«Хутчэй, чым саму Маскву, вучысься ў Маскве бачыць Бэрлін», — пісаў Вальтэр Бэньямін пасьля падарожжа ў Маскву. Адным з адкрыцьцяў, якія ён зрабіў у Расеі, стаў новы погляд на ўсё, што атачала яго на радзіме. «Якімі малымі ні былі б веды пра гэту краіну, — пісаў ён, — цяпер ты ўмееш назіраць і ацэньваць Эўропу з усьвядомленым веданьнем таго, што дзеецца ў Расеі». І рэч ня толькі ў тым, што акурат гэтыя два гарады як прызмы сваіх сацыяльных сьветаў былі незвычайна непадобныя ў далёкія 30-я гг. мінулага стагодзьдзя. (Бэрлін падаўся яму «сьвежавымытым», «безнадзейна чыстым і вымеценым» пасьля сьнегу і бруду на зімовых маскоўскіх вуліцах… Трэба было перажыць досьвед лявіяваньня на запоўненых маскоўскіх ходніках, каб зразумець, што «Бэрлін — пустотны для людзей горад», горад, дзе людзі «абкружаныя адзінотай»). Назіраньні Бэньяміна таксама паказваюць, што ў нашым успрыманьні «новы горад» заўсёды аказваецца складовай часткай старога гораду, які ўжо мае ў нас досьвед, і наадварот, вядомыя нам гарады непазьбежна ўплываюць на тое, што і як мы бачым у новым. Акурат там, дзе новая рэальнасьць не супадае з узорамі мінулай, мы пачынаем па-сапраўднаму пражываць і адкрываць для сябе іншую якасьць гарадзкога жыцьця. Так для мяне пачынаўся Амстэрдам. Дэталі, якія траплялі мне на вочы, рабіліся адзнакамі ягонай інакшасьці, і, паступова ў іх разьбіраючыся, я набліжалася да ягонага больш агульнага вобразу, таму, што я сама сабе называла яго «ідэяй». У гэткім сэнсе гэта быў горад, збольшага «сканструяваны» маімі навыкамі спазнаньня, а таксама гарадамі, у якіх мне даводзілася жыць раней. Акурат такім ён хутчэй за ўсё болей нікому не падасца. Зрэшты, і сама я болей ніколі менавіта так, як цяпер, яго ня ўбачу: двойчы нельга ўвайсьці ня толькі ў адну і тую самую раку, але і прыехаць у адзін і той самы горад.

* * *

Маё першае адчуваньне Амстэрдаму было зьвязанае з амаль панічным перажываньнем ягонай уяўнай «несапраўднасьці» — гэта, мусіць, дзеля ягонага ўзросту. Мне ніколі не даводзілася жыць у горадзе, які так доўга заставаўся б сабой.

Там, дзе я жыла дагэтуль, амаль усе гарады, маленькія і вялікія, незьлічоную колькасьць разоў руйнаваліся то войнамі, то рэвалюцыямі. Потым яны адбудоўваліся наноў, ужо паводле правілаў новага часу і, у выніку, цяперашняе аблічча гарадоў ёсьць часткай чаго хочаце — гісторыя сацыяльных узрушэньняў, палітычных пераваротаў і эпох, але ніколі — сваёй уласнай мінуўшчыны.

Менавіта таму лічбы накшталт «1625» на амстэрдамскіх фасадах здаваліся мне непраўдападобнымі. Ці магчыма гэта, што з той самай пары ў гэтым доме так і жывуць амстэрдамцы, у ім ніколі не спынялася гісторыя, яго ніколі не руйнавалі і раўнялі зь зямлёй, каб на ягоным месцы пабудаваць што-кольвек больш патрэбнае ці больш сучаснае. З такіх дамоў тут складаюцца вуліцы. Стагодзьдзе за стагодзьдзем, імі не пераставалі хадзіць разносчыкі газэт з навінамі, старызьнікі зьбіраць старыя рэчы, жыхары — купляць новыя, якія ў выніку таксама старэлі і вандравалі да старызьніка. Усе тыя «навіны» даўно зьніклі ў варонцы мінуўшчыны. Амстэрдам тым часам не перастае пражываць сваю актуальную цяпершчыну.

Ня меней, чым старасьць, зьдзіўляе і сучаснасьць Амстэрдаму, якая існуе без асаблівых намаганьняў па візуальным абнаўленьні, без дыхтоўнага сьціраньня са сваёй тэрыторыі «адпрацаваных» фаз гісторыі. Як гэта выходзіць, што вобразы застыглай мінуўшчыны, якія перапаўняюць уяўленьне пасьля кожнага шпацыру па горадзе як, зрэшты, і проста паходу да крамы па прадукты, не замінаюць радыкальнаму «тут і цяпер» ультрасучаснага гораду? А радыкалізм амстэрдамскага «сёньня» ягоных жыхароў ні ў кога не будзіць сумневаў, як і ўзрост каналаў і вуліц, якімі яны ходзяць. Многія гарады Эўропы і Амэрыкі загразаюць у шматгадовых дыскусіях толькі пра магчымасьці і дапушчальнасьці таго, што ў Амстэрдаме стала будзённасьцю, накшталт «coffee-shop’аў», дзе вольна прадаюцца «мяккія наркотыкі», што на погляд амстэрдамскіх уладаў служыць зьніжэньню інтарэсу да наркотыкаў моцным і больш небясьпечным. У гэтым сэнсе Амстэрдам як культурна-палітычны праект — гэта горад, у якім традыцыяй ёсьць пастаяннае абнаўленьне традыцыі. Відаць таму амаль усё з таго, што я ведала пра горад да прыезду, аказалася няпраўдай. Усе кніжкі і даведнікі намагаліся прэзэнтаваць Амстэрдам як горад, які загруз у мінулым, у гісторыі каналаў і дамбаў, пажараў і паводак, гісторыі галяндзкага жывапісу і туліпанавай ліхаманкі. І рэч ня ў тым, што ўсяго гэтага тут не было, а ў тым, што ня гэта ў горадзе аказалася важным. Праўдзівай славутасьцю гораду стала для мяне ягонае асяродзьдзе, нібыта складзенае зь дзьвюх супрацьлегласьцяў: ягонай казачнай, амаль дэкаратыўнай «старасьці» і бесьперапыннага абнаўленьня правілаў тутэйшага жыцьця.

* * *

Кожны дом у цэнтры Амстэрдаму служыць своеасаблівай «студняй гісторыі», але зазіраюць у яго часьцей не жыхары гораду, але турысты. Каб гэта зрабіць, яны едуць сюды за сотні і тысячы кілямэтраў. Гуртам і паасобку, гэтыя сучасныя цікаўныя намады вывучаюць фасады амстэрдамскага жыцьця і спрабуюць разгледзець за імі спрэсаваныя пласты гарадзкой мінуўшчыны. Амстэрдамцы тым часам праносяцца побач на роварах.

Ровар — дзівосны від транспарту. Ён робіць рух па горадзе быстрым, погляд на ўсё, што дзеецца вакол, — мімалётным, але пры гэтым ровар не пазбаўляе чалавека пачуцьця «прысутнасьці» ў горадзе, якім ён рухаецца. Ён не ізалюе раварыста ў замкнутай асобнай прасторы як аўтамабіль свайго кіроўцу, а хуткасьць руху на ім не прыводзіць да адчужэньня ад навакольнага сьвету, як, напрыклад, падарожжа на матацыкле. У шматлікіх сучасных гарадах, асабліва ў эўрапейскіх сталіцах, іх гістарычныя цэнтры ствараюць пачуцьцё пакінутых сваімі жыхарамі, аддадзеных на водкуп турыстам. Венцы, парыжане, лёнданцы незаўважна пракоўзваюцца з аўтамабіляў (мэтро) у офісы і назад, яны жывуць нібыта ў ценю, пакідаючы асьветленую сцэну сваіх гарадоў для прыежджых. Дзякуючы роварам амстэрдамцы застаюцца рэальнымі і галоўнымі пэрсанажамі на сцэне гарадзкога жыцьця, а ровар, у выніку, аказваецца альтэрнатыўнай формай ня толькі перамяшчэньня, але і прысутнасьці ў горадзе.

Але жыхары Амстэрдаму адрозьніваюцца ад турыстаў ня толькі наяўнасьцю ровараў, яны ўвогуле маюць справу зь іншым модусам гораду. Турысты рыюцца ў столках яго «манумэнтальнасьці», а амстэрдамцы жывуць у паўсядзённасьці дынамічнага, пастаянна пераменлівага сёньня. Яны працуюць у міжнародных карпарацыях, робяць закупы ў гіпэрмаркетах, іх досьвед гораду — гэта досьвед штодзённых абавязкаў, культурных перавагаў і актуальных падзеяў. Свабода абыходжаньня з сацыяльнай і палітычнай рэальнасьцю як стыль жыцьця і лад мысьленьня жыхароў гораду таксама даўно сталі візытоўкай Амстэрдаму. Горад раз-пораз пераўтвараецца ў сцэну дэманстрацыяў, забастовак, «скўотэрскіх» хэпэнінгаў. Побач з адным з такіх скўотаў мне давялося жыць, назіраючы іх асаблівыя «практыкі рэагаваньня» на бягучыя падзеі гарадзкога жыцьця. Гэтыя маршы з пэўнай нагоды пад гукі барабаннага дробату выклікалі ў мяне асацыяцыі зь піянэрскімі атрадамі з савецкай мінуўшчыны, напэўна, сваёй шумлівай дэманстрацыйнасьцю. Толькі ідэі ў скўотэрскіх акцыях наўпрост процілеглыя: яны ня толькі выяўляюць ідэалёгію грамадзтва, але, карыстаючыся ўсімі магчымымі аказіямі, паказваюць сваю нязгоду: яны супраць візыту амэрыканскага прэзыдэнта і ягонай вайны ў Іраку, супраць скарачэньня працоўных месцаў, супраць пэнсійнай рэформы, супраць антыімігранцкай палітыкі афіцыйных уладаў. Надпіс «чалавек ня можа быць нелегальным» на розных мовах, якім, як мазаікай, былі пакрытыя ўваходныя дзьверы ў скўот, адлюстроўваў па сутнасьці ўсю філязофію руху ў сфэры правоў чалавека… Зрэшты, асаблівасьцяй Амстэрдаму ёсьць і тое, што нават палітычныя пратэсты, не пасьпеўшы адбыцца, вокамгненна манумэнталізуюцца, робяцца «памяткай пра сябе». Усюдыісныя турысты, пстрыкаючы сваімі фотаапаратамі, літаральна ўвачавідкі ператвараюць усякую палітычную ці сацыяльную акцыю ў яшчэ адну славутасьць Амстэрдаму. У турыстычнай матрыцы гораду знакі адрозьненьня амстэрдамскага лібэралізму, адваяваныя ад сьвету, — coffee shop’ы, гей-парады, кварталы чырвоных ліхтароў, скўоты — аказваюцца ў адным шэрагу з каналамі, туліпанамі, Рэмбрантам і Каралеўскім палацам.

З гэтага гледзішча Амстэрдам падаўся мне дзівосным фэномэнам: паўсядзённасьць тут лёгка робіцца манумэнтам уласнай унікальнасьці. Амэрыканскі сацыёляг Дональд Ольсан неяк пісаў пра тое, што «помнік» паводле сваёй прыроды прызначаны для таго, каб запалохваць ці каб выклікаць захапленьне: нагадваць разявакам пра эпоху дынастыі, пра моц рэжыму, пра багацьце супольнасьці, ісьціны ягонай ідэалёгіі ці пра ваенныя перамогі, пасьпяховыя рэвалюцыі, якія прывялі да гэтага трыюмфу багацьця, улады і праўды… Калі помнік пасьпяховы ў выкананьні сваёй задачы, ён здольны вырваць індывіда зь ягонага паўсядзённага жыцьця, адарваць яго ад цягніка а палове на сёмую, на які ён мусіць пасьпець, ад пасьведчаньня кіроўцы, якое трэба замяніць, ад маркі, якую трэба набыць; манумэнт мусіць нагадваць яму, што жыцьцё — гэта нешта большае, чым усе гэтыя штодзённыя клопаты…1 Манумэнтальнасьць Амстэрдаму мае зусім іншы характар. Яна палягае ў самой гарадзкой паўсядзённасьці, у тых дамох, дзе жывуць звычайныя людзі. Каб яе адчуць, ня трэба выходзіць з кола штодзённых інтарэсаў, забывацца пра маркі ці пра цягнік. Ужо пажыўшы тут пэўны час, я амаль не зьдзівілася, калі ў якасьці экспанату ў Гістарычным музэі Амстэрдаму я знайшла жмут ключоў з рознакаляровымі плястыкавымі насадкамі на кожным, такую самую, як тая ад майго дому, што ляжала ў маёй кішэні. Калі я ўпершыню ўзяла яе ў рукі, не магла не адзначыць простай, але відавочнай практычнасьці: ключы адрозьніваюцца колерамі, іх нельга зблытаць. Пазьней я заўважала такія самыя ў сваіх шматлікіх знаёмцаў. Гэты жмут ключоў аказаўся яшчэ адной маленькай рэччу, якая існуе ў паралельных сьветах — як прадмет практычнай неабходнасьці і як малюсенькі манумэнт асаблівага, ні на што не падобнага сьвету Амстэрдаму.

* * *

Гісторыя, да якой належыць цэнтар Амстэрдаму, не зазнала ўніфікацыі. Ва ўсякім разе ў тым выглядзе, у якім яна стала занявольваць эўрапейскія гарады колькі стагодзьдзяў пазьней. Пазьней сацыялістычная архітэктура давяла гэтую уніфармізацыю гарадзкога аблічча да ягонай лягічнай і, па сутнасьці, абсурднай мяжы. Мне даводзілася жыць у такіх гарадох. Гарадох, для якіх амаль ня маюць значэньня складовыя фрагмэнты і дзе асноўны сэнс нясе маналітны вобраз як правіла грандыёзнага цэлага. Бальшыня былых сацыялістычных гарадоў асуджае на публічнае небыцьцё канкрэтнага чалавека, шырынёй вуліц і ўсім сваім абліччам пасяляючы ў ім перакананьне ягонай маласьці і нязначнасьці. А падабенства і нават поўная ідэнтычнасьць асобных дамоў, раёнаў і цэлых гарадоў фактычна касуе саму па сабе ідэю існаваньня індывідуальнасьці на той тэрыторыі.

Акурат таму непаўторнасьць архітэктуры Амстэрдаму набыла для мяне асаблівы сэнс. Ня ведаю, ці праўда гэта, але мне падалося, што ў горадзе няма двух аднолькавых дамоў. І значэньне гэтай анты-манатоннасьці выходзіць далёка за межы чыстай эстэтыкі. Дзякуючы ёй дамы і вуліцы ня складваюцца ў «гарадзкія масівы», і людзі, незалежна ад таго, як многа іх у дадзены момант у горадзе, ніколі ня робяцца тут «масамі». Кожны дом, як і чалавек, застаецца самастойным быцьцём «у сабе».

Калі будаваўся цяперашні цэнтар Амстэрдаму, дамы лічыліся самастойнымі праектамі — мікрасьветамі; празь некалькі стагодзьдзяў гэтая лёгіка па-ранейшаму прадвызначае стаўленьне да ўсяго індывідуальнага на гэтай тэрыторыі. Гэтае бясконцае дзяленьне гарадзкой прасторы на мноства прыватных фрагмэнтаў, якія не паўтараюць адзін аднаго, нейк само па сабе вызваляе ад думак пра адзінае правіла для людзей, якія тут жывуць, пра адзіную лёгіку іх выхаваньня ці адзіна правільныя паводзіны. Вітаецца множнасьць поглядаў і разыходжаньне меркаваньняў. Гэтая лёгіка адлюстроўваецца ў розных сфэрах галяндзкага жыцьця. Акурат як яе пераламленьне я ўспрыняла, напрыклад, такую дэталь: у пэрыяд палітычнай агітацыі ў працэсе падрыхтоўкі рэфэрэндуму пра прыняцьце канстытуцыі Эўрапейскага Зьвязу роўна палова бюджэту, які быў прызначаны на гэтую агітацыю, быў перададзены прыхільнікам канстытуцыі і столькі сама — яе праціўнікам. Для ўсіх былі створаныя аднолькавыя магчымасьці. За гэтым прасочваецца парадаксальная лёгіка — улады самі культывуюць разнастайнасьць і процістаяньне меркаваньняў, яны падтрымліваюць сваіх прыхільнікаў і праціўнікаў. За гэтым таксама стаіць шматвяковая традыцыя грамадзтва, якое пры ўсёй сваёй унутранай разнастайнасьці ўмее знаходзіць кансэнсус. Гэтая традыцыя была абумоўленая прыродай і эканомікай Амстэрдаму. Горад, які рэгулярна апынаўся пад уладай паводак ці пажараў, мусіў быць гатовым у любы момант адкінуць палітычныя і рэлігійныя сваркі перад абліччам стыхіі. Горад, чыё багацьце залежала ад уменьня гандляваць і дамаўляцца, стаў талерантным і адкрытым для тых, хто думаў і жыў іначай. Нездарма ўжо ў XVII ст. сюды з розных краінаў прыехалі ў пошуках палітычнага і рэлігійнага прытулку іншадумцы.

Усе гэтыя гістарычныя драбніцы, як у люстэрку, адбіваюцца ў асаблівасьцях арганізацыі публічнай прасторы Амстэрдаму. Але па-сапраўднаму ацаніць гэтую якасьць гораду можна толькі адчуўшы на сабе досьвед іншай публічнай прасторы, якая дыктуе неабходнасьць быць жорстка зададзеным фрагмэнтам агульнай карціны. Прасторы, якое прызнае толькі адзін спосаб слушнага мысьленьня, толькі адно слушнае гледзішча. Прасторы, выходзячы ў якую, лічыцца за «правіла» пакінуць сваё «я» за дзьвярыма свайго дома. Можна сказаць, што Амстэрдам стаўся для мяне чымсьці накшталт абсалютна іншага спосабу прысутнасьці чалавека ў горадзе. А гэта значыць і іншай прысутнасьці гораду ў чалавечым жыцьці.

Мне апавялі, што нядаўна ў Амстэрдаме зьявілася новая мода — людзі пачалі здаваць у арэнду вітальні, жылыя пакоі сваіх кватэр пад правядзеньне вечарынак на манер адмысловай міні-рэстарацыі з інтэр’ерам прыватнага жытла. Зразумела, што амстэрдамцы робяць гэта не ад таго, што ім добра жывецца, да гэтага іх прымушае патрэба ў дадатковым заробку. Аднак наўрад ці такое выйсьце зь фінансавых цяжкасьцяў можна ўявіць недзе яшчэ. Гэта акурат амстэрдамская размытасьць межаў паміж прыватным і публічным робіць магчымым такую трансфармацыю тэрыторыі дому. У Амстэрдаме «дом» ня так крэпасьць для таго, хто ў ім жыве, як — у першую чаргу і перадусім — фрагмэнт Амстэрдаму. Чалавек не трымаецца за ягоны прыватны статус, не надае яму асаблівага інтымнага значэньня. Такое «плыткае» значэньне дому/ня-дому касуе сэнс разьмежавальнай лініі паміж публічным і прыватным. Кожны, выходзячы на двор, дадае да аблічча гораду часьцінку свайго індывідуальнага сьвету. А вяртаючыся дадому, не імкнецца як найхутчэй адмежавацца ад гораду ў сьценах прыватнага жыцьця. У самых звычайных рытуалах амстэрдамскай паўсядзённасьці і, здавалася б, малазначных звычках ягоных жыхароў мне бачылася гэтая асаблівасьць адносінаў гораду і чалавека. Напрыклад, калі цёплымі летнімі вечарамі амстэрдамцы, прыйшоўшы дахаты з работы, усё яшчэ ў сваіх бізнэс-suit, але ўжо без сур’ёзнасьці і канцэнтрацыі на тварах, з кубкам віна, газэтай і сабакам ля ног сядаюць на прыступках сваіх дамоў уздоўж каналаў. Яны відавочна не сьпяшаюцца пераступіць парог свайго дома, зачыніць за сабою дзьверы і пакінуць горад «па-за». Замест гэтага горад робіцца часткай таго жыцьця, якое называецца прыватным. Тэрыторыя дому не выключае і не адмаўляе гораду як дамэна чыстай публічнасьці. Паміж імі тут няма ні жорсткай супярэчнасьці, ні ўзаемнага адчужэньня. Чалавек, які прыйшоў дахаты, па-ранейшаму застаецца ў горадзе.

Ці звычка амстэрдамцаў вечарамі не зашторваць вокны. Пра гэтую дзіўную традыцыю жыхароў гораду я чула задаўга да таго як туды прыехала. На першых паверхах, там, дзе зазвычай разьмяшчаецца жылы пакой, як правіла, альбо няма фіранак, альбо яны зусім празрыстыя і нічога не хаваюць. Дзякуючы такой адкрытасьці хатняй прасторы да чужога позірку вечарамі горад нагадвае аграмадную мазаіку, у якой кожны фрагмэнт утрымлівае мікрааповед пра «рутыну» амстэрдамскага жыцьця. Пра тое, як амстэрдамцы вячэраюць, глядзяць тэлевізар, балбочуць па тэлефоне, чытаюць зь дзецьмі кніжкі і робяць яшчэ сотні іншых рэчаў, вядомых кожнаму чалавеку са свайго ўласнага жыцьця. Так, нават за дзьвярыма свайго дому, жыхары не зьнікаюць з гораду, дзякуючы ярка асьветленым незаштораным вокнам яны працягваюць у ім быць, прысутнічаць, жыць. А горад, як у галяграме, распадаецца на тысячы раўнацэнных вобразаў, кожны зь якіх нясе на сабе пячатку цэлага, але ў ім не зьнікае і не сьціраецца. Кожны фрагмэнт гэтай бясконцай множнасьці мне падаўся аднолькава важным і неабходным для гораду. Плошча Дам, на якой стаіць каралеўскі палац, пабудаваны некалі як дом рэспублікі. Пахі сурынамскай і інданэзійскай кухняў як спадчына нідэрляндзкай каляніяльнай мінуўшчыны. Чоўны-дамы, у якіх нівэлюецца сам панятак дому як «нерухомасьці»: звонку яны выглядаюць як прышвартаваныя на каналах чоўны, але ўнутры гэта шматпакаёвыя камфартабэльныя кватэры. Гэта і футбольныя заўзятары з аранжавымі шалікамі і рожкамі, у якія дудзяць усе ночы бесьперапынна, калі нідэрляндзкая зборная выйграла футбольны матч. Гэта важкія ланцугі, якімі ровары ў Амстэрдаме прывязваюцца да ўсякай больш-менш прыдатнай для гэтага стойкі і разам з гэтым 50 тысяч скрадзеных ровараў у адным горадзе за год. Гэта дзень Каралевы, у які паводле старой карнавальнай традыцыі касуюцца звычайныя сацыяльныя адносіны ў грамадзтве і ўсе ад дарослых да дзяцей выходзяць на вуліцы гандляваць — нехта прадае запасы непатрэбных рэчаў, нехта сьпечанае для гэтых мэтаў печыва, нехта гандлюе вадой, купленай напярэдадні ў бліжэйшым супэрмаркеце, дзеці зарабляюць, прадаючы непатрэбныя цацкі, намазваючы печыва мармэлядам ці выконваючы брэйк данс. Гэта скўоты — самавольна акупаваныя дамы, тэрыторыя якіх ёсьць «альтэрнатыўнай дзяржавай» у дзяржаве: тут свае правілы жыцьця, свае законы, і асноўная задача жыхароў скўотаў — гэта маніфэстацыя альтэрнатыўнага погляду на жыцьцё амстэрдамскага «мэйнстрыму». Гэта, урэшце, і насадкі на ключах ад майго дома…

З гэтых дэталяў, як з цаглінак, склаўся фундамэнт майго досьведу Амстэрдаму. Гэтаксама, з гэтых дэталяў, стагодзьдзе за стагодзьдзем, будуецца жыцьцё гэтага гораду.