Севярынец, П. Нацыянальная ідэя. Фэнамэналёгія Беларусі. — Рыга: Ontis, 2007.

Weidenfeld, Werner. Die Europäische Verfassung verstehen. Verlag Bertelsmann Stiftung. Gütersloh, 2006.

Акудовіч, В. Дыялогі з Богам. Мн.: Логвінаў, 2006.

Гэты артыкул нарадзіўся з назіранняў за дыскусіямі пра нашу нацыянальную ідэнтычнасць, а таксама з параўнанняў беларускага дыскурсу з еўрапейскім, асабліва ў той частцы, дзе гаворка ідзе пра хрысціянскія каштоўнасці. Спрэчкі, ці ўзгадваць Бога ў Еўраканстытуцыі, працягваюцца і па сёння. У канцы 2006 г. нямецкі фонд Бэртэльсмана выдаў брашуру «Зразумець Еўрапейскую канстытуцыю»¹. Працытую толькі адзін невялічкі абзац са спецыяльнага дадатку «Еўрапейская Канстытуцыя ад А да Я», які называецца «Згадванне Бога»:

У Канстытуцыйнай дамове няма непасрэднай спасылкі на Бога і канкрэтнага ўпамінання пра хрысціянскія карані Еўропы. У прэамбуле паміж іншым згадваецца супольная культурная, рэлігійная і гуманістычная спадчына Еўропы, з якой нарадзіліся такія непарушныя і неад’емныя універсальныя каштоўнасці, як правы чалавека, свабода, дэмакратыя, роўнасць і прававая дзяржава. Пры стварэнні Канстытуцыі пытанне згадак пра Бога выклікала вялікія спрэчкі (пераклад мой. — П. С.).

У інтэрв’ю для Focus, Tagesspiegel ды інш. у пачатку 2007 г. канцлерка Ангела Мэркель як кіраўнік краіны, што старшынюе ў ЕС, выказвае сваю безумоўную прыхільнасць да хрысціянскіх каштоўнасцяў: «Я вельмі хацела б бачыць ясную згадку…» — і цытуе пачатак цяперашняй Канстытуцыі ФРГ: «Адказваючы перад Богам і людзьмі…» Аднак не толькі як дачка евангелічнага пастара, але і як прагматычны палітык яна адзначае:

…Трэба прызнаць, што наша палітычная дзейнасць шмат у чым залежыць ад непадуладных нам перадумоваў. Я пытаю сябе: ці можна захаваць сутнасць хрысціянства ў штодзённай палітыцы, калі жыццёвая практыка не прызнае хрысціянства?… Еўропа — не хрысціянскі клуб, а калі ўжо і клуб, то гэта клуб каштоўнасцяў… усіх грамадзян, якія маюць свае неад’емныя правы… Рэлігійны пасыл можа ўздзейнічаць на палітыку, аднак нашы словы пра веру ў Бога не могуць быць палітыкай.

У выказваннях нямецкай канцлеркі больш шкадавання і скепсісу, чым аптымізму. А як жа мы тут, у Беларусі, — тыя, што хацелі б інтэгравацца ў Еўропу? Здаецца, мы гучней за еўрапейцаў заяўляем пра сваю адданасць хрысціянскім каштоўнасцям. Пра гэта гавораць і прэзідэнт Лукашэнка, які публічна выказаў сваё расчараванне ў нацыянальнай ідэі і дакляраваў знайсці ёй займеннік у хрысціянстве, і БНФ, і АГП, і незарэгістраваны «Малады фронт», і сацыял‑дэмакраты і нават кіраўнік «Цэнтру Мізэса» Яраслаў Раманчук, хоць ягоны ідэалагічны бацька — найліберальнейшы эканаміст, апалагет неабмежаванай свабоды канкурэнцыі, якога моцна крытыкуюць прыхільнікі пратэстанцкай этыкі ў бізнэсе².

Людвіг фон Мізэс, паводле сведчання сучаснікаў і вучняў, адзін з самых бліскучых розумаў сацыяльнай навукі ХХ ст. з глыбокім песімізмам глядзеў на будучыню еўрапейскай хрысціянскай цывілізацыі. Давёўшы статыстычныя метады эканомікі да ўзроўню «фатальнага мастацтва», фон Мізэс, які не меў хрысціянскіх каранёў, насуперак тагачаснай «еўрапейскай эпідэміі захаплення сацыялізмам» парадаксальным чынам абвергнуў разуменне «свабоды як абранай дабрачыннасці».

Крытычныя разважанні фон Мізэса сёння амаль бясспрэчныя. Якія хрысціянскія прынцыпы можна, напрыклад, супрацьпаставіць палітыцы ЗША ў Іраку, за якой безумоўна стаяць эканамічныя інтарэсы «найвышэйшага ўзроўню»? Прэзідэнт ЗША на кожным кроку згадвае Божае імя, але хрысціянскімі дзеянні амерыканцаў у Іраку ніяк не назавеш. Або прыклад, блізкі нам: дэкляраванае сястрынства цэркваў Беларусі і Расіі не ўплывае на практычныя дзеянні камісараў ды алігархаў расійскай эканомікі «ў вялікіх парадках». Падставы для песімізму ёсць.

Дык ці можам мы быць аптымістамі і спадзявацца, што нас выратуе «палітычнае хрысціянства»? Можа, нам сёння патрэбныя свае Бісмаркі для беларускага «культуркампфу»? Pазумеючы далікатнасць заяўленай тэмы, хацеў бы адразу зрабіць дзве прынцыповыя ўступныя заўвагі. Першая: прапанаваны тэкст не прэтэндуе на навуковасць. Гэта нешта сярэдняе паміж нямецкім і французскім эсэ, якое магло б з’явіцца ў раздзеле «Фельетон» у тоўстай еўрапейскай газеце. Рабочыя азначэнні не трэба разглядаць як тэрміны і спраўджваць іх карэктнасць. Гаворка будзе ісці на ўзроўні здаровага сэнсу, так бы мовіць, у фармаце штодзённай свядомасці сярэднестатыстычнага беларуса з адукацыяй савецкай філалагічнай ВНУ.

Другая заўвага адносіцца да прадмету абмеркавання, этычных межаў і стылістыкі аргументацыі. Я дазволю сабе, пэўна, адысці ад нашай мясцовай «паліткарэктнасці», якая сёння дзіўным чынам спалучыла ў сабе на праграмна‑вербальным узроўні свецкі лібералізм з хрысціянскім кансерватызмам і табуявала ўсялякую, нават чыста «запытальную», палеміку наконт так званых хрысціянскіх каштоўнасцяў.

Патлумачу гэты пункт на еўрапейскім прыкладзе. Пасля скандальнай лекцыі папы ва універсітэце Рэгенсбургу ў мінулым годзе, якая змусіла мусульманскі свет паўстаць на абарону свайго Прарока, радзіма Бенедыкта XVI «дазволіла сабе раскошу» спакойна выслухаць тлумачэнні папы і ягонага атачэння, пратэстанцкіх і каталіцкіх тэолагаў, навукоўцаў‑атэістаў, думкі шараговых вернікаў. Уся Еўропа, у тым ліку і Германія, паважаючы меркаванні грамадзян, пакінула ім права крытыкаваць нават такую паважаную інстытуцыю, як царква. Нямецкія філосафы не аспрэчвалі прэрагатывы папы на беспамылковасць тэалагічных дагматаў, пацверджаную і ў новым, 2005‑га году, катэхізным кампендыуме. Аднак яны недвухсэнсоўна крытыкавалі галаву Каталіцкай Царквы за некарэктнае цытаванне Кантавай фармулёўкі пра суадносіны Розуму і Веры ў прадмове да другога выдання «Крытыкі чыстага розуму».

У гэтай сувязі ўзгадваецца наш мясцовы інцыдэнт з публікацыяй акадэміка Рубінава ў «Советской Белоруссии», дзе побач з іншымі закраналася праблема дачыненняў царквы і дзяржавы. Адкінуўшы факт высокай дзяржаўнай пасады аўтара (у аўтарытарнай дзяржаве гэта важыць шмат) і небездакорнасць ягоных тэарэтычных разважанняў пра душу, усё ж такі трэба прызнаць: рэакцыя дэмакратычнай грамадскасці і царквы была неадэкватна агрэсіўнай. Уладыка Філарэт адразу, як бы сказалі ў народзе, пабег скардзіцца да прэзідэнта. А крытыкі з дэмакратычных шэрагаў, выказваючы сваю нязгоду з чыноўным акадэмікам, не абцяжарылі сябе паважлівай аргументацыяй, адно абмежаваліся «прагрэсіўным» абурэннем: як можна сёння адмаўляць дабратворную місію царквы!

Узнятыя акадэмікам Рубінавым праблемы, напрыклад, залішняя «пасіянарнасць» царквы, — абсалютна нармальная тэма для абмеркавання ў Еўропе. Нават у такіх «набожных» краінах, як Польшча, Іспанія ці Бразілія, Аргентына. Мне давялося неяк гасцяваць у доме аднаго інтэлігентнага паляка ў Варшаве, чальца Клуба каталіцкай інтэлігенцыі, кіраўніка і мадэратара інтэрактыўнага дыскусійнага тэлепраекту, які так і называецца «Межы ўзаемаўплыву царквы і дзяржавы». Той давёў, што глыбокія добразычлівыя публічныя дыскусіі на рэлігійныя і тэалагічныя тэмы не шкодныя, а наадварот, карысныя і для царквы, і для свецкага грамадства, бо ўжо самі па сабе даюць хрысціянскі ўрок узаемнай павагі і талерантнасці.

Хрысціянская рыторыка
як інструмент індактрынацыі

Спасылкі на хрысціянскія каштоўнасці, Бога, Біблію, цытаванні святых і г. д. сталі ў нас апошнім часам сярод дэмакратычнай інтэлігенцыі прыметай добрага густу і модай. Пры гэтым абсалютна не зважаюць, пра што ідзе гаворка: рытуалы вернікаў як інтымны чын, тэалогію як навуку, рэлігію як светапоглядны складнік, культурна‑антрапалагічныя асаблівасці канфесіяў, суадносіны рэлігіі і мастацтва, рэлігіі і нацыятворчасці, рэлігіі і дзяржавы… Блытаныя вербальныя пасажы даволі часта суправаджаюцца такімі ж сумнеўнымі вонкавымі калектыўнымі дзеяннямі, якія нагадваюць рытуалы‑шоў прымітыўных фідэістаў‑фарысеяў. Атрымліваецца нешта накшталт сучаснага навязлівага маніхейства, што змагаецца супраць сілаў цемры, аднак паводле сваёй формы, зместу і метадаў уздзеяння аб’ектыўна змыкаецца з беларускім цэзарапапізмам, усталяваным уладаю, антыхрысціянскай паводле сваёй сутнасці. Выходзіць, што, называючы сябе дэмакратамі, мы публічна пазіцыянуем сябе як добрыя хрысціяне. Значыць, мы — здатныя здзейсніць цуд добрых пераўтварэнняў, значыць, усё тое, што мы кажам, — неаспрэчная ісціна. У скептычнай Еўропе цудадзействы могуць калі‑небудзь і прызнаць, але неабавязкова пагодзяцца, што ўсё прамоўленае цудатворцам — чыстая праўда.

Я далёкі ад думкі даказваць перавагі рацыянальнай веры перад эмацыйнай. З гледзішча душэўнай гармоніі і спакою можна толькі пазайздросціць тым, хто, трымаючыся сямейнай традыцыі ці перажыўшы сваю «тэафонію», стаў вернікам, як першахрысціянін. Ім няма пра што спрачацца з гностыкамі, дэістамі ды рознымі там рацыяналістамі. Свае развагі я хацеў бы скіраваць да тых, хто публічна заяўляе пра сваю адданасць хрысціянскім каштоўнасцям і лічыць сябе «інтэлектуальным» вернікам. Асаблівай увагі заслугоўвае, на мой погляд, праблема ўзаемаадносін паміж царквою з ейнымі традыцыйнымі хрысціянскімі каштоўнасцямі, з аднаго боку, і так званым сучасным нацыянальным Адраджэннем з ягонай ідэалогіяй, з другога. Пішу «так званым», бо не ўсе адраджэнцы аднолькава разумеюць, што яны адраджаюць.

Адны схільныя бачыць у сучасным хрысціянскім руху амаль панацэю ад усялякай грамадскай немачы, у тым ліку і вырашальны складнік «даразвіцця» нацыянальнай свядомасці і ўсталявання дэмакратыі. Другія, наадварот, лічаць царкву і хрысціянскія ідэі агульнага братэрства і любові без размежавання на «элінаў і юдэяў» канцэптуальна несумяшчальнымі з ідэяй сучаснага беларускага адраджэнскага руху.

У сваіх «лістах з лесу», што друкаваліся ў «Нашай Ніве», і ў ранейшых публікацыях Павел Севярынец пазіцыянаваў сябе лідэрам моладзевага палітычнага руху, які выразна абраў хрысціянскія каштоўнасці за галоўную стратэгічную максіму. Пры гэтым ягонае харызматычнае пасланне сягае далёка за межы Беларусі. Палітык і эсэіст дэкляруе ўпэўненасць, што хрысціянскі рух маладой генерацыі выратуе не толькі Беларусь, але і Расію, ды нават Еўропу. У гэтай высакароднай місіі аўтар адводзіць беларусам не апошняе месца: «Беларускае пакліканне — быць хрысціянскім Ізраілем у Сэрцы Эўропы»³.

Канцэптуальным апанентам Паўла Севярынца (натуральна, не з нагоды публікацыяў апошняга), можна лічыць Валянціна Акудовіча, які сцвярджае:

Мы трагічна памыляемся, калі ўскладаем спадзяванні на Веру і Царкву ў справе пабудовы Нацыі і нацыянальнай дзяржавы… І найразумнейшыя з беларусаў не жадаюць заўважаць канцавога антаганізму паміж Рэлігіяй і Нацыяй, іх смяротнага двубою, дзе адно перамагае толькі коштам другога… Для мяне няма больш трагічнага відовішча, чым укленчаны беларус, які моліць Бога, каб той збярог ягоную Нацыю… А між іншым яшчэ за дзве тысячы гадоў да з’яўлення Нацый Бог… сурова папярэдзіў будучых вернікаў, якія памкнуцца ўзяць на душу грэх нацыяналізму: «Няма ні эліна, ні юдзея…»⁴

Глыбока паважаючы абодвух аўтараў за іх маральную іпастась (ну што я магу сказаць супраць Моцарта!), усё ж дазволю сабе паспрачацца з імі. Пачаць я хацеў бы з «боскага папярэджання будучым вернікам» наконт Нацыі, пра якое гаворыць Валянцін Акудовіч.

Акудовіч — мяркуючы паводле ягоных тэкстаў — нешта накшталт дэіста, такі ўсмешлівы беларускі Дзідэрот XXI стагоддзя, што піша ў эсэ «Эдэм»: «Як вядома, Біблія надыктаваная самім Панам Богам…»⁵. Законы эсэ як жанру і аўтарскі іранічны скептыцызм дазваляюць шырокую метафарычную экстрапаляцыю, аднак — не sans frontières.

Найбольшае пярэчанне выклікае інтэрпрэтацыя аўтарам «папярэджання» Хрыста. Ці ёсць у ім хоць якая згадка пра тое, што мы сёння разумеем пад Нацыяй? Хто такія эліны? І чаму гэта рэлігія і вера — ворагі Нацыі (тут Акудовіч гаворыць абагульнена, а не пра РПЦ і Беларусь)? А што рабіць з рэлігійна‑канфесійнай фармантай як неад’емным культурна‑антрапалагічным складнікам фармавання нацыі? Гэта ж быццам бы аксіёма.

Тут не абысціся кароткім экскурсам. Трэба разабрацца з тэрміналогіяй. Дазволю сабе трошкі зазірнуць у мінуўшчыну. З вуснай практыкі Праваслаўнай Царквы і сінадальных тэкстаў Хрыстос, апосталы і апосталкі ўспрымаюцца нейкімі раптам абсалютна «высмаргнутымі» з юдэйскага старазапаветнага кантэксту, гэткімі дасведчанымі хрысціянамі ўжо часу імператара Канстанціна. Насамрэч напачатку разам з Хрыстом ягоныя вучні толькі ў пакутах ірвалі старазапаветную пупавіну і яшчэ доўга заставаліся фізічна і ў значнай ступені рытуальна‑духоўна ва ўлонні традыцый сінагогі (а да разбурэння Храму — не ў апошнюю чаргу і дзеля таго, каб не рабіць «вулічных» ахвяраванняў кесару). Першыя апісаныя падарожжы ды лісты Апосталаў адносяцца да таго часу, калі яшчэ не з’явіліся Евангеллі і не ўсталявалася чыста хрысціянская тэрміналогія. Таго ж Паўлу з ягонай харызматычнай, але даволі каструбаватай грэцкай мовай (цяпер накаторыя тэолагі схільныя шукаць у гэтым нават нейкія плюсы) на эліністычных абшарах не заўсёды да канца разумелі, бо яго вербальныя вобразы абгрувашчаныя кніжнымі габраізмамі. (Вядома, галоўнай цяжкасцю заставалася сама ідэя ўваскрасення з мёртвых.) Не трэба забывацца, што першыя хрысціяне былі менавіта габрэі («Пётравы абрэзаныя авечкі»). Яны жылі кампактна ў гандлёвых цэнтрах ды і гаварылі на знаёмай мове. А паганцы‑язычнікі («іншамоўныя і іншаэтнічныя жыхары негарадской мясцовасці»), якім належала данесці слова Хрыстова, раскіданыя па ўсёй імперыі, размаўлялі на розных дыялектах. Яны прынялі хрысціянства пазней.

Праваслаўная Царква хоць і спасылаецца на сінадальныя евангельскія тэксты і паралельна на Стары запавет, аднак у вуснай практыцы стварае ўражанне, як быццам увесь старазапаветны дыскурс існаваў толькі для таго, каб бясспрэчна спраўдзіцца ў Евангеллі. Кожны рабін, абазнаны ў тагачасных аратарскіх традыцыях, скажа, што Хрыстос і апосталы карыстаюцца тымі ж стылістычнымі прыёмамі, што і габрэйскія святары ў сінагогах, а шмат якія ключавыя словы ўжываюць у старазапаветным значэнні, так бы мовіць, вымушана выбіраюць для паразумення семіятычны код сваіх апанентаў. Паўла, напрыклад, пакуль яшчэ заставаўся Саўлам, быў тыповы ваяўнічы кніжнік, катаваў і дапытваў сваіх суродзічаў, што прынялі веру Хрыстову, на габрэйскай мове. Ды і голас Хрыста па дарозе ў Дамаск прамаўляў да яго па‑габрэйску. (Менавіта так: Паўла не ўзгадвае пра нейкія дыялектныя асаблівасці Хрыстовай гаворкі.) Пра гэта ён сведчыць сам ужо як вязень на допытах падчас апошняга наведвання Ерусаліму.

Бясспрэчна, калі мець на ўвазе нейкія Злучаныя Штаты Еўропы, Еўразіі ды Амерыкі і яшчэ нейкіх тэрэнаў у фантастычнай будучыні, дзе запануе універсальны экуменізм, то можна было б фігуральна сказаць, што Бог+++ праз сына‑богачалавека хацеў данесці ідэю адзінай усясветнай Нацыі. Але ж гістарызм (абавязковы прынцып герменэўтыкі) патрабуе ўважлівага стаўлення да Тэксту. Радыкалізм Хрыста завостраны ў перакладах, якімі найчасцей карыстаюцца нашыя грамадзяне. Нямецкія тэолагі гавораць, напрыклад, пра сапраўдны антысемітызм Лютэра. Моўна‑стылістычна, лічаць яны, Хрыстос шмат дзе толькі далікатна і слушна трактаваў Тору, перакручаную кніжнікамі, а не рэзка адмаўляў яе⁶. Ці ўзгадайце, як лагодна і паважліва гаворыць Паўла з Агрыпам пра сваё разуменне і вытлумачэнне Торы (Апостал, 25). Еўрапейскія біблійныя энцыклапедыі адзначаюць, напрыклад, што той жа Логас, які мы традыцыйна звязваем з імем евангеліста Яна («Напачатку было Слова…»), ужываецца ўвесь час у Новым запавеце ў старажытнагабрэйскім значэнні, як у 2‑м раздзеле 1‑й Кнігі Быцця, або з’яўляецца сінонімам слова «Хрыстос». Тэкст Евангелля, што традыцыйна прыпісваецца Яну, перакладзены на старажытнагрэцкую з габрэйскай мовы. Грэцкае «логас» адпавядае старажытнагабрэйскаму «давар». «Давар» значыць Божая моц, Ідэя, Запавет, сіла Божага духу, мудрасць, Тора, слова Прарока, мудры закон Сусвету і г. д. «Давар» папярэднічае «Стварэнню». У 2‑м раздзеле 1‑й Кнігі Быцця «даварам» ствараўся свет. У гэтым сэнсе еўрапейская назва 1‑й кнігі Торы «Генэзіс» уяўляецца больш удалай за «Кнігу Быцця». Дарэчы, грэцкае «дэкалог» з’явілася як калька са старажытнагабрэйскага выразу «дзесяць давараў» — «дзесяць логасаў».

Калі Хрыстос толькі пачынаў свае спрэчкі з кніжнікамі пра абавязковае панаванне ў будучыні адзінага «ўсіхнага» Бога (а не толькі габрэйскага), калі не будзе ні элінаў, ні юдэяў, словы «элін», «вораг», «бліжні», «любіць» і г. д. ён ужываў у агульнапрынятай габрэямі традыцыі, натуральна, не выходзячы за межы адпаведнага кантэксту. «Вораг» азначала «не‑габрэй, прадстаўнік іншага племені», зрэдку — «багаты чалавек»; «бліжні» — «габрэй, прадстаўнік ізраільскага народу»; «Элін» — «не‑габрэй», а таксама «габрэй з дыяспары, які гаворыць на грэцкай мове» і «паганец» (неабрэзаны). Слова «Любіць» у вуснах Хрыста мела шмат сітуацыйных адценняў не без уплыву старагабрэйскай традыцыі, дзе, паводле Старога запавету, адпаведнікаў для гэтага панятку налічвалася аж цэлых восем⁷. Пафас Хрыста скіроўваўся на аспрэчванне адзінаасобнай прэтэнзіі габрэяў на Бога (з габрэямі за монатэізм ваяваць было не трэба, яны ўжо былі аднабожнымі). Пра касмапалітызм у нашым разуменні тут гаворка не ішла. Вялося пра Бога для ўсіх, Бога без нянавісці да іншапляменнікаў (без ксенафобіі, як бы сказалі цяпер). Формула «не будзе ні элінаў, ні юдэяў» ніяк не выключала таго, што ў наш час называюць шматканфесійнай дзяржавай з усімі прыметамі‑характарыстыкамі мадэрнай краіны, якую можна назваць па‑англійску і англа‑амерыканску nation, што ёсць сінонімам state.

Што да агульнай метафары Валянціна Акудовіча пра «смяротны двубой паміж Рэлігіяй і Нацыяй», то тут стылістыку трэба змякчыць. Натуральна, у эпоху стварэння нацый, калі фармаваўся нацыянальны буржуазны рынак, або за асвечанымі манархіямі, дзе вернападданасць ставілася вышэй за канфесійную прыналежнасць (напрыклад, за часам Фрыдрыха ІІ ў Прусіі), узнікла непазбежная супярэчнасць. Рынак ламаў межы і канфесійна‑рэлігійныя традыцыі, але царква была проста неабходная як светапоглядная аснова, каб ствараць дзяржаўны міф для ўладнага суверэна (дэмакратый новага часу тады яшчэ не было). Нават еўрапейскі папацэзарызм (адрозна ад расійскага цэзарапапізму) парадаксальна сведчыць пра адваротнае: дзяржавы ўзнікалі, быццам бы вылузваючыся з абдымкаў папскага дыктату, аднак завершанасць сваю як нацыянальныя ўтварэнні яны атрымалі не без дабратворнага ўплыву рэлігійнай кансалідаванасці. Тут, я б сказаў, назіраецца дыялектычная заканамернасць, калі адна з’ява дзейнічае ў двух кірунках. Напрыклад, Лютэр, зрабіўшы пераклад Бібліі, стварыў нацыянальную мову, што нямала спрыяла сталенню нацыі. Разам з тым пратэстантызм, узаконіўшы права дзяржавы кантраляваць царкву, нямала спрычыніўся да ўзнікнення рэлігійных войнаў, якія зрабілі Германію «запозненай нацыяй». Бісмаркаўскі «культуркампф» супраць палітычнага каталіцызму, які фармальна таксама можна разглядаць як тормаз для ўтварэння нацыі, паспрыяў стварэнню сённяшняй Германіі, вольнай ад пагрозы сепаратызму, якая адчуваецца ў некаторых «своечасовых» нацыях, што асаблівага «двубою» не зведалі.

Можна, вядома, сказаць, ідучы ўслед за тэзісам Акудовіча, што плата за кансалідаваную нацыю ў той жа Германіі ці Францыі — секулярызаванае грамадства. Аднак хто ведае, якую форму будзе мець «рэлігійнасць» у будучыні?

Шмат хто з еўрапейскіх інтэлектуалаў лічыць сучасныя ЗША ў параўнанні з Еўропай рэлігійнай краінай. Аднак рэлігійнасць паўночных амерыканцаў своеасаблівая. З аднаго боку, можна сказаць, што публічныя мегамаленні‑шоў тыпу традыцыйных лютаўскіх «хрысціянскіх сняданкаў» з удзелам не толькі святароў, але і джазмэнаў, палітыкаў ды эстрадных зорак ды на чале з прэзідэнтам не абавязкова паселяць у душы атэіста ці ўмацуюць у верніку сілу хрысціянскага Логасу. Каб пацвердзіць гэты скептычны тэзіс, прывяду спачатку метафарычны прыклад з вуснаў спічрайтаркі прэзідэнта Рональда Рэйгана, разумеючы, што гэта ўсяго толькі прыватнае выказванне. Ужо ў вельмі сталым веку гэтая патрыётка, узорная амерыканская верніца, якая лічыць сябе суаўтаркай афарызму «імперыя зла», іранічна ўзгадвае сваё рэлігійнае дзяцінства:

Я добра памятаю тыя гады, калі яшчэ былі модныя доўгія лімузіны і кароткія казані… Часу ў бацькоў на царкву бракавала, трэба было зарабляць грошы. Канфесію выбіралі тую, чыя царква бліжэй і дзе казані карацейшыя. Шанец знайсці працу быў большы, калі ты са шматлікімі сямейнікамі рэгулярна выгружаўся перад нядзельнай службай каля ўваходу ў храм з доўгага, хоць і старога, лімузіну, спадзеючыся, што тваю богапачцівасць і добрасямейнасць хоць адным вокам заўважаць багацейшыя за цябе парафіяне, твае магчымыя працадаўцы…⁸

Больш сур’ёзна і без сарказму пра рэлігійнасць у ЗША варта сказаць наступнае: амерыканцы, адрозна ад еўрапейцаў, даўно заключылі мір з Богам. Бацькі‑заснавальнікі амерыканскай рэспублікі ў 1791 г. праз першую папраўку да Канстытуцыі, акрамя ўсяго іншага, забаранілі Кангрэсу навязваць або аб’яўляць непажаданай якую б тое ні было рэлігію. У Еўропе прынцып Аўгсбургскага рэлігійнага міру 1555 г. cuius regio, eius religio («чыя ўлада, таго і вера») пад уплывам антыклерыкальнай грамадзянскай супольнасці, асабліва пасля лайцысцкіх дэкрэтаў Французскай рэвалюцыі, трансфармаваўся ва ўсёабдымную секулярызацыю. Аднак у ЗША фактычна не адбылося аддзялення царквы ад дзяржавы. ЗША не маюць дзяржаўнай хрысціянскай рэлігіі, але і не перажылі рэвалюцыйнага лайцызму. У краіне — больш за 2000 хрысціянскіх цэркваў і сотні не‑хрысціянскіх рэлігій. У выніку ні Бог, ні Рэлігія не аб’яўляюцца мёртвымі, а большасць грамадзян, не дыскутуючы моцна пра фідэізм і рацыяналізм, «індактрынуюцца» ў сваім светапоглядзе не ў апошнюю чаргу праз царкву. Амерыканцы, такім чынам — і state, і nation, і ніякага двубою не ведаюць.

Нарэшце, калі ўзяць Расію ды Польшчу, дык пра які двубой паміж Нацыяй і Царквой можа тут ісці гаворка? Наадварот: царква — цынічна ці шчыра — на службе ў Дзяржавы‑Нацыі або нароўні з ёй, але ж мацуе Нацыю. Разумеючы гэта, некаторыя нашы нацыянальна свядомыя неафіты‑вернікі, шукаючы беларускамоўную царкву, не адзін раз прымалі хрост, утойваючы папярэдні. У канцы 80‑х і на пачатку 90‑х гг. гэта была даволі частая з’ява. Можна сказаць, што такія вернікі — несапраўдныя. Але ж (тут я ўжо разважаю як тыповы баптыст) чым лепшы вернік — някемнае дзіця, якое хрысцяць у праваслаўе? Тыя беларусы‑адраджэнцы, якіх некалі за саветамі напалову легальна за пэўную плату ахрысцілі ў рускамоўнае савецкае праваслаўе, а потым, у час адноснай палітычнай адлігі, знайшоўшы беларускамоўнага ксяндза, зрабіліся каталікамі, а пазней — з розных прычын — расчараваліся і хрысціліся зноў у праваслаўе, але ў беларускага аўтакефальнага бацюшкі, — не такія ўжо і вычварэнцы. Яны — шукальнікі ісціны ды любові да сваёй Бацькаўшчыны. З сапраўднай любоўю да свайго дому цяжка ўчыніць зло і чужому.

Што да беларускай Нацыі ды Маскоўскай праваслаўнай царквы, то тут Валянцін Акудовіч, безумоўна, мае рацыю: іх стасункі цяжка назваць сяброўскімі.

Перш чым разважаць пра тэндэнцыю практыкаваць, а дакладней, капіяваць імпартаваныя прыёмы харызматычных зваротаў ды казаняў перад беларускай дэмакратычнай публікай, звярну ўвагу на той «дзяржаўны фон», на якім гэта адбываецца.

Культываваны фідэізм
як інструмент лаяльнасці

Канстатуючы рост ліку вернікаў у Беларусі, нельга не заўважыць, што шмат хто з іх рушыў у царкву не дзякуючы тэалагічнай адукацыі і не ад унутранага паклікання спасцігнуць трансцэндэнтнае. Часцяком іх прыводзіць у храм дэфіцыт магчымасцяў самарэалізацыі ў грамадстве і патрэба знайсці сваё ў ім месца, выйсці за межы вузкага аднастайнага кола і — гэта вельмі распаўсюджаная з’ява — такім чынам паспрабаваць пераадолець сваю маргінальнасць і невыказную незадаволенасць жыццём. (І сёння, як у час першахрысціян, лепшага і светлага шукаюць не толькі ў працы, але і праз містыку. Тут я набліжаюся да ніцшэанскага тэзісу аб не‑арыстакратычным ressentiment як крыніцы хрысціянства. Кожны чалавек і народ мае той тып рэлігійнай маралі, які найбольш адпавядае ягонай прыродзе.) Натуральна, сярод хадакоў у царкву шмат сапраўдных вернікаў, «простых» і адукаваных. Але праўда і тое, што ёсць пэўная група сучасных «фарысеяў», якія імкнуцца трапіць у аб’ектывы кінакамераў і трымаюць свечкі, як кілішкі з гарэлкай. Яны папросту дэманструюць лаяльнасць высокаму начальству, якое абвясціла хрысціянства займеннікам нацыянальнай ідэі. Гэты «духоўны чын» паводле ўнутраных матываў мала чым адрозніваецца ад масавых забегаў на ролікавых лыжах на чале з абсалютным уладным суверэнам.

Калі б нашыя абдзяржаўленыя медыі гэтак жа актыўна рэкламавалі няўрадавыя арганізацыі ды партыі, як царкву, народ гэтак жа актыўна пайшоў бы туды. (Пры такіх абставінах адпаведны рэйтынг царквы, НУА і партыяў, безумоўна, выглядаў бы інакш.) Замілаванне першахрысціянскай наіўнасцю нашых беларускіх вернікаў — пазіцыя не такая ўжо бездакорная і бяскрыўдная.

Фідэізм, заквашаны на элементах «наўпроставай тэалогіі» кшталту голага цытавання фрагментаў Святога Пісьма без добрасумленнага падбору адпаведнага кантэксту — добры псіхалагічны грунт для аўтарытарызму ў свецкім жыцці. Больш спрыяльным да іншадумства ў свецкім грамадстве ўяўляецца рацыяналізм у веры, бо логіка рацыяналізму на адным узроўні натуральна і лёгка экстрапалюецца на іншыя. Культываванне фідэізму вельмі добра прасочваецца на прыкладзе таго «канкардату», які існуе ў нас паміж кіраўніцтвам дзяржавы і Праваслаўнай Царквой і, паводле меркавання свецкага боку дамовы, добра замяняе нацыянальную ідэю. У выніку такога мар’яжу нашыя тэалагічна неасвечаныя грамадзяне, што лічаць сябе хрысціянамі‑вернікамі, пачынаюць, як ні парадаксальна, нагадваць прадстаўнікоў так званых натуральных рэлігій, што культывуюцца, напрыклад, у Японіі, Кітаі, Тайландзе, дзе пазітыўна‑трансцэндэнтнае замяняецца сістэмай пэўнай рытуальнай дзейнасці, каб прышчапляць «правільныя» маральныя паводзіны ў грамадстве. (Некаторыя даследчыкі лічаць, што, напрыклад, тысячныя натоўпы кітайцаў падчас вытворчай гімнастыкі ў парках і на плошчах — не толькі вынік таталітарнага дзяржаўнага кіраўніцтва, але і працяг традыцый «натуральнай» рэлігіі.) У названых краінах форма і змест рытуалаў маюць даволі моцную сувязь. У нашых жа постсавецкіх умовах пры вонкавым засваенні рэлігійных рытуалаў‑дзеянняў праяўляюцца моцныя рэлікты сацыялістычнага цынізму, якія ўдала спалучаюцца з модай. Царква гэтаму не пярэчыць: ёсць спадзеў на больш глыбокае захапленне верай, ды і рытуалы не бясплатныя. Але, напрыклад, ёсць неафіцыйныя звесткі пра разводы вянчаных і невянчаных праваслаўных шлюбных параў у Беларусі — розніцы ніякай няма. Ды і хрысцяць дзетак так, на ўсякае ўсё. Чын, як забабоны. (Амаль як за апосталам Паўлам у Фесалоніках: ратуймася, бо хутка ж Дзень Гасподні, Апакаліпсіс. Прадавай маёмасць, у Ерусаліме вунь ужо хрысціяне ўсё прадалі юдэям. Хто не хрысціцца, той не злучыцца з анёламі і Хрыстом.) Нярэдкія выпадкі, калі бацькі, якія хрысцілі сваіх дзяцей, пазбаўляюцца бацькоўскіх правоў або лёгка пакідаюць сем’і, не баючыся Божай кары. Гэта пацвярджаюць і неафіцыйныя назіранні за лёсам вернікаў РПЦ. У каталікоў і пратэстантаў карціна, падобна, лепшая — адыгрывае станоўчую ролю ранняя катэхізацыя ці ўвогуле актыўная праца царквы з моладдзю, нават калі яна не мае ніякай афіцыйнай назвы. Тут няма дзяржаўнага «інфармацыйнага прыгону» ва ўлонне царквы.

Абвяшчаючы сябе хрысціянінам, шмат хто з нас у лепшым выпадку цытуе пераасэнсаваныя крылатыя біблійныя выразы, кшталту «Не ствары сабе куміра», ператвараючы факты Святога Пісьма ў «агульнае месца», тыпу таго, што ў Парыжы ёсць Эйфелева вежа. У горшым выпадку нават высокія царкоўныя асобы практыкуюць сэнсавыя (не толькі аратарска‑стылёвыя!) прыёмы так званай наўпроставай тэалогіі (без уліку гістарычных абставінаў, адрасату, сітуацыі і г. д.). Еўрапейская грамадскасць часта папракае гэтым мусульманскіх фундаменталістаў. Калі браць пад увагу тэалагічную неадукаванасць нашага насельніцтва, адсутнасць традыцыі публічна абмяркоўваць канфесійныя праблемы, шмат якія публічныя пасажы з выкарыстаннем «хрысціянскай рыторыкі» атрымліваюцца эклектычнымі, занадта катэгарычнымі, нават агрэсіўнымі.

Несвабода медыяў, адсутнасць традыцыі публічных тэалагічных дыскусій, безумоўна спрыяюць кансервацыі такога стану рэчаў. Хто сустракаў дзе‑небудзь аб’явы пра публічныя лекцыі на тэалагічным факультэце БДУ, які ўзначальвае Ўладыка Філарэт? Хто бачыў запрашэнні беларускай царквы на экуменічныя сустрэчы са святарамі Нямеччыны ў Нямецка‑беларускім інфармацыйным цэнтры ў Мінску? За апошні час запомнілася хіба што ўжо ўзгаданая скандальная «тэарэтычная» публікацыя акадэміка Рубінава ў «Советской Белоруссии».

У тэалагічна‑філасофскай тэматыцы для нацыянальна арыентаванага грамадзяніна прыемныя рэдкія выключэнні — дасведчаныя галасы Ўладзіміра Конана, Пётры Рудкоўскага, Галіны Дубянецкай ды некаторых іншых нешматлікіх інтэлектуалаў, якія калі‑некалі можна пачуць на традыцыйных сумоўях ды ў інтэрнэце. Праўда, «раскручаны» ў інтэрнэце «прагрэсіўны» святар Аляксандар Шрамко, якому нядаўна Ўладыка Філарэт забараніў богаслужэнні, трошкі здзіўляе сваімі абагульненнямі: «Наогул у царкве няма ніякай агульнай палітыкі, ёсць розныя людзі, розныя меркаванні…». Для беларускага вуха гучыць неверагодна. Цікава, што гэты самы святар далей кажа пра свае станоўчыя адносіны да «Концепции миссионерской деятельности Русской православной церкви», што плануе «пілотныя праекты» катэхізацыі, як гэта практыкуецца ў каталіцкіх парафіях. Што ж гэта, калі не агульная палітыка? Перадача «Сымбаль веры» на радыё «Свабода» праз свой кароткачасавы, амаль кліпавы, фармат выконвае хутчэй сімвалічна‑тэматычную, а не асветную функцыю.

Хто будзе ў Берліне, зазірніце ў Універсітэт ім. Гумбальдта на Унтэр‑дэн‑Ліндэн. У фае вы ўбачыце сярод шматлікіх аб’яваў запрашэнні на публічныя лекцыі прафесараў‑тэолагаў. Дарэчы, рэктар, прафесар Крыстаф Маркшыс — тэолаг, усясветна вядомы спецыяліст у патрыстыцы. У Еўропе лекцыі‑казані рэгулярна чытаюцца ў храмах, царкоўных цэнтрах. Усе рэспектабельныя заходнееўрапейскія газеты і часопісы, не кажучы ўжо пра спецыялізаваныя выданні, перад Калядамі, Вялікаднем, з нагоды царкоўных канферэнцый, традыцыйных Дзён хрысціянскіх канфесій, дэбатаў у парламентах і г. д. публікуюць грунтоўныя артыкулы тэолагаў, філосафаў, дзяржаўных дзеячаў і допісы шараговых грамадзян, прысвечаныя дачыненням царквы і грамадства, рэлігіі ды інтэлектуальнай творчасці. Асветніцтва ў рэлігійна‑тэалагічнай сферы спрыяе ўмацаванню грамадзянскай супольнасці, змяншае ўзаемны недавер, ressentiment і забабоны.

У Еўропе цяпер шмат разважаюць аб праблемах стасункаў хрысціян з мусульманамі. З’явіліся палемічныя выразы: канстытуцыйны патрыятызм, паралельныя грамадствы, пазітыўная дыскрымінацыя, міграцыйнае разбурэнне нацыі, еўраіслам і г. д. Ёсць падставы меркаваць, што Еўропа знойдзе выйсце праз той жа рацыяналізм, які пэўным чынам паспрыяў з’яўленню некаторых актуальных праблем. Прывяду адзін цікавы прыклад, які еўрапейскія журналісты называюць рэлігійна‑палітычнай сенсацыяй. У Франкфурцкім універсітэце на кафедры евангелічнай тэалогіі пачаў чытаць па‑нямецку лекцыі па экзэгетыцы Карану першы ў гісторыі Германіі «гастпрафесар» ісламскага тэалагічнага факультэту з Анкары Ömer Özsoy. Ён — прадстаўнік новай генерацыі тэолагаў з Анкары, у пэўным сэнсе паслядоўнік французскага царкоўнага гісторыка і спецыяліста па герменэўтыцы прафесара Поля Рыкёра. Турэцкі тэолаг хоча па‑навуковаму і ў той самы час папулярна вытлумачыць нямецкай нацыянальнай большасці сутнасць сучаснага ісламу. Першая ўступная лекцыя турэцкага прафесара сталася вядомая ва ўсёй Германіі. Прывяду толькі тое азначэнне, якое ён даў Карану:

Каран — гэта не кніга і нават не тэкст. Гэта зварот‑прамова Бога да пэўнай групы людзей, у пэўны час, у мінулым, у пэўным рэгіёне. Толькі прыблізна 1 % таго, што хоча сказаць Каран, ёсць у Тэксце. Рэшта — гэта кантэкст, гісторыя, якую трэба інтэрпрэтаваць.

Для Еўропы такі гісторыка‑крытычны падыход увогуле не новы, хоць і вельмі радыкальны (1 %!), а для традыцыйнай мусульманскай тэалогіі — гэта амаль гарэзія. Аднак прафесар упэўнены, што Каран — слова Бога, і сёння яго трэба тлумачыць не так, як калісьці. І ў Германіі не так, як у Турцыі.

Што да нашай сітуацыі, то напрошваецца думка, што кіраўніцтва Праваслаўнай Царквы падтрымлівае інтэлектуальны вакуум вакол праблемаў царквы і рэлігійнай практыкі. Вось, напрыклад, як выказаўся праваслаўны менскі святар Сяргей Лепін, кандыдат багаслоўя, адкрыты праціўнік скрайняга фідэізму і рацыяналізму, на Кірыла‑Мефодзіеўскіх чытаннях у 2003 г. з нагоды Дня славянскай пісьменнасці:

Наблюдая то, каким образом развито образование и богословская наука на Западе, невольно удивляешься. Пораженный, думаешь, размышляя над книгой какого‑нибудь иностранного (и, конечно же, инославного!) автора: «Господи, почему я об этом прочитал здесь, а не в семинарском учебнике или в каком‑нибудь «нашем» богословском издании?» Читаешь книгу, которую весь мир прочитал лет двадцать назад… И сами себя утешаем: истина‑то все равно у нас… И начинаем победоносные заочные походы против… масонов, экуменистов, модернистов… при этом все более походя на каких‑нибудь талибов, а не на кроткое общество апостолов Христа… Попытки интеллектуального богопознания… среди наших богословов нередко клеймятся как нечто западное: Православие — это дух и истина, а если так дальше обо всём рассуждать, то можно придти к католицизму… или еще хуже — к протестанизму…⁹

Адзін мой знаёмы праваслаўны святар, выхадзец з расійскага Іванава, з захапленнем гаворыць пра беларускіх уцаркоўленых людзей і пра выпадковых пустацікаўцаў, што часам наведваюць храм Божы:

Нават у вашых гарадах вернікі — як ягняты, як у Галілеі, за часам Яна Хрысціцеля і Хрыста: даверлівыя, добрыя, няхітрыя, як першахрысціяне. У нас у Расіі больш цяжкі кантынгент. У вас яшчэ ёсць аселасць. Яна падмацоўвае мараль. У нас усё перамяшалася. Прыхадні перамагаюць тых, хто спрадвеку дома. З вашымі людзьмі можна і ў нястачы пабудаваць рай. Фігуральна кажучы, калі б сёння з’явіўся Месія і меў выбар добрасардэчнай аўдыторыі, ён бы, пэўна, скіраваў свае ступакі да беларусаў, а не да евангельскіх рыбакоў.

Слухаю гэты каплімент маім землякам ад прадстаўніка РПЦ і думаю: фідэізм і дабрачын — ці тое гэта, што прывядзе нас да зямнога раю? Зямны дабрабыт будуецца грамадзянскай супольнасцю, а яна нараджаецца з імпульсаў рацыяналізму.

Наша «харызматычнае» місіянерства:
якое яно?

Карыстаючыся словам «харызма» і вытворнымі ад яго, лічу ўсё ж неабходным абазначыць тое семантычнае поле, у якім я яго ўжываю. У перакладзе са старажытнагрэцкай яно азначае «міласцівы Божы дар». Багаслоўскія энцыклапедыі розных цэркваў і вусныя царкоўныя традыцыі маюць сваю класіфікацыю харызмаў. (Множны лік не памылка: у царкве гавораць пра харызму Богаслужбы, харызму Карыснага Чыну, харызму Міласэрнасці, харызму Мудрасці, харызму Лекавання і г. д.) Абагулена‑спрошчана ў рэлігійным значэнні гэты панятак можна акрэсліць як Божы дар трансцэндэнтнага прароцтва ў адзінстве з Логасам, скіраваны на Дабрадзейнасць для грамадства і Царквы.

Другаснае пераноснае значэнне прыметніка «харызматычны» як характарыстыка актыўнага дынамічнага чалавека, які мае пэўныя здольнасці пераконваць і падпарадкоўваць іншых, дэманструючы публічна сваю абсалютную ўпэўненасць і беспамылковасць, у апошні час настолькі зрабілася надзвычай папулярным. У выніку базавае слова страціла сваю выключна станоўчую канатацыю («Дар, скіраваны на Дабрадзейнасць»). Такім эпітэтам пачалі ўзнагароджваць і людзей са злой воляй, дэмагогаў і папулістаў. Асабліва шырокі распаўсюд набыло слова ў эпоху электронных медыяў ды так званых дэмакратычных выбараў.

Ці можа на сённяшні дзень грамадская дзейнасць з выкарыстаннем прыёмаў хрысціянскай харызматыкі, ва ўсякім разе, з выкарыстаннем хрысціянскай рыторыкі, быць паспяховай на такіх рэлігійна «здратаваных» тэрэнах, як Беларусь?

Большасць маіх знаёмых аднагодкаў — людзі сапраўды талерантныя, засяроджаныя, інтравертныя, скептычныя. Я не лічу іх найлепшым аб’ектам харызматычнага канфесійнага перавыхавання з далёкасяжнымі дэмакратызацыйнымі намерамі. Несур’ёзна даказваць, што беларусы з нейкіх метафізічных прычынаў мала рэагуюць на знешнія вербальныя раздражняльнікі, ці што ў іх арганізме не хапае ёду, ці што яны жывуць у нейкай неспрыяльнай геапатагеннай зоне. Ніякай містыкі тут няма. Беларуская адносная індыферэнтнасць да веры і секулярызаванасць не падобныя да сучаснай еўрапейскай. Еўрапейцы ўжо даўно забыліся на раней узгаданы аўгсбургскі прынцып «чыя ўлада, таго і вера». У нас жа бесперапынна, з веку ў век, з году ў год і па сённяшні дзень ён узнаўляецца ў памяці. Чыста як у Купалавых «Тутэйшых». Адны прыходзяць, другія адыходзяць. То царкву ў касцёл перабудуюць, то на ўніяцкі храм цыбуліну пасадзяць. Ксёндз пераконваў, што толькі апошняя вера — сапраўдная. А праваслаўны святар, кажучы, якія каталікі цынічныя, цытаваў Святога Аўгустына:

Нават калі б хто спаліў сябе жывым у агні за Хрыста, ён усядно будзе курчыцца ў пякельных тартурах, калі не належыць да Каталіцкай Царквы¹⁰.

Пра які містыцызм і трансцэндэнцыю тут можа ісці гаворка! Таму, калі нехта мілы майму сэрцу, як Моцарт, гаворыць, што Беларусь вякамі сілкавалася сокамі хрысціянства, для мяне гэта гучыць як музычны фальш шчырага скрыпача‑пачаткоўца. Можа, маладыя так і адчуваюць? Дай Божа, можа маладая чыстая энергія народзіць сваіх змагароў‑харызматыкаў з добрым чынам‑послухам, глыбокімі тэалагічнымі ведамі і гожым палкім словам.

Зазначу, што харызматычнасць нясуць не толькі і не столькі словы, але перш за ўсё практычныя дзеянні. Так, паводзіны кандыдата на пасаду прэзідэнта Аляксандра Казуліна аказваюцца найбольш эфектыўнымі паводле ўздзеяння на нерэфлексіўнага выбарца. Зачараваны мужнасцю кандыдата, ён не здатны да паглыбленых «медытацый»: а што ж там будзе з расійска‑беларускімі дачыненнямі? Тым, хто свядома ці інтуіцыйна спадзяецца паўплываць «харызматыкай» на анемічную грамадскасць, няблага было б ведаць пра тэарэтычны досвед Еўропы. На гэты конт напісана безліч артыкулаў і кніг. Ёсць даследаванні з назвамі тыпу «Бог пачынаецца ў Neoсortex’e»¹¹, дзе паказваецца, што падчас трансцэндэнтнай медытацыі ў задняй частцы neoсortex’у нервовыя клеткі перапыняюць сваю дзейнасць. Напэўна, гэта сведчыць пра ўзнікненне так званай касмічнай свядомасці і знікненне мяжы паміж чалавекам і Космасам. Ёсць іншая тэорыя харызматыкі, якую папулярна можна сфармуляваць так: як я магу ведаць, ці ёсць Бог, калі я дакладна не ведаю, як функцыянуе тэлефон? Маладыя евангелічныя групы ў Еўропе, пазіраючы на ЗША і спасылаючыся на традыцыі і дэфініцыі Каталіцкай Царквы, фармулююць сваё канфесійнае крэда не як перакананасць і вынік разумовых рэфлексіяў, а як пачуццёвую рэч, якая робіць кожны дзень ружовым і памаранчавым. Сабраныя ў велізарных залах вернікі і пустацікаўцы стымулююцца выдатна падрыхтаванымі святарамі‑шоўмэнамі з выкарыстаннем самых сучасных сродкаў шоў‑індустрыі. Ствараецца нешта накшталт «духоўнай культуры імпрэзаў» (spiritual event culture), якая ўяўляе з сябе своеасаблівае вяртанне да «першарэлігіі» кшталту паганскай, але паводле законаў сённяшняга рынку. Тут можа рэкламавацца і цнатлівасць, і непрыняцце гомасэксуальнасці ды абортаў, але і нешта зусім іншае. Рэлігія становіцца складнікам рынку і палітыкі.

У нас пра сапраўдны царкоўны рынак гаварыць яшчэ рана. Наша беларуская царква ўжо мае досвед у камерцыі, праўда, пад патранажам дзяржавы. Я добра памятаю пра фантастычныя гарэлачныя гешэфты Праваслаўнай Царквы на пачатку 90‑х гадоў, яшчэ за прэм’ерам Чыгіром, пра якія пісала газета «Свабода», рэдагаваная Ігарам Герменчуком (светлая яму памяць!). Беларуская ж дзяржаўная машына выкарыстоўвае царкву проста, без усялякіх інтэлігенцкіх хітрыкаў, як «правіла бураўчыка» ў праграме па фізіцы ў сярэдняй школе. А маладая апазіцыя, на маё адчуванне, спрабуе пераняць выкшталцоны замежны досвед, ствараючы падабенства хрысціянскіх рухаў з сімволікай і слоганамі, не заўсёды адпаведнымі нашай традыцыйнай этыцы. (Для мяне, напрыклад, голы вожык на «Чарнобыльскім шляху» як сімвал лысай галавы хворага пасля хіміятэрапіі — не вельмі хрысціянская знаходка.) Маладыя яшчэ не здатныя адчуваць чужы боль і пачытаць шмат якіх кніжак не паспелі. А інтэрнэт паводле тэхналогіі не нясе па‑сапраўднаму хрысціянскіх харызматычных ідэй — цяжка сабе ўявіць медытацыю праз інтэрнэт. Біялагічны ўзрост і неафіцтва нікуды не падзенеш.

У нас няма традыцый прыгожага слова ў храме і па‑за храмам. Праваслаўная Царква з ейнай царкоўнаславяншчынай у літургіі, дзе добрая палова словаў прысутным незразумелая, усмерціла і звычайную казань. Тут было б дарэчы ўзгадаць св. апостала Паўлу: «Калі я малюся на незнаёмай мове, дык дух мой застаецца бяз плоду» (1 Кар. 14:14) і «У царкве лепей хачу пяць словаў сказаць розумам маім, каб і іншых наставіць, чым процьму словаў незнаёмаю моваю» (1 Кар. 14:19)¹².

Памятаю, як на пачатку 90‑х гадоў я прысутнічаў на ўрачыстасці з нагоды Дня славянскай пісьменнасці ў гатэлі «Планета» з удзелам кіраўніка РПЦ мітрапаліта Аляксія. Я быў настолькі непрыемна ўражаны велічнай анемічнасцю і каструбаватай свецка‑савецкай моваю расійскага Ўладыкі, што проста цяжка апісаць. «В этом плане», «хотел бы отметить один важный момент», «мы интересуемся о том», «представители женской половины общества» — такога можна было чакаць хіба ад партыйнага агітатара. Якая ўжо тут харызматыка! Магчыма, Уладыка вельмі гнутка змяніў стыль і перакадаваўся ў семіятычную сістэму прысутнай беларускай урадавай эліты, што гаварыла на расійска‑беларускай трасянцы? Тады мая заўвага недарэчы. Не маючы на ўвазе патрыярха Аляксія, а думаючы больш пра рускае праваслаўе ўвогуле, скажу так: адсутнасць «пасіянарнасці», самаўпэўненая напышлівасць, адарванасць ад штодзённасці, публічная інтэлектуальная лянота падчас богаслужбы, а ў храмах, набліжаных да багатага свецкага начальства, — страшэнная раскоша, а галоўнае — упэўненасць, што за табой стаіць, як і раней, цар, пазбаўляюць яго ў маім разуменні сучаснай харызмы.

Харызматычнасць у публічным выступе не ў тым, каб казаць пра ўсё і заўсёды ўрачыста і ўзнёсла, як праваслаўныя святары ў храме або як добрай памяці Пётр Машэраў. Той публічна пра ўсё гаварыў узнёслымі інтанацыямі: і пра дзень Перамогі, і пра вываз угнаенняў на палі. У гэтай сувязі яшчэ адзін успамін. Робячы так званыя палявыя запісы дыялектнай мовы паводле праграмы ІМ АН БССР у вёсцы Студзёнкі Гарадзейскага сельсавету, той, каля якой пахаваныя салдаты напалеонаўскай арміі, я некалькі разоў прысутнічаў на службе ў малельным доме баптыстаў. Вось там я ўбачыў сапраўдную харызматычную арганізацыю службы. Людзі не баяцца гаварыць. Кажуць — што самае важнае! — з дабрынёй, выразна, фактычна на мясцовай мове, хаця стараюцца гаварыць па‑расійску, не без уплыву чытаных тэкстаў. У свабодным маўленні зноў збіваюцца на сваю гаворку. Самае цікавае — гэта адрасаванасць пасланняў. У той частцы службы, якую можна аднесці да казані, выступоўцаў было кожны раз, можа, чалавек шэсць‑сем. І кожны знаходзіў свайго слухача. Самы адукаваны быў намеснік прасвітара, былы дырэктар школы. Ён прамаўляў першы: прыгожа, коратка, зразумела, як бы задаваў танальнасць. Потым гаварылі іншыя — хто горш, хто лепш, але даходліва і шчыра. Найбольш запомніўся выступ колішняга п’яніцы, шафёра, які распавядаў, як ён валяўся пад плотам, як бедавала ягоная сям’я, пакуль ён не прыйшоў да баптыстаў, і які ён цяпер шчаслівы і як добра ягоным дзецям. Калі ж ён, гаворачы пра сваё вяртанне да жыцця ў Хрысце, нядобрым словам узгадаў Праваслаўную Царкву, дзе ён некалі як бы быў вернікам, прасвітар перапыніў яго, сказаўшы, што асуджаць агулам іншую царкву ды ў Божым храме — грэх. На службе ніхто не спаў, ніхто проста так не сядзеў. Слухалі песні духоўнага квартэту, спявалі псалмы, маліліся, чыталі па чарзе Евангелле, стаялі, сядзелі, кленчылі, здавалі грошы ў прыгожы кошычак, не ўстаючы з месцаў. Настаўнікам у школе можна павучыцца, як чаргаваць на ўроку розныя віды дзейнасці.

Здаецца, што і нашым палітыкам можна шмат чаму навучыцца ў сённяшніх баптыстаў і колішніх апосталаў. Апошнія так харызматычна папрацавалі са сваімі землякамі ў ерусалімскай супольнасці, што нованавернутыя хрысціяне распрадалі сваю маёмасць, чакаючы вось‑вось наступлення Апакаліпсісу. Потым ім збіралі грошы на жыццё па блізкіх і далёкіх суполках. Яны не ладзілі спрэчкак у Ерусаліме сярод адзінаверцаў, а нястомна вандравалі па аддаленых паселішчах. Не памятаю, хто з апосталаў і з якой нагоды сказаў (перадаю сэнс паводле даўно чытанай нямецкай крыніцы): перад сваімі кажы як прарок‑мудрэц, а калі перад ненавернутымі — не бойся грэху быць красамоўным. Нашы палітыкі часта блытаюць жанр і аўдыторыю. На кангрэсе дэмакратычных сілаў мне было дыскамфортна слухаць, як адзін кіраўнік партыі, прэтэндуючы на абранне фармальным лідэрам дэмакратычнага руху, выйшаў на трыбуну з трыма кнігамі і пачаў самазвана клясціся на Канстытуцыі, Быкаве і Бібліі. Тыя, хто сядзеў у зале, хоць і належалі да розных партыяў, аднак у галоўным былі аднадумцамі — ім гэты тэатр аднаго актора падаўся абсалютнай недарэчнасцю. Прафесійныя спевакі кажуць, што калі наслухаешся са сцэны спеўнага фальшу, адразу пачынаюць балець галасавыя звязкі. Ад непрафесійных патугаў на харызматыку звязкі не баляць, але ахоплівае лагодная меланхолія. Публічны непрафесіяналізм з прэтэнзіямі на харызму — страшэнная пошласць, якая адпрэчвае чалавека з пачуццём меры і густу. Зрэшты, можна не паміраць на сцэне паводле Станіслаўскага, а папросту граць, штукавацца. Але ж для гэтага трэба трэніраваць голас, жэсты, міміку, лавіць настрой публікі. Гэта тычыцца і публічнай дзейнасці ўвогуле, перш за ўсё — выбару адрасатаў акцыі: рабочыя, бізнесоўцы, студэнты. (Узгадайце раней апісаную баптысцкую службу: там падбор выступоўцаў прыблізна адпавядаў групам слухачоў.) Вось бяру ў рукі бюлетэнь для бізнесоўцаў, выпушчаны аб’яднанай апазіцыяй. Не ведаю, хто яго рабіў. Вонкава падобна да фронтаўскага прадукту. Але паводле псіхалогіі ўспрымання — не. Кіраўнік БНФ, як бы хто да яго ні ставіўся, — выдатны прамоўца і добры псіхолаг. Назва бюлетэня — «Бізнэсклопат», на вокладцы — партрэт Вінцука Вячоркі з выбарчага плакату. Вячорка — самавіты, гладкі. Тут ягоны зварот да прадпрымальнікаў. «Клопат» — вельмі добрае, нават адкрытае для харызматыкі беларускае слова, але для моўных «паганцаў», бізнесменаў — што тое маладое віно ў старых бурдзюках. Як на мяне, дык лепш бы якая‑небудзь «Бізнэс‑Арэна». На здымку, можа, больш бы прыдаўся Вячорка на кірмашы ў Ждановічах каля гандлёвай палаткі, не такі прылізаны, а больш падобны да тых, што стаяць за прылаўкам: «Я — такі, як Ты!»

Можа, мне не шанцуе, але, колькі помню сябе, амаль заўсёды мне было не вельмі камфортна, калі я чуў публічна з вуснаў дэмакратычных палітыкаў імя Бога або спасылку на хрысціянскія каштоўнасці. Адзінае выключэнне — Зянон Пазняк: у яго было адзінства вобразу — слова, чын, пастава. Адчувалася нават нешта ад апостала Паўлы. Паўла не вітаў апостальскае кармленне ад багатых «спонсараў», а карміўся з сваёй прафесіі — быў усё сваё апостальскае жыццё шпалернікам і вельмі ашчаджаў царкоўныя ахвяраванні, не даваў хабару, нават каб выйсці з‑пад арышту, а падчас апошняга наведання Ерусаліму нават запісаўся ў «гурток жабракоў».

Можа, я занадта датклівы? Але вось уявіце сабе: Мінск, палац «Сукно» на вуліцы Матусевіча, сход інтэлігенцыі, з усёй Беларусі з’ехалася мо чалавек 400. Дзеля дабра сабраліся, прыехаўшы за свой кошт і здаўшы па 5 тысяч рублёў на абед (казалі, што ніякіх спонсараў больш не было). У фае прадаюцца цікавыя патрыятычныя кнігі. Пачатак. У прэзідыуме паважаныя людзі: Колас, Марачкін… З дынамікаў хрыпла гучыць нацыянальная мелодыя. Хвілін дзесяць затрымка. У першых радах залы пачынаецца нейкі рух. Чалавек дзесяць немаладых кабет з КХП БНФ пачынаюць спяваць «Магутны Божа». Зала, зразумеўшы, што гэта спевы, устае. Неяк няёмка. Кабеты пяюць слаба і нячыста. Той‑сёй з залы спрабуе падпяваць. Спеў скончаны. Зноў зацягнутая паўза. З прэзідыума ніхто нічога не кажа. Злева перад прэзідыумам з’яўляецца фігура святара ў шатах Беларускай аўтакефальнай царквы айца Леаніда, майго колішняга калегі на педінстытуцкай кафедры. Нехта з прэзідыуму прапануе ўсім памаліцца за Беларусь, паўтараючы ў паўзе словы малітвы за святаром. Айцец Леанід сваім ад прыроды не вельмі зычным голасам нешта гаворыць, першыя рады нешта паўтараюць. Бачу, што большасць сабраных, як і я, пачуваюць сябе ніякавата. Некаторыя выходзяць з залы… Стан гармоніі вяртаецца толькі пасля другога ці трэцяга выступоўцы.

Такую ж ніякаватасць я адчуваў на некаторых нашых патрыятычных навуковых канферэнцыях, калі ў праграме першым пунктам парадку дня значылася агульная малітва за Беларусь. Нехта толькі дапіваў сваю каву, хтосьці таропка шукаў месца ў зале, толькі што вывінціўшыся з камунальнага аўтобуса, іншы не ведаў, куды падзець свае рукі… Мне было няёмка чуць і беларускіх інтэлектуалаў‑неафітаў, якія, раптам далучыўшыся да харызматычных вернікаў‑страйкоўцаў, што абаранялі сваё права на храм, давалі глыбакадумныя тэалагічныя інтэрв’ю замежным карэспандэнтам. Мне было дзіўна чуць голас Уладыкі Філарэта з труістычнымі напышлівымі інтанацыямі, калі ён прамаўляў сваю цэзарапапісцкую лаўдацыю‑«напутствие» на інаугурацыі прэзідэнта Беларусі 8 красавіка 2006 г. Хрысціянскі мітрапаліт настаўляў прэзідэнта, які ў свой час публічна заявіў, што лічыць хрысціянства асновай дзяржаўнай ідэалогіі, «быць цвёрдым, непахісным, ісці цвёрдым крокам наперад, баронячы свае гарады і народ ад ворагаў…» Што бараніць, ад якіх ворагаў? Бегчы на «Лінію Сталіна», што пад Радашкавічамі? Уладыка выкарыстаў кампіляваны пасаж з вершаў 2‑й главы 1‑й Кнігі Царстваў з таго месца, дзе цар Давыд, паміраючы, запавядае свайму сыну Саламону «не адпускаць нават сівых, набрынялых юдэйскай кроўю ворагаў з мірам, а загнаць у апраметную па калена ў крыві…»

Дзякаваць Богу, канец крывавай цытаты быў не агучаны. Аднак, як той казаў, sapienti sat. На другі дзень у недзяржаўных медыях пачуліся галасы: выкарыстаў Уладыка проста прыгожую метафару ў нейкім невядомым пераносным сэнсе ці сапраўды раіць кіраўніку дзяржавы карыстацца старазапаветнымі рабаўладальніцкімі прынцыпамі «вока за вока, зуб за зуб»? Дзе ж харызматычны заклік да Дабра, паразумення з бліжнім? Тут мы сутыкаемся з наўпроставай тэалогіяй у палітыцы, як у мусульманскіх фундаменталістаў. Вольная метафара гучыць як праграма дзеянняў свецкага суверэна.

Магчыма, мая бяда — у асаблівасцях маёй памяці. Я абсалютна не какетнічаю, калі пытаюся: ці можна, выкарыстоўваючы цытаты ды метафары са Святога Пісьма як сродкі маралізатарства, забывацца на кантэкст? Ужываючы класічныя метафары і крылатыя выразы нават са свецкіх тэкстаў, нельга забывацца на першакрыніцу. «Імгненне, ты — прыгожае, — спыніся!» — так Фаўст не гаварыў, бо быў ужо сляпы, расчараваны й знявераны. «Здаровы дух у здаровым целе» — гэта не прычынна‑выніковая сувязь, а просьба да багоў, каб яны так зрабілі. «Из дальних странствий возвратясь» — гэта назва байкі Крылова пра хлуса, а не загаловак для нататкаў журналіста‑міжнародніка. Першы радок з вершу Блока пра страчанае каханне «О доблестях, о подвигах, о славе» не падыходзіць да рубрыкі пра вайну, і г. д. «Красота спасет мир» — так не гаварылі героі хрысціянскага пісьменніка Дастаеўскага. Фраза гучала іначай: «Красота Христова подвига спасёт мир». Гэта — Евангелле ў пяці словах.

Хто публічна спасылаецца на Святое Пісьмо, той павінен прызнаць, што яго прадыктаваў Усявышні. Тады трэба не саромецца сваёй веры, але і не абыходзіцца вольна з арыгінальным Тэкстам (гэта не азначае, што яго нельга па‑сучаснаму трактаваць з улікам параўнальнага гістарызму). Чаму я не магу публічна прамаўляць сакральныя тэксты? Мне сорамна быць крывадушным, бо я не адчуваю ўнутранага паклікання. Да таго ж як філолаг я ведаю, што не ўсё пад вокладкай Бібліі надыктаванае Богам, бо ў розных перакладах і ў розных народаў ёсць пэўныя разыходжанні¹³. Дый не мог Гасподзь, ствараючы цэлы свет, знайсці час, каб, напрыклад, дакладна рэгламентаваць, што рабіць з валом, які да смерці забоў жанчыну, і з валом, які забоў чужога вала. Праўда, старазапаветныя габрэі лічаць, што праз Майсея Ён паспеў сфармуляваць: першага вала (што ўсмерціў кабету) — пабіць камянямі і кінуць у яму, а таго, што растрыбушыў чужога вала, прадаць і падзяліць грошы паміж спрэчнікамі. Забітага ж вала — падзяліць і з’есьці (Зыход, 28). Ведама ж, з габрэямі можна было паспець: тады Гасподзь апекаваўся толькі адным абраным народам. Беларусам у сярэднявеччы было цяжэй. У Госпада клопату стала больш, дык ён дазволіў у ВКЛ пісаць рэгламентацыі звычаёвага права проста кніжнікам на старабеларускай мове. Тыя, натуральна, не сталі боганатхнёнымі і таму не захаваліся так поўна да нашых дзён.

Што да манеры маліцца, то, зноў жа, я памятаю, што Хрыстос вучыў: зайдзі ў пакой, зачыні ціхенька за сабой дзверы і кажы Богу простыя словы…

Калі гаварыць вельмі сур’ёзна, я не асуджаю тых вернікаў, хто можа так раптам перад людзьмі пачаць маліцца. Мне проста не дадзена пачуццёва іх зразумець. Я магу толькі тое, што магу. Калі апакаліптычны землятрус расшчэрыць перада мною зямную кару, калі заяц будзе ратавацца разам з ваўком, тады, можа, прага жыцця так завалодае мною, што я страчу свой не‑арыстакратычны сорам і ўкленчу перад вечным Логасам. Але гэта не тое, што царква называе пыхай. Гэта іншае. Словамі не патлумачыць.

Мы такія выраслі

Раней я ўжо ўзгадваў маіх знаёмых аднагодкаў. У стаўленні да веры мы збольшага падобныя адзін да аднаго: Святое Пісьмо чытаем, пачцівасць да Бога маем, у храм ходзім рэдка, а калі ходзім, то не выходім са свайго «я». Так жыццё склалася. Мне нават Лукашэнка па‑свойму сімпатычны, што не прыкідваецца вернікам у царкве: прыйдзе, стане на святочны дыван, па‑добраму здзівіцца, што «воскресение Христа приходится как раз на выходной», прыкладзе сваю магутную даланю да левай грудзіны ды скажа пра клопаты калгаснікаў у пільніцу. Глядзіцца больш натуральна, чым Пуцін у абліччы хрыстовай авечкі, які ўчора зубаскаліў на міжнароднай прэсавай канферэнцыі на ўвесь свет у стылістыцы вайсковага каптэнармуса пра юдэйскае абразанне, а сёння цалуецца перад камерамі са сваім высокім душпастырам — Уладыкам Аляксіем.

Скажу трошкі лірычна, як ішоў да свайго Бога ў дзяцінстве. Пісаць пра дзяцінства са скептычнай дарослай мудрасцю, што цяпер стала модай — абсалютная мастацкая няпраўда. Мне месцамі дыскамфортна чытаць, напрыклад, эсэ Вінцэся Мудрова «Сямейны альбом», дзе аўтар — амаль спрэс іранічны і помніць з мінулага адно ўсялякія недарэчнасці (кажу паводле слыхавых уражанняў, чытаць надрукаванае не захацелася). Ненатуральна ўспамінаць чаргу па доктарскую кілбасу ў савецкі час, не ўзгадаўшы, якая яна была смачная ў параўнанні з сённяшняй, або запомніць пра Мусліма Магамаева толькі тое, што ён прывёз са стажыроўкі ў Італіі нейкі там папулярны эстрадны шлягер ды пару балоневых плашчоў (адкуль аўтар ведае гэта?) і што стаяў ён на эстрадзе неяк смешна, расставіўшы рукі і раздзімаючы ноздры. Рэч, вядома, не ў доктарскай кілбасе і ў Магамаеву. Без макулінкі дабрыні траціцца харызма інфармацыйнай праўды. Гэта тычыцца не толькі літаратуры, але асабліва жанру, які называюць прапагандай. Я не раз казаў гэта журналістам на лекцыях па культуры мовы. Культура мовы — гэта не проста граматычная карэктнасць. Спрэс іронія ды спапяляльная крытыка не знаходзяць глыбокага водгуку ў душы таго, на каго яны разлічаныя. У тэксце недзе ў глыбіні мусіць ненавязліва прыхоўвацца дабрыня. Тое ж і пра Бога. Калі яго занадта славіць, дзе б то ні было, чалавек разумны адчужаецца. Мне вельмі спадабалася адна заўвага Пётры Рудкоўскага падчас онлайнавай канферэнцыі, калі ён сказаў, што ў размовах пра веру не павінна быць зашмат Бога.

Усе пішуць пра сваё ранняе дзяцінства заўсёды не без уплыву расповеду старэйшых і эмацыйнага пераасэнсавання. Я — не выключэнне.

Храма ў нас у вёсцы не было — ні каталіцкага, ні праваслаўнага. Напрасткі да польскай мяжы было кіламетраў шэсць‑сем — прыпамежная зона. Бажніцы ў блізкіх вёсках ужо ў канцы 20‑х гг. ці разбурылі, ці перарабілі на склады ды цялятнікі. Самую большую сястру Леанілу, што памерла ў Сібіры, калі бацькі былі на абавязковай вярбоўцы, ахрысцілі яшчэ адкрыта ў касцёле, а ўсіх астатніх траіх дзяцей, апроч мяне, таемна ў царкве. У той завірушны час шукалі хоць якога Бога.

Мяне да вайны ахрысціць не паспелі. Усё трэба было рабіць таемна, ехаць да святара кіламетраў за трыццаць і там неяк дамаўляцца. Баяліся ўладаў і хапуна. Бацькавых двух братоў забралі. Перад прыходам немцаў пайшла пагудка, што ўсіх нехрышчоных немцы будуць расстрэльваць. Начальства тады ўжо ніхто не баяўся — яно ўсё паразбягалася. Але да святароў таксама было не дабрацца. Тады нашы вясковыя дзяды недзе пад Ушачай — з таго краю, дзе Рыгор Барадулін — прыхапкам знайшлі недавучанага папа, які некалі служыў дзякам у праваслаўнай царкве, за паўмяха жыта і кавалак сала прывезлі ўначы да нас у вёску. Сабралі ўсіх нехрысцяў — з сем’яў каталікоў і праваслаўных — у нашай «чыстай хаце» (у пакоі, дзе толькі спяць ды калі‑небудзь балююць, а днём не спатыкаюцца) ды ахрысцілі. Вось такое народнае, таемнае, калектыўнае (зрэшты, экуменічнае!) далучэнне да почату хрысціянскіх душ зведаў я ў простай сялянскай хаце. Былы дзяк выдаў бацькам уласнай рукой напісанае пасведчанне пра той начны калектыўны чын. Нашай маці, як самай пісьменнай ды яшчэ з дзявоцкім прозвішчам Фрыдрых, даручылі захоўваць гэтую паперчыну на выпадак, калі немцы будуць знішчаць паганцаў. Немцы, праўда, не пыталіся пра хрост. Іх больш цікавілі партызаны, яйка ды млека. Ужо дарослым я шмат думаў пра новы хрост, аднак застаўся такім, як ёсць. Вырашаў Бог‑лёс, не я.

Пасля вайны, калі пайшоў у школу, я ўважліва разгледзеў нашы абразы, што віселі на куце над сталом, абпятыя ручніком. Адзін — старая драўляная выява Ісуса, другі — нешта накшталт выразкі з часопіса, пісанага лацініцай, з выявай Маці Божай. Брат Толік, які ўжо разбіраў лацінскія літары, прачытаў мне подпіс. Там было: Ratuj nas, Matka, daj nam rady. Пазней я пачуў ад сястры, што гэта была старонка з каталіцкага малітоўніка на беларускай лацініцы, які яшчэ ксёндз пры вянчанні даў бацьку, каб той прывучаў маці да касцельнай імшы.

Дарэчы, да чытання гэтага подпісу дайшло, калі мы з братам — было гэта перад Тройцай (у нас не казалі Сёмуха) — атрымалі ад маці даручэнне, застаючыся дома, акрамя звычайнай «дзяжурнай» працы — нарваць трусам травы, наглядаць за курамі і г. д. — пашараваць гальнём (дзяркачом) падлогу, памыць вокны, непаклееныя сцены — каб усё было чысценька. Пры гэтым маці, як нам здалося, неяк выразна паглядзела на покуцце. Мы вельмі стараліся. Зрабілі ўсё, пасыпалі падлогу аерам, нават наламалі «маю» — маладых бярозак — і паўтыркалі паабапал уваходу ў хату. А яшчэ мы… памылі багоў і павесілі сушыць над чалеснікам на вяровачцы. Ікону прывязалі за вушка, а цубкую папяровую Маці Боскую перагнулі і падвесілі, каб не звалілася. Убачыўшы гэтую прыгажосць, маці толькі закрыла твар рукамі ды сказала: «А мае ж вы працаўнікі!» — і не сварылася. Усё паправілі. Гэта стала сямейнай легендай — як Толік з Пётрам Багоў памылі.

Маці пра Бога і Царкву з намі ніколі не гаварыла. Відаць, баялася непрыемнасцяў для дзяцей. Сама яна, праўда, малілася. Не так, каб штодня, а больш у цяжкую гадзіну: як паміраў паранены бацька, як хварэла карова, калі чакаўся прыход фінагента, які мог апісаць маёмасць, перад навальніцай, калі баяліся граду, ці калі мы паміралі ад трасцы. Маці прасіла нас выйсці, калі малілася. Але мы часам падглядалі праз дзверы. (Мы, дурныя, гаварылі: маці робіць сіў‑сіў‑сіў.) Яна не стаяла на каленях, не хрысцілася, рэдка калі нешта шаптала. Яна часцей проста сядала на ўслон насупраць абразоў, азіралася, ці не глядзіць хто на яе, злучала рукі ў прыполе і ўзіралася ў твары святых. Сядзела доўга, як бы чакала з’яўлення нечага. Калі Яно прыходзіла, твар маці ружавеў, рабіўся маладым, яна схіляла голаў, нешта ціхенька гаварыла, сядзела яшчэ з хвіліну і шчаслівая нетаропка выходзіла з хаты. Услон заставаўся перад іконамі. Яна тады была радасная, вельмі ласкавая і пяшчотная.

Калі‑небудзь гэтага не атрымлівалася. Маці сядзела доўга, углядалася ў твары святых, перабірала пальцы рук, твар быў заклапочаны, як нежывы. Як бы не дачакаўшы нечага, маці шпарка ўскоквала, выбягала з пакою, у адной руцэ ўслон, у другой — чыстая баціставая хустачка, якую яна сцягвала на хаду з галавы, і пачынала нешта хутка рабіць, завязваючы звычайную паркалёвую хусцінку, якую жартам называла «абыдзённая намётка». Мы адчувалі, што да яе зараз лепш не звяртацца, і стараліся не трапляцца пад руку. Пасля маці, як бы вінаватая, сама падыходзіла да нас, шурпатай рукой церабіла нам валасы і казала нешта добрае. Як я цяпер разумею, яна малілася шчыра, таму чакала, каб Усявышні яе пачуў. А душа ж не заўсёды адкрываецца… І Яно не кожны раз з’яўляецца…

У мяне таксама фармаваўся свой Бог, хаця, зразумела, без аніякага душпастырства, іконаў ды посту. Пачэ паста і малітвы быў послух, шмат послуху: пасвіць казу, рваць траву трусам, паліваць грады, драць і сушыць лазу (каб здаць нарыхтоўшчыку і купіць увосень падручнікі) і г. д. Мой Бог быў нейкі Дэміург, стваральнік усяго вакол мяне, але пантэістычны, напалову паганскі, рассыпаны паўсюдна: у хаце, у рацэ, у хляве, у садзе… Я нават сам на хаду складаў сабе малітвы. Іду, напрыклад, у сад шукаць паданкі. Рваць з дрэва нельга: маці будзе крычаць (сварыцца). Шапчу сам сабе: «Госпадзі, Ісусе Хрысце, дай жа мне яблык у лісце. Калі ападыш не найду, тады сучочак заламлю». Ці то я быў пачуты, ці гэта чыстая выпадковасць, але звычайна пасля такой малітвы сярод лісця пад яблынямі пальцамі босых ног намацваў паданкі. Тут я, вядома, крывіў душою: прыніжана‑аддана просячы ў Хрыста зямных дарункаў, я пагражаў зрабіць зло — заламаць галінку. Не проста зламаць, а заламаць. У вёсцы ўсе ведаюць, якое гэта зло — зрабіць залом, напрыклад, у жыце (узгадайце выкарыстанне паганскага вобраза «заломы» ў Купалавай паэзіі).

Калі пазней мне давялося чытаць, як апостал Паўла простымі словамі выкладаў «хрысціянскую метафізіку» ў казані на Афінскім арэапагу, я злавіў сябе на тым, што ў дзяцінстве, не сапсаваны крытычнымі ведамі, я быў блізкі да разумення хрысціянскага Бога. Хіба што я яшчэ не ўсведамляў, што галоўны дом Хрыста недзе на небе, а гасцёвы — недзе там, у рукатворным храме, у Бабынічах ці ў Празароках. Ужо студэнтам інстытута замежных моваў я сустрэў у Шляйермахера псіхалагічнае вытлумачэнне імкнення чалавека да веры: «Рэлігія — гэта спаталенне ўласцівага душы пачуцця залежнасці ад бясконцага». Калі мне было гадоў пяць, я нейкае падобнае пачуццё зведаў у апошнюю ваенную зіму. (Вядома, я тады не ведаў ніякіх такіх мудрагелістых словаў.) Адна дэталь: нашага бацьку, смяротна параненага ў партызанах увесну 1944 г. пры першым адступленні немцаў, пахавалі спачатку на ўзгорку непадалёк ад хаты і толькі пасля Перамогі перахавалі на братніх могілках разам з іншымі загінулымі. Дык вось, пра тое першае пачуццё трансцэндэнтнасці. Прахапіўшыся аднойчы невядома чаго сярод ночы ў сваім драўляным нізкім ложку з падрэзанымі ножкамі (каб не так балела, калі малое вываліцца), бачу маці. Яна сядзіць каля вакна. Акно ў нашай «чыстай хаце» прарэзана высока, ды і ложак нізкі. Мне нават бачны кавалак неба ў зорках. Маці вартуе ўначы калгасны свіран, ток і варыўню (склад). Яна ў ватоўцы і самаробных бурках, паліць і глядзіць у акно. Я чую прыемны пах турэцкага самасаду. (Маці пачала паліць «ад кашлю» ў сібірскай ссылцы, навучыўшыся гэтаму ад чалдонак.) Праз акно на ўзгорку відаць крыж на бацькавай магіле. Маці глядзіць туды, як мне здаецца, на крыж. Я ўстаўляю ногі ў апоркі, што каля ложку, ціхенька прабягаю праз «чыстую хату» і трысцен у сенцы і выходжу на ганак. Дзіўная месячная ноч. Усё ў зорным малацэ. Мне не холадна і не страшна. Снег, як вата. Можа, я сплю? Гляджу ў неба, мне робіцца неяк млосна. Там бездань і зоркі. І так хочацца памерці! Мне здаецца, што мяне няма, а на ганку толькі апоркі стаяць… Зранку прачынаюся ў ложку, мне чамусьці трошкі страшна: у хаце нікога. Гляджу на покуцце, дзе багі, і супакойваюся.

Яшчэ адно, вельмі моцнае ўражанне пра рэлігію і царкву з дарослага жыцця. Сёння нядзеля, Вялікдзень. Еду з цэнтру гораду ў Серабранку адведаць унукаў. На прыпынку каля Вайсковых могілкаў, дзе царква святога Аляксандра Неўскага, у трамвай пад рукі ўводзяць амаль беспрытомную жанчыну, сяк‑так уладкоўваюць сесці. Перапыхнула кабета, адсоплася, загаварыла з суседкай: «А мая ж ты дачушка, я ж гадзіны дзве на службе прастаяла, там жа дыхаць няма чым. Ні прысесці, ні павярнуцца…» Людзі рэагуюць па‑рознаму. Мне мільгае мінорным іерогліфам незваротнасць часу: дзевяноста чацвёрты год, апошнія тыдні майго амбасадарства ў Нямеччыне. Разам з жонкай вандруем па вулках перадкаляднага Мюнхену. З намі супрацоўніца беларускай службы радыё «Свабода» Ларыса Верас. У Мюнхене надзвычай маразяна: градусаў 10—12, ды і вільготнасць немалая. Заходзім у касьцёл Frauenkirche am Marienplatz. Ёсць вольныя месцы. Сядаем. Лавы пакрытыя мяккім аксамітам і неяк па‑штукарску з сярэдзіны ацяпляюцца. Зямны рай… Арганы, Бах, бясконцая глыбіня спічастага неба вабяць увысь, у вечнае. Шчаслівая гармонія зямнога і нябеснага…

Раскоша інтэр’ераў праваслаўных храмаў і змучаныя шматгадзінным стаяннем бабулі ў хусцінках — для мяне нешта ненатуральнае. Я абсалютна не магу ўспрымаць адбудаваны Храм Хрыста Збаўцы ў Маскве. Асляпляльная пазалота пры ўключаным асвятленні, бязмерная раскоша. Да таго ж, аднойчы камандзіраваны ў Маскву працаваць у патэнтных фондах савецкай сталіцы, я больш як месяц штодня купаўся ў басейне «Масква» ў душнае лета 1970 г., калі гарэлі тарфяныя Кашыра і Шатура. Басейн быў на месцы старога ўзарванага Храму. Уся Масква прапахла тарфяным гарам, вада ў басейне смярдзела потам і яшчэ шмат чым. Таму мне здаецца ўвесь час, што храм штучна зроблены, стаіць на апаганеным месцы і здзекліва багаты. Асаблівае фарысейства мне бачыцца ў храме, калі туды прыходзяць алігарх Лужкоў ды «найрахманейшы хрысціянін» Уладзімір Пуцін. Ва ўсім, пэўна, вінаватае маё беднае галоднае дзяцінства. Нават у бяднейшых мінскіх цэрквах мне ўзгадваецца Леў Талстой: «Царственное великолепие православной церкви затмило благодать её откровений».

Канфірмацыя ў Ротэнбургу
(замест заключэння)

Каб завершыць свае разважанні пра хрысціянскі чыннік і палітыку, распавяду спачатку кароткую гісторыю пра беларускага хлопчыка Дзяніса, які цяпер жыве ў Нямеччыне ў невялікім гарадку Ротэнбург‑ам‑Нэкар, што кіламетраў за трыццаць ад Штутгарту. Для мяне гэта гісторыя мае пэўны алегарычны сэнс.

15 гадоў таму Дзяніса, ад якога адразу пасля нараджэння адмовілася маці, узяла з Дому дзіцяці ў Мінску бяздзетная нямецкая сям’я. Хлопчык быў вельмі хворы: вывіхі суставаў, глухата ад перадазоўкі антыбіётыкаў, скрыўленне шыі, дэфармацыя чэрапу і г. д. Я на той час быў старшынём камісіі ВС БССР па замежных справах, а пазней — першым Амбасадарам РБ у ФРГ. Склалася так, што я непасрэдна спрычыніўся да лёсу Дзяніса: тады не было закону пра ўсынаўленне, і я фактычна апекаваўся адным з першых выпадкаў з замежнымі бацькамі. Пазней, ужо ў Нямеччыне, я курыраваў гэтую сям’ю паводле амбасадарскіх абавязкаў. Вось, уласна, перадгісторыя.

Бог ды царква пачаліся для мяне тут з таго, што маці Дзяніса і яе грамадзянскі муж былі, паводле слоў загадчыцы Дома дзіцяці, людзі ўцаркоўленыя. Да таго ж бацька хлопчыка быў мастак і нават маляваў на продаж іконы. Калі мы падбіралі немцам дзіця (можна было толькі хворае), мне чамусьці так стала шкада гэтага хлопчыка, што, як мне здаецца, толькі дзякуючы майму пасярэдніцтву (баюся сказаць — харызме), выбар спыніўся менавіта на ім. Яшчэ аб’ектыўны плюс — хлопчыку не было і году. Такіх дзяцей бяруць ахвотна.

Гады за два ў Нямеччыне Дзяніс цудам і не без дапамогі нямецкіх лекараў «выкачаўся», як бы сказалі ў нас у вёсцы, са сваіх хваробаў і стаў Дэнісам Краўзэ, а пасля канфірмацыі ў евангелічнай царкве 19 сакавіка 2006 г. (у дзень апошніх прэзідэнцкіх выбараў у Беларусі) набыў яшчэ дадатковае імя Петэр. Цяпер ён — Дэніс Петэр Краўзэ. Ідэю даць яму такое middle name падаў евангелічны пастар, які амаль два гады катэхізаваў Дэніса і з якім я некалькі разоў сустракаўся, прыязджаючы амбасадарам адведаць тады яшчэ грамадзяніна Беларусі Дзяніса. Ёсць апостал Петрус, Петэрам зваўся дзед па лініі цяперашняга бацькі, ды і я, так бы мовіць, дабрадзей з Мінску, завуся Пётра. Набралася шмат добрых супадзенняў. Святар вырашыў, што менавіта я павінен быць «далёкім» хросным бацькам. Месяцы за два да тэрміну канфірмацыі я атрымаў запрашэнне ад бацькоў Дэніса і ад евангелічнай царквы Ротэнбургу быць ганаровым госцем на канфірмацыі.

Пра тую канфірмацыю і падзеі вакол яе я б і хацеў распавесці. Сабраўшы каля сотні подпісаў за Мілінкевіча і не галасаваўшы датэрмінова, я загадзя за тры дні прыляцеў у Штутгарт, як прасілі мае нямецкія сябры. Нямецкія медыі пісалі і казалі тады некалькі разоў на дзень пра Беларусь, а калі пачалася «Плошча», тэма не сыходзіла з першых старонак. Мне прыйшлося выступіць перад шасцю класамі дзвюх гімназій і даць інтэрв’ю дзвюм газетам, у тым ліку царкоўнай са Штутгарту.

Я папрасіў святара дазволіць мне папрысутнічаць на «генеральнай рэпетыцыі» канфірмацыі (заключны занятак‑гутарка святара з дзецьмі і бацькамі). На канфірмацыі, дзе можа прысутнічаць любы парафіянін, а не толькі блізкія, дзецям можна задаваць пытанні з залы. Святар на «рэпетыцыі» папрасіў прысутных дарослых пагутарыць з дзецьмі, запытацца што‑небудзь з катэхізы. Нас, дарослых, было чалавек дзесяць. Дзеці трымаліся абсалютна разняволена і спакойна. Канфірмавалася восем хлопчыкаў, сярод іх адзін эфіоп і адзін грэк. Ахвотнікаў задаваць пытанні не было, і святар звярнуўся да мяне, патлумачыўшы дзецям, хто я такі.

Я сказаў, што хачу задаць пытанне, на якое я сам, як некатэхізаваны чалавек, не ведаю адказу (я трохі какетнічаў). Зала і дзеці ажывіліся. Сапраўды, на гэтае пытанне і некаторыя дарослыя вернікі не заўсёды могуць складна адказаць. Я запытаўся пра другое прыйсце: як жа быць? Першахрысціяне ўжо рыхтаваліся да Апакаліпсісу, прадавалі маёмасць, а Хрыстос і па сёння не прыйшоў… Святар хацеў пачуць добраахвотнікаў. На маё здзіўленне адказваць выклікаўся грэк («элін»!). Тут пачалася для мяне галоўная алегорыя. Хлопчык гаварыў на бліскучай нямецкай мове (бацька — грэк‑эмігрант, маці — са Шры‑Ланкі) і сказаў прыкладна так: першахрысціяне былі наіўныя людзі, яны разумелі кожнае слова Хрыста амаль літаральна. Ды і ён сам прамаўляў да іх простымі показкамі, каб яны зразумелі. Той час разуменнем Логасу — адрозніваецца ад нашага. Сёння ніхто, апроч Бога, не ведае, калі наступіць Вялікі дзень. Калі б людзі гэта ведалі, жыццё б страціла сэнс і не было б неабходнасці імкнуцца быць дасканалым у Богу. Я быў бясконца здзіўлены.

Асабліва мяне ўразіў акцэнт у адказе пра тое, што без чакання Апакаліпсісу жыццё чалавека страціла б свой сэнс. Гэта ж амаль цэнтральнае звяно ў разуменні пераходу чалавецтва ад антычнасці да хрысціянства — «кола» часу пераходзіць у «стралу‑спіраль»! Пазней, седзячы за святочным сталом у бацькоў Дэніса побач са святаром, я запытаўся, як ён працуе з дзецьмі. Той патлумачыў, што ў пытаннях катэхізацыі ён лепш пачувае сябе на грунце рацыянальнага параўнальнага гістарызму і з улікам гэтага набірае групу дзяцей з высокаадукаваных сем’яў. Ёсць іншы святар, які працуе з астатнімі. Той часцей можа апеляваць да «містычнага» пачатку. Аднак тут няма выразнай мяжы. Сам ён выкарыстоўвае шмат царкоўнай музыкі самай рознай палітры: ад Баха да амерыканскага хрысціянскага джазу — у залежнасці ад сітуацыі. На ўроках медытацыі — Бах, а на ўроку «практычнай харызматыкі» (напрыклад, прыборка тэрыторыі) — джаз. Дарэчы, канфірмацыя пачыналася пад музыку царкоўнага ансамблю электроннай музыкі, які выконваў на англійскай мове When Israel was in Egypt’s Land. На лаўках для вернікаў ляжалі тэксты з нотамі. Ахвочыя падпявалі.

Мяне ўразіла агульная атмасфера адкрытасці і свабоды ў паводзінах усіх прысутных і ў царкве, і ў доме Дэнісавага бацькі. Людзі ведалі, што рабіць, як трымацца. Ніхто не выяўляў празмернай пабожнасці, але ніхто не апусціўся да царкоўных анекдотаў‑жартаў. А тэма царквы, веры, імігрантаў была на працягу двух дзён святкавання (з’ехаліся сваякі з усёй Германіі) бадай самай галоўнай. І што самае цікавае: дыскусія вялася толькі ў самых талерантных танах.

Прызнаюся шчыра: на пачатку бяседы, калі закранулі тэму мусульманізацыі Еўропы, я ледзь не трапіўся са сваім «правым радыкалізмам», засвоеным з рэспектабельных рэгулярна чытаных «Зюддойчэ цайтунг» (самая тыражная газета ФРГ у каталіцкай Баварыі), «Вэльт», «Цайт», «Шпігель». Аказалася, што сабраныя тут разнамасныя бюргеры не падзяляюць устрывожаных настрояў салідных газет, бо лічаць іх занадта палітызаванымі. Магчыма, прычына ў тым, што Штутгарт і наваколле — адна з самых непраблемных мясцін Германіі, а гаспадар — амерыканізаваны паспяховы бізнэсмэн. Беспрацоўных тут няшмат, свабодныя месцы традыцыйна запаўняюцца немцамі з Усходу, якія доўгія гады цягнуцца за першымі абозамі выгнаннікаў з Польшчы ды Чэхіі. Мусульманскіх гета і «паралельных грамадстваў» тут няма. Замежнікі паспяхова адаптуюцца, засвойваюць нямецкую мову і — што вельмі нечакана! — прымаюць евангелічную веру (узгадайце канфірмаваных грэка і эфіопа). Так казаў святар, які сядзеў за сталом. Магчыма, гэта — уплыў царквы, што шчыльна займаецца імігрантамі, дапамагае ім інтэгравацца. У гэтым я меў магчымасць пераканацца на сустрэчах са старшакласнікамі ў мясцовых гімназіях. Вось і выходзіць: Бог агульны, і «эліны» становяцца немцамі. Няма змяшанага «мультыкультуралізму».

Гаспадар дому, што каштуе каля 1 млн еўра і дзялка пад дом — 300 000, цяперашні бацька нашага беларускага Дзяніса, буйны мэнэджэр амерыканскай кампутарнай фірмы «Х’юлет Пакард», на якую ён адпрацаваў больш за 20 гадоў — ва ўсім надзвычай адкрыты чалавек. Гюнтэр не адзін год пражыў у ЗША, «настоены» на пратэстанцкай этыцы працы: не поспех любой цаной і хутка, а абложная, разлічаная на доўгі час працоўная аскеза. Ён лічыць, што праблемы палітыкі, нацыі, царквы ўзнікаюць тады, калі дрэнна працуе эканоміка, калі няма грошай на інтэграцыю імігрантаў, калі сама нацыя не мае чаго прапанаваць наезджым людзям у матэрыяльнай і духоўнай культуры. Як чалавек лютэранскай традыцыі, хоць сам ён у царкву ходзіць рэдка (рашэнне аб канфірмацыі Дэніс прымаў сам), ён за рацыянальнае выкладанне асноваў розных рэлігій у школе. Паводле парады бацькі, Дэніс запісаўся з 7‑га класа на рэлігійны спецкурс, з якога «плаўна» перайшоў у групу евангелічнай катэхізы.

Думаючы пра далейшы лёс беларускага хлопчыка Дзяніса, які стаў еўрапейцам Дэнісам, і ягоных бацькоў і сваякоў, прыходжу да высновы, што свой поспех і шчасце ён знойдзе праз штодзённую актыўнасць і духоўны рацыяналізм.

Дапісваючы гэтыя радкі, я выйшаў у інтэрнэт паглядзець электронную пошту. Сярод агляду публікацый перад уваходам на свой адрас звярнуў увагу на анатацыю з назвай «Более 250 тысяч человек поклонилось деснице Спиридона Тримифунтского». Даведаўся, што на паклон да правіцы грэцкага цудадзея, прывезенай з вострава Корфу ў Маскву, за тры дні ў Храме Хрыста Збаўцы прыйшлі 300 000, а ў Данілаў манастыр за два дні — ужо больш за 250 000 пілігрымаў. Людзі стаяць у сярэднім па 12 гадзін. Святыя рэліквы Спірыдона дапамагаюць бедным, асабліва бяздомным і тым, хто жыве ў цеснаце. Вынікі ўжо ёсць. Намеснік манастыра архімандрыт Аляксій паведаміў журналістам, што адна жанчына, пакланіўшыся св. Спірыдону, дома адразу ж атрымала званок з муніцыпальнай службы, што падышла ейная ільготная чарга на кватэру.

Вось думаю сабе, як па‑рознаму вырашаюць кватэрнае пытанне хрысціяне ў Маскве і ў невялічкім гарадку пад Штутгартам. Людзі зробленыя з аднолькавага мяса і касцей. Толькі лад жыцця ў Германіі схіляе вернікаў да працоўнай аскезы, а ў новакапіталістычнай Маскве сотні тысячаў людзей усё яшчэ спадзяюцца на цуд. Дэнісаў бацька, каб зарабіць свой мільён, правёў у камандзіроўках у самалётах паміж Чыкага і Ганалулу агулам больш за два месяцы. Цяпер перад адыходам на пенсію атрымаў ад фірмы год (!) перадпенсійнага адпачынку з поўным захаваннем сярэдняга заробку. (Тут жа нейкі голас мне гаворыць: Гюнтэр, Дэнісаў бацька, зашмат лётаў, каб зарабіць грошы, і апраменіўся ў самалётах, стаў бяздзетным. І Бог даў яму хворае дзіця з Мінску, бо біялагічныя бацькі тут бы яго не вылечылі. Цуд. Можа, і праўда, цуд?)

Пэўна, усё ж палітыкам трэба шукаць шляхі, як змяніць лад жыцця і гаспадарання, але не праз харызматычную катэхізацыю насельніцтва на плошчах. Не факт, што маскоўскія бабкі, якія стаяць па 12 гадзін у чарзе, каб пакланіцца святым рэліквам, зробяць на прэзідэнцкіх выбарах 2008 г. выбар за кандыдата, які забяспечыць ім годнае жыццё.

Еўрапейскі чалавек не ведае нічога лепшага за габрэйскі дэкалог і новазапаветны Апакаліпсіс. Кожны час мудрыя тэксты прачытвае па‑свойму. Мы не ведаем адказу, але мы шукаем. Здаецца, Хрыстос таксама казаў: я не толькі апірышча на шляху, я — шлях.

З таго, што я чытаў пра іншыя рэлігіі і веравызнанні, мяне асабліва ўразіў звычай афрыканскага племя, што практыкуе культ духу Мбоны. Яго добра апісаў амерыканскі біёлаг Дэвід Слоўн Вільсан, які ў сваёй працы «Храм Дарвіна» аналізуе 35 рэлігійных супольнасцяў з гледзішча суадносінаў эвалюцыі рэлігіі і грамадства. Ягоны погляд на рэлігію як на функцыю, што арганізоўвае культурную эвалюцыю асобных групаў, для еўрапейца справядлівы толькі як частка парадыгмы. Аднак як алегорыя для нашага беларускага выпадку вельмі падыходзіць.

Дык вось, жыхары аднаго афрыканскага племя ўсё жыццё будуюць капішча для духу Мбона, але з падручных матэрыялаў, якія хутка разбураюцца, хоць вакол дастаткова больш трывалага будаўнічага матэрыялу. Цывілізаваныя місіянеры прапанавалі ім дапамагчы збудаваць храм з каменю, а яны адмовіліся, растлумачыўшы, што кожны новы будынак свяцілішча пачынаюць будаваць толькі тады, калі вернікі канчаюць свае спрэчкі па штодзённых праблемах уладкавання жыцця ў племі. Як той казаў, no comment.