзін парадокс. Укладальнікі зборніку «Жанчыны выходзяць з-пад кантролю» заўважна імкнуліся стварыць ілюзію таго, што па-беларуску пішуць хоць нейкае падабенства «жаночай прозы» ў масавым разуменьні жанру. Але пераважная бальшыня жаночых тэкстаў, якія «Наша Ніва» друкавала на працягу 13 гадоў, ня проста не адпавядаюць гэтай негалоснай (і, ня выключана, надуманай мною) канцэпцыі — яны разбураюць яе знутры.

Зьмест узорна-паказальнага жаночага раману — гэта гісторыя таго, як гераіня знаходзіць каханьне ўсяго жыцьця. Каханьне, безумоўна, — адна з цэнтральных тэмаў анталёгіі «Жанчыны выходзяць з-пад кантролю». З той толькі папраўкай, што гэта тэма са ссунутым цэнтрам цяжару. Мужчына тут ня ўзорна-паказальны герой-каханак. Амаль заўсёды ён альбо гратэскны герой-каханак, альбо герой-недакаханак, альбо яго няма, альбо — ён увогуле не чалавек. У гістарычным апавяданьні Вольгі Бабковай паказаны Менск 1863 году — вачыма маленькай дзяўчынкі-сіраты, бацьку якой расстралялі за ўдзел у паўстаньні — і вачыма птушкі, крумкача, адзінага сябра маленькай Франкі («Крумкач і Франка»). У апавяданьнях Наталкі Бабінай мужчына — наратар. Яго роля — захапляцца надзвычайнай гераіняю зь яркім лёсам, напрыклад, васьмідзесяцігадовай Тацянай Янаўнай, супрацоўніцай Батанічнага саду на пэнсіі, якая больш за паўвеку росьціць агаву — кактус, што цьвіце адзін раз у жыцьці і, паміраючы, нараджае новую «дачку». Калі агава квітнела, з Тацянай здаралася страшнае: яе арышт і высылка ў ГУЛАГ, сьмерць дачкі, сьмерць унучкі, — але жанчына мужна пераносіла ўсе выпрабаваньні («Тацяна Янаўна і яе агава»). Гісторыі зборніка — гэта амаль цалкам гісторыі каханьня альбо нешчасьлівага, альбо, так ці інакш, нестандартнага, каб не сказаць — нетрадыцыйнага. У фантасмагарычнай, у духу Мікалая Гогаля, казцы-апавяданьні Веры Бурлак гераіня Язьмінка, якая жыве «адна ў лесе», прызначае спатканьні, а потым па чарзе хавае ў доме некалькіх сваіх кавалераў, і ў выніку ня ведае, ад каго «накалядавала» дзіця («Язьмінчыны Калядкі»). Сацыяльная сатыра Тацяны Барысік — гэта ўвогуле букет пэрвэрсіяў: тут і каханьне прыдуркаватай Тамары да вядучай абласной тэлевізіі, і любоў гаспадара да каровы Малюты («Каханьне ў нашым кусьце»). Натальля Судлянкова апавядае пра насланую афрыканскім шаманам замілаванасьць беларускай эмігранткі ў нігерыйца («Сутыкненьне цывілізацыяў). Марыя Роўда апісвае развод праз мэтафару сьмерці («Мы ідзем на пахаваньне»). Паказальны вобраз каханага чалавека стварае Паліна Качаткова: «Крапіва каля ганку — увасабленьне мужнасьці, уся зьмятая й прытаптаная. А на забытым у траве матрацы сядзіць зьвярок — брудны й калматы. Выйшаў зь лесу. Цяпер сядзіць на матрацы й мыецца: цярэ лапкамі пысу, вушкі, абтрасае поўсьць. Так хутка-хуценька чысьціцца, нават не зірне на мяне... Ні разу» («Лясное»).

Я знайшла толькі адно «эталённае» жаночае апавяданьне — з сапраўдным героем-каханкам і шчасьлівым фіналам — «Купідон» Сьвятланы Сьмірновай. Праўда, «Купідон» — відавочны пераклад з расейскай мовы: Сьмірнова — беларуска, якая перамагла на конкурсе прозы пра каханьне, што ладзіўся расейскай рэдакцыяй часопіса Cosmopolitan. Аднак, на маю думку, нягледзячы на рамантычнасьць, неардынарнасьць і шчасьлівы фінал, гісторыя пра купідончыка з бабульчынага гадзіньніка — гэта маргінэс зборніка.

Дамінуе іншы полюс — проза Евы Вежнавец, пісьменьніцы-фэміністкі, творы якой даўно зачароўваюць мяне адной упартай рысай: іх можна назваць «паэмамі без героя». Нават калі ў ейным апавяданьні прамаўляе мужчына, ён патрэбны аўтарцы толькі як рупар пэўных ідэяў, якія тычацца грамадзка-палітычнай сытуацыі ў краіне, а ня як актыўная дзейная асоба («Сьвята вяртаецца»). Самая паказальная ў гэтым пляне для мяне аповесьць Вежнавец «Шлях дробнай сволачы», якая друкавалася з працягам у «Нашай Ніве» ў пачатку 2006 г., але засталася недапісанаю. Яе гераіні — сёстры, адна зь якіх — журналістка прарэжымнай газэты «Советская Белоруссия», а другая — карэспандэнтка незалежнага радыё «Вольная Беларусь». Стоячы па розныя бакі ідэалягічных барыкадаў, сёстры вымушаныя сустракацца ў вёсцы, дзе жывуць іх бацькі і дзе прайшло іх дзяцінства. Аповесьць пачынаецца з апісаньня аднаго такога падарожжа. Наратарка — незалежная журналістка, зь непрыхаванай злосьцю апісвае рабскі стан беларускай правінцыі. У сыстэме аўтарытэтаў яе калгасьнікаў-сваякоў яна займае маргінальнае, недаацэненае становішча, у той час як яе сястра — сапраўдная гераіня. Я зь цікаўнасьцю чытала першыя разьдзелы аповесьці, якія кожны тыдзень друкаваліся ў газэце, бо паводле ўсіх законаў жанру сёстры мусілі закахацца ў аднаго і таго ж мужчыну. Але раптам друкаваць разьдзелы перасталі. У роспачы я напісала ліст аўтарцы, дзе запыталася, ці будзе працяг, у якім яна нарэшце пазнаёміць чытача з героем. Мне здавалася, што адказ на пытаньне, з кім застанецца гэты прыгажун-мужчына, будзе прагнозам аўтаркі наконт лёсаў краіны. Але Ева Вежнавец была няўмольнаю: «Ніякага героя і ніякай мілоснай лініі ў аповесьці ня будзе!» Ева Вежнавец прынцыпова не падзяляе людзей на жанчынаў і мужчынаў, пішучы перадусім пра чалавека. У іншым зьмешчаным у анталёгіі творы пісьменьніца вызначае ідэнтычнасьць сваёй гераіні наступным чынам: «Хто я? Недалюбленая нічыйная жанчына? Нарцыс? Андрагін? Недалесьбійка, перагетэрасэксуалка? Не. Няма ні жанчыны, ні мужчыны, ні эліна, ні юдэя. Я Рыцар Граэлент з адкрытым забралам і сталёвым кордам» («Хутка вылупіцца цмок»).

Кажуць, што найбольшае значэньне маюць першыя і апошнія словы, і таму я разгарнула жаночую анталёгію ў канцы і спачатку. Спачатку кнігі — прадмова «простай чытачкі» — грамадзкай актывісткі Іны Кулей. Але ня так важна, што менавіта напісала спадарыня Іна. Важна, што прадмову напісала менавіта яна — з самага пачатку чытачу сыгналізуюць: ён мае справу з фэномэнам не літаратурным, а хутчэй сацыяльным, гендэрным. Завяршэньне кнігі — цудоўная аўтабіяграфічная проза паэткі і эсэісткі Наталкі Харытанюк «Фурманка сьвятога Міколы». Яшчэ не прачытаўшы яго, я чамусьці вырашыла, што герой гэтай наймаладзейшай аўтаркі мусіць быць сымбалем. Героем прозы Харытанюк апынуўся ейны дзядуля — стары фурман Мікола, які памірае ў шпіталі ад раку, трызьнячы гісторыяй сваёй маладосьці. У часы Другой усясьветнай вайны, ратуючы габрэяў, ён цудам не нарваўся на эсэсаўскі патруль. Стары верыць, што сьвяты Мікола паслаў яму знак, каб захаваць жыцьцё. Нарэшце я знайшла ў гэтым зборніку сапраўднага героя. Для Наталкі Харытанюк ейны дзядуля-фурман, постаць якога незаўважна зьліваецца з постацьцю апекуна падарожых сьвятога Міколы, — гэта нешта сьвятое і сьветлае, эпоха, якая адыходзіць.

Вось такія альфа і амэга, канец і пачатак. Але стоп — зірнем уважлівей на сьпіс аўтарак... На авансцэну выходзіць яна — Марта, Мартуся, Мартачка... Немавед навошта, нік ананімнай чытачкі marta2000 быў кірылізаваны — і ейны «Ліст пра каханьне» трапіў у сярэдзіну кнігі. Паводле альфабэту лацінскія найменьні зьмяшчаюцца перад кірылічнымі — укладальнік(-і) упусьціў(-ла/-лі) шанец пачаць анталёгію сапраўды праграмным творам. «Набліжаецца дзень сьвятога Валянціна, і з гэтай нагоды я хачу напісаць вам ліст пра каханьне. Не зусім звыклы, аднак. Магчыма, ён троху ня вашае тэматыкі — але ж у нас пакуль няма сапраўдных беларускіх жаночых часопісаў», — споведзь замужняй жанчыны, што закахалася па інтэрнэце, — ці гэта не эмбрыён таго, чым у ідэале павінна зьяўляцца жаночая проза па-беларуску? Ці гэта не пастаноўка сапраўднай праблемы, якую адчуў(-ла/-лі) укладальнік(-і) — брак «жаночага» ці, хутчэй, «жаноцкага» ў беларускай літаратуры і — шырэй — культурнай прасторы? Калі меркаваць паводле маргінэсу, якім аточаная сапраўды моцная проза яркіх пісьменьніц, то выснова будзе такою: мара беларускіх функцыянэраў ад літаратуры — гэта не фэміністычны наратыў «рыцара Граэлента» Евы Вежнавец і нават не інтэлектуальная эсэістычная проза Наталкі Харытанюк. Іх мара — пісьменьніца кшталту Сьвятланы Сьмірновай, аўтарка лёгкіх апавяданьняў для жаночых часопісаў. Але немагчымасьць такой літаратуры па-беларуску адзначаная ў самой анталёгіі «Жанчыны выходзяць з-пад кантролю». У камэнтарах напісана, што Сьвятлана Сьмірнова, якая, відаць, добра цяміць у законах кніжнага рынку, «моцна крыўдавала на «Нашу Ніву», якая ня мела грошай, каб выплаціць ёй ганарар». Тым жа аўтаркам, якія не патрабуюць ганарару за сваю творчасьць, чамусьці цікава ствараць іншую літаратуру — магчыма, гэта і ёсьць канстатаваны ў назьве «выхад з-пад кантролю». Мара застаецца няспраўджанай — і таму на вокладцы жаночага зборніку не гадзіньнік з купідончыкам, а панна са «сталёвымі кордамі» — хоць праз гэтую постаць праступае хутчэй навечна зьвязаны са словазлучэньнем «беларуская пісьменьніца» вобраз Алаізы Пашкевіч-Цёткі, якой нам яе паказваюць у школе. «Цётчын топас» дасьціпна, на мой погляд, высьмеяны Ірэнай Ікс у мініятуры, жанр якой (выкруціў(-лі)ся!) акрэсьлены як «літаратурная містыфікацыя з рэдакцыйнай пошты»: «Чальцамі «Гарту» сталі: я, мае дачушкі, бібліятэкарка мясцовае школкі і яе 14-гадовы сын, настаўніца нямецкай мовы і яе 13-гадовы сын, паштарка і яе 14-гадовы сын, 33-гадовая лекарка, 65-гадовая пэнсіянэрка (яшчэ моцная кабета!), яе 45-, 40- і 32-гадовыя дочкі і 10-гадовы сын апошняй, 19-гадовая дзяўчына (маладая настаўніца пасьля пэдвучэльні) і 30-гадовая прадавачка крамы» («Гарт»).

«Я не літаратурны крытык. Я чытачка. Я проста жанчына і маці», — піша ў прадмове да зборніка Іна Кулей, задаючы будучаму чытачу адпаведны вэктар яго ўспрыманьня. Анталёгія жаночага апавяданьня — гэта праект сам сабою цікавы і вельмі неабходны нашаму літпрацэсу, але архіву «Нашай Нівы», безумоўна, замала, каб прэзэнтаваць чытачу ўвесь спэктар літаратарак-сучасьніцаў. Побач з творамі брутальных Евы Вежнавец і Марыі Роўды, лірычна-настальгічных Наталкі Харытанюк і Вольгі Бабковай, саркастычнай Веры Бурлак etc. мне бракавала сантымэнтаў і цынізму — «старасьвецкіх» апавяданьняў Людмілы Рублеўскай (вось дзе сапраўдны наш адказ Cosmopolitan’у) і «Пакаленьня «Нуль» Югасі Каляды (ARCHE 1,2/2006). Але Рублеўская друкуецца ў іншых газэтах, а Каляда ў газэтах увогуле не друкуецца... На мой погляд, варта лічыць жаночае пісьмо, дбайна сабранае для нас па старонках «першай газэты з рысункамі»™, фактам хутчэй сацыялёгіі, чым літаратуры. У тым выглядзе, у якім нам прапанаваны гэты зборнік, цяжка казаць пра сучаснае беларускае жаночае апавяданьне — шмат у чым адбіваецца першапачатковы газэтны, публіцыстычна-фэльетонны фармат. Але можна і трэба казаць пра сучасную беларускую жанчыну — зь ейнымі праблемамі і расчараваньнямі, ідэаламі і марамі.