У сярэдзіне 1924 г. Цэнтральны камітэт КП(б)Б пастанавіў стварыць на тэрыторыі БССР шэраг так званых яўрэйскіх нацыянальных раёнаў. Згодна з рэзалюцыяй, нацыянальныя раёны мусілі быць заснаваныя ў месцах найбольшай канцэнтрацыі яўрэяў. Сакратар яўрэйскай секцыі КП(б)Б Янкель Левін заявіў, што афіцыйнай мовай гэтых раёнаў будзе ідыш, на ім публікавацьмуцца ўсе аб’явы і мясцовыя нарматыўныя акты. Карацей, на ідышы ў гэтых раёнах мелася працаваць уся савецкая бюракратыя. Левін таксама прызнаў эксперыментальную прыроду гэтага «ідышысцкага праекта» і дадаў: «Гэта новая справа… нам давядзецца вучыцца на ўласным досведзе»¹. Яго заўвага адбівае не толькі выклік, які перажылі падсавецкія яўрэйскія ўстановы і актывісты, спрабуючы стварыць адміністрацыйную сістэму, якая магла б працаваць на ідышы, але і абсалютную навізну ўвядзення ідыша ў сферу дзяржаўнага кіравання і карыстання ідышам як базавай мовай, праз якую савецкая нацыянальная палітыка мелася ўздзейнічаць на «яўрэйскую вуліцу».

Гэты артыкул паказвае асноўныя этапы «ідышысцкага эксперыменту» — кампаніі па пашырэнні ідыша ў 1920-х — пач. 1930-х гг. у сферы дзяржаўнага кіравання, культуры і штодзённага жыцця ў адным горадзе (Менску). Да 1917 г. Менск быў для яўрэяў важным дэмаграфічным, рэлігійным і палітычным цэнтрам. Пасля бальшавіцкай рэвалюцыі ён стаў сталіцай БССР, і яго значэнне для савецкіх яўрэяў яшчэ больш узрасло. Новыя сферы публічнага жыцця, у якія ідыш увайшоў упершыню, будуць разгледжаны ў кантэксце кампаніі беларусізацыі. З другога боку, роля ідыша будзе параўнаная з «патрыцыянскім» статусам расійскай мовы. Як будзе паказана ў гэтым даследаванні, падвышаная цікавасць урада Беларускай рэспублікі да ідышысцкіх культурных, адукацыйных і навуковых праграм, што абапіралася на адданасць менскіх яўрэяў ідышу яшчэ да ўсталявання савецкай улады, зрабіла ідышысцкі эксперымент у гэтым «яўрэйскім»² горадзе больш паспяховым, чым у якім-небудзь іншым буйным горадзе Савецкага Саюза.

Лёс ідыша ў СССР быў прадметам вывучэння некалькіх знакамітых аўтараў (Цві Гітэльман, Мардэхай Альтшулер, Міхаіл Круцікаў, Генадзь Эстрайх, Джэфры Вэйдлінгер, Давід Шнэер). Аднак мая праца адрозніваецца ад іх штудый у двух галоўных аспектах. Па-першае, я засяроджваюся пераважна на сацыяльным кантэксце савецкага ідышысцкага эксперыменту, не абмяжоўваючыся разглядам стану «эліт» (палітычных і літаратурных). Па-другое, названы эксперымент вывучаецца з дапамогай мікрападыходу, а не праз агульнасавецкую прызму. Як Карла Гінзбург заўважыў у дыскусіі пра непарыўную сувязь паміж мікра- і макрагісторыямі, «пагляд з зямлі дапамагае нам ухапіць тое, што знікае пры паглядзе з неба»³.

«Карэнізацыя» ў беларускім кантэксце

Пасля чэрвеньскага дэкрэта 1919 г., у якім бальшавікі выбралі ідыш, а не «клерыкальны» іўрыт і не «буржуазную» расійскую мову ў якасці афіцыйнай мовы навучання ва ўсіх савецкіх яўрэйскіх школах⁴, ідыш стаў прыярытэтным інструментам прапаганды і ў асяроддзі дарослых яўрэяў, ідэальнай мовай палітычных, культурных і навуковых мерапрыемстваў. Гэты прыярытэт азначаў дзве рэчы. З аднаго боку, працэс саветызацыі грамадства і палітызацыі штодзённага жыцця і культуры спрыяў выкарыстанню ідыша як асноўнай мовы пашырэння савецкай прапаганды і марксісцкай ідэалогіі ў яўрэйскіх масах, якія (амаль) не валодалі расійскай мовай. З іншага боку, раз ідыш быў роднай мовай большасці яўрэяў, якія жылі ў Саюзе, ён стаў першасным крытэрам для вызначэння яўрэйскай народнасці ў СССР. Нацыянальнае будаўніцтва ў Саюзе азначала перакройку былой Расійскай імперыі ў сацыялістычную федэрацыю народнасцяў і трансфармацыю прадстаўнікоў народаў царскай Расіі ў сучасных грамадзян новага бальшавіцкага грамадства. Рэлігія як інстытут была дэлегітымізаваная ў якасці вызначальніка нацыянальнай прыналежнасці для ўсіх народаў Саюза, а катэгорыя тэрыторыі або пражывання ў асобнай рэспубліцы ці краі з цяжкасцю пасавала яўрэям, улічваючы іх дысперснасць. Ухваленне дваякай функцыі ідыша — як інструмента саветызацыі на «яўрэйскай вуліцы» і як вызначальнага крытэру яўрэйскай нацыянальнай ідэнтычнасці — азначала, што мова набывала новы статус у палітычным, культурным і навуковым жыцці яўрэяў.

Менавіта ў Беларусі прыярытэт ідыша быў замацаваны афіцыйна. Тут ідыш карыстаўся статусам адной з дзяржаўных моў, чаго не было ні ў іншых гістарычных асяродках пражывання яўрэяў (рэгіёны Адэсы, Кіева), ні ў буйных гарадах з вялікай канцэнтрацыяй яўрэяў (Масква, Ленінград). Чатырма дзяржаўнымі мовамі БССР былі беларуская, ідыш, польская і расійская — мовы чатырох асноўных нацыянальных груп Беларусі, якія прэзентавалі гістарычных насельнікаў рэгіёна. У прынятай 1-га жніўня 1920 г. (больш дакладна — 31 ліпеня 1920. — Рэд.) дэкларацыі незалежнасці Беларускай рэспублікі абвяшчалася: «поўнасцю забяспечваецца роўнасць моў (беларускай, расійскай, польскай і ідыша) у зносінах з дзяржаўнымі органамі і арганізацыямі, у народнай адукацыі і сацыялістычнай культуры»⁵. Кожнаму грамадзяніну, незалежна ад нацыянальнасці, гарантавалася «права і фактычная магчымасць ужывання яго роднай мовы ў адносінах з усімі органамі і ўстановамі Рэспублікі», кожная нацыянальнасць мела права адкрыць уласныя школы і ад кожнай урадавай арганізацыі патрабавалася мець «неабходную колькасць» супрацоўнікаў, якія валодалі б ідышам і польскай.

У гарадах Беларусі мясцовыя ўлады падтрымлівалі ўжыванне ідыша ў судах, культурных установах і на афіцыйных партыйных мітынгах, між іншага і для змяншэння ў яўрэйскім асяроддзі значнасці расійскай мовы, каб яўрэі не сталі праваднікамі русіфікацыі — роля, якую вялікая частка яўрэйскай інтэлігенцыі адыгрывала з часоў Аляксандра II. Сапраўды, з другой паловы XIX ст. расійскія адміністратары распачалі праграму русіфікацыі «Паўночна-Заходняга краю» і ўспрымалі яўрэйскую інтэлігенцыю як патэнцыйны сродак абароны супраць нерасійскага нацыяналізму, ведаючы, што многія інтэлігенты яўрэйскага паходжання схіляліся да ўжывання «вялікай і магутнай» расійскай мовы, а не польскай, украінскай ці беларускай⁶.

Аказваючы знакі ўвагі мовам меншасцяў, мясцовыя кіраўнікі спадзяваліся заахвоціць ужыванне беларускай мовы беларусамі. Такім чынам, квітнеючая яўрэйская культура на ідышы разглядалася ініцыятарамі палітыкі «карэнізацыі» як стымул да пашырэння беларускай і ўкраінскай (а не расійскай) у дзяржаўных і культурных установах Беларускай і Украінскай рэспублік. Кампанія абмежавання расійскай мовы і заваявання падтрымкі ў «нярускіх» нацыянальных меншасцяў была распачатая ў 1-й пал. 1920-х гг. у форме «беларусізацыі» і «ўкраінізацыі»⁷.

Адданасць мясцовых улад ідышу ў Менску была нават мацнейшай, чым у Харкаве ці Кіеве, дзе «ўкраінізатары» ў цэлым менш схіляліся да падтрымкі культур нацыянальных меншасцяў. У адрозненне ад украінскага нацыяналізму, адносна добра развітага і папулярнага ў дасавецкую эпоху, беларускі нацыяналізм шмат у чым стаўся вынікам савецкага эксперыменту на тэрыторыях, якія ў пачатку 1920-х гг. атрымалі назву Савецкая Сацыялістычная Рэспубліка Беларусь, пазней — БССР. Усведамленне такіх катэгорый, як «Беларусь», «беларуская мова» і «беларуская гісторыя» — паняцця, якое прадугледжвае існаванне агульнапрынятых уяўленняў пра супольную мінуўшчыну беларусаў, іх мову і культуру — заставалася рэдкім і цьмяным, у тым ліку і ў гарадах, як да ўсталявання савецкай улады, так і пасля. Украінскі нацыяналізм, сфармаваны як палітычны і культурніцкі рух у XIX ст., ужо да рэвалюцыі змог разлічваць на даволі моцную сацыял-дэмакратычную арганізацыю, на згуртаваных прыхільнікаў мадэрнізацыі ўкраінскай мовы, на ўкраінскамоўныя футурысцкую і сімвалісцкую літаратурныя традыцыі. Беларускі ж варыянт еўрапейскага мадэрнізму адсутнічаў; мала таго, беларуская сацыял-дэмакратычная партыя з’явілася ці не пазней за ўсе ў Еўропе⁸. Гісторык Фрэнсін Гірш адзначае:

На пачатку стварэнне Беларускай рэспублікі было прыкладам нацыятварэння «зверху»: не толькі так званы «беларускі народ» адрэагаваў на яе з’яўленне з абыякавасцю ці варожасцю, але нават некаторыя члены партыі выказвалі меркаванне, што партыя «штучна гадуе» беларускую народнасць, якая без яе не існавала б⁹.

У 1921 г. кіраўнік ЦВК БССР Язэп Адамовіч і намесніца наркама адукацыі Эстэр Фрумкіна звярнуліся з заклікам да этнічных беларусаў. У ім добра прасочваецца спроба прышчапіць беларускую нацыянальную ідэнтычнасць інтэлігенцыі, якая амаль не атаясамлівала сябе з беларусамі. Зварот адрасаваўся «навукоўцам, пісьменнікам, педагагічным, дашкольным і культурным работнікам родам з Беларусі» — іх прасілі вярнуцца ў Беларусь і паспрыяць стварэнню новай савецкай культуры на беларускай мове. Прызнавалася, што «ўмовы працы на беларускай мове асабліва цяжкія», аднак аўтары спрабавалі заахвоціць культурных дзеячаў, падкрэсліваючы: «не хвалюйцеся, калі вы недастаткова добра ведаеце беларускую мову. Тут… вы ўспомніце мову вашага маленства і авалодаеце ёю…»¹⁰.

Ідыш у грамадскім жыцці савецкага горада

Яўрэйская версія кампаніі «карэнізацыі», што палягала ў дзяржаўнай падтрымцы арганізацый і ўстаноў, якія працавалі на ідышы, увяла ідыш у грамадскае жыццё горада. У Менску пісьмовы ідыш з’явіўся ў публічных месцах і ўпершыню ў гісторыі горада стаў «відочным». На будынку чыгуначнага вакзала, напрыклад, назва горада з’явілася не толькі на беларускай, расійскай і польскай, але і на ідышы. Такім чынам, пасажырам, якія траплялі ў горад і бачылі яўрэйскія літары, нагадвалася пра афіцыйны статус мовы і «яўрэйскасць» Менску. У 1926 г., па прыездзе ў Менск, ідышысцкі пісьменнік з Варшавы І. Зінгер здзіўлена адзначаў:

Гэтыя чатыры мовы — беларуская, расійская, польская і ідыш — сустрэлі мяне на вакзале. Яны глядзелі на мяне зверху, з шэрай сцяны… Я сутыкаўся з імі на кожным кроку, у кожным наркамаце, кожнай канторы — паўсюль…

Пісьменнік працягвае, што ідыш у публічных месцах, на вуліцах горада «цяпер з’яўляецца нечым нармальным. Калі гэта і здавалася камусьці дзівосам, то хіба толькі мне»¹¹.

На многіх важных гарадскіх установах, такіх як Беларускі дзяржаўны універсітэт, красаваліся шыльды з афіцыйным найменнем устаноў на беларускай і ідышы. Мову было чутно па беларускім дзяржаўным радыё¹² і відно ў кінатэатрах (у субтытрах да кінастужак)¹³. У час мясцовых выбараў паведамленні аб іх распаўсюджваліся на ідышы¹⁴, ЦВК атрымліваў карэспандэнцыю на ідышы¹⁵, і заявы на ўступленне ў партыю ці на залучэнне ў лік кандыдатаў падаваліся ў мясцовыя партыйныя камітэты на ідышы¹⁶.

7 мая 1924 г. адміністрацыя Галоўпаштамта ў Менску звярнулася да акружнога і гарадскога камітэтаў партыі з паведамленнем, якое праз колькі дзён было надрукаванае ў мясцовай прэсе. Паштовая служба шукала службоўцаў, якія былі б здольныя чытаць, гаварыць і пісаць на мясцовых мовах. У паведамленні скрупулёзна апісвалася сістэма, паводле якой пошта мусіла дастаўляць атрымальніку пасылкі ці пісьмы. Адрасы пісьмаў на мясцовых мовах, такіх як польская ці беларуская, звычайна пісаліся на левым баку канверта, а правы бок адпраўнік пакідаў чыстым; гэта дазваляла паштоваму работніку перакласці адрас на расійскую на правым баку канверта. Заклік паштамта да патэнцыйных супрацоўнікаў уключаў спецыфічнае тлумачэнне, звязанае з ідышам; раз на ідышы адрасы пісаліся звычайна на ўсёй паверхні канверта справа налева і чыстага месца не пакідалася, супрацоўнік меўся перакласці адрас на адваротным баку канверта¹⁷. Як ілюструюць гэтыя інструкцыі для патэнцыйных паштовых клеркаў, канстытуцыйная роўнасць моваў уводзіла ідыш не толькі ў свет дробнай савецкай бюракратыі, але і ў штодзённае жыццё горада і яго наваколля. Магчыма, Менск быў адным-адзіным сталічным горадам ва Усходняй Еўропе, куды можна было адпраўляць пісьмы, адрасаваныя на ідышы.

Беларуская мова і ідыш

Ідышызацыя была ва ўсіх адносінах яўрэйскім аналагам беларусізацыі. І ідыш, і беларуская — мясцовыя мовы з нізкім статусам, якіх датуль нярэдка ганілі як нелітаратурныя — ператварыліся ў афіцыйныя, на іх загаманілі палітыка і культура. Як адзначылі Цві Гітэльман і Мардэхай Альтшулер у сваёй працы, прысвечанай «Яўсекцыі», кампанія па прасоўванні беларускай мовы ў савецкі апарат і палітычныя ўстановы падштурхнула і пашырэнне ідыша ў гэтых сферах¹⁸. Аднак, акрамя беларускай канстытуцыі, быў і іншы фактар, які забяспечваў адмысловы статус ідыша ў Менску. Гэтым фактарам сталася невысокая папулярнасць беларусізацыі і нізкі прэстыж беларускай мовы ў гараджан, як яўрэяў, так і неяўрэяў, асабліва ў параўнанні з кампаніяй украінізацыі і даволі пашыранай падтрымкай украінскай мовы ў сярэдніх і вялікіх гарадах Украіны.

У студзені 1925 г. партыйная ячэйка менскіх ткачоў, якая працавала выключна на ідышы, сабралася для абмеркавання рэзалюцыі аб пашырэнні беларускай мовы ў савецкіх установах на месцах¹⁹. Многія з работнікаў — усе яны былі яўрэі — выказаліся супраць беларускай мовы²⁰. Адзін з членаў партыі адзначыў, што сяляне ў вёсках гавораць на мове, зусім незразумелай жыхарам гарадоў, і што самі сяляне лепш разумеюць расійскую мову, чым гарадскі варыянт беларускай. Іншы сябра партыйнай ячэйкі параўнаў беларускую з украінскай і падкрэсліў, што падмурак украінізацыі значна больш трывалы, бо «Украіна мае ўласную гісторыю і герояў, чаго няма тут, на Беларусі». Вядома, партячэйка ўрэшце мусіла падпарадкавацца лініі партыі, паклікаўшы яўрэйскіх рабочых да вывучэння мовы і ліквідацыі непісьменнасці ў беларускай²¹. Аднак у большасці выпадкаў інструкцыі аб вывучэнні беларускай успрымаліся як фармальнасць і ігнараваліся на практыцы²².

Супраціўленне кампаніі беларусізацыі часцяком аказвалі не толькі яўрэі, але і беларусы, рускія, палякі, якія жылі ў горадзе і для якіх расійская мова стала роднай у выніку царскай русіфікатарскай палітыкі XIX ст. У кастрычніку 1926 г. на сходзе партячэйкі фабрыкі «Варшавянка» адзін з партыйцаў (верагодна, беларус) заявіў: «Ніхто не сумняваецца, што беларуская мова некалі існавала… але ў наш час няма ні беларускай мовы, ні культуры». Ён таксама паскардзіўся на фінансавы цяжар кампаніі за беларускую мову, меўшы на ўвазе не толькі выхад беларускамоўных газет, часопісаў і падручнікаў, але і ўтрыманне культурніцкіх і адукацыйных устаноў, такіх як Інбелкульт і Белпедтэхнікум. У канцы свайго выступлення аратар заявіў, што абавязковае вывучэнне беларускай у вышэйшых навучальных установах і сярэдніх школах — марнаванне часу для навучэнцаў, асабліва для рускіх і яўрэяў²³. Праглядаючы дакументы 1920-х гг., я не знайшла падобных заўваг адносна ідыша і ідышысцкіх устаноў у Менску.

Многіх яўрэяў ідышызацыя вабіла, да чаго спрычыніліся чатыры фактары: а) афіцыйны статус ідыша; б) нізкі прэстыж беларускай мовы; в) недастатковае веданне беларускай; г) афіцыйная «апала» расійскай мовы. У 1920-х і ў пачатку 1930-х гг. выступленні на ідышы ў час агульных партыйных сходаў зрабіліся досыць частай з’явай²⁴ . У лістападзе 1928 г. на сходзе партячэйкі фабрыкі адзення «Міншвей», дзе штат быў пераважна яўрэйскі, а да ячэйкі належалі 155 яўрэяў і 6 беларусаў, адзін з таварышаў быў перапынены, паспрабаваўшы звярнуцца да сабраных па-беларуску. Як папракнуў яго іншы таварыш, «Шміт не меў рацыі, калі ўзяўся выступаць па-беларуску на яўрэйскім сходзе»²⁵.

Адзін з найбольш яркіх прыкладаў новага статусу ідыша датуецца сакавіком 1927 г., калі партячэйка «Міншвей» адмовілася ўжываць расійскую мову ў зносінах з Чырвонай Арміяй (у той час святкавалася 10-годдзе апошняй). На мітынгу 3 сакавіка партячэйка ўхваліла наступную рэзалюцыю: «Раз наша партячэйка — яўрэйская і працуе на ідышы, мы не можам вітаць Чырвоную Армію асобна па-расійску… пытанне аб завязванні адносінаў з Чырвонай Арміяй трэба зняць з парадку дня…»²⁶ Пакуль іншыя палітычныя і культурніцкія ўстановы горада меркавалі, як арганізаваць сумесную дзейнасць з Чырвонай Арміяй, партячэйка фабрыкі «Міншвей» выказвала жаданне весці такую дзейнасць толькі на ідышы. Гэты дакумент азначае, што мясцовыя яўрэйскія органы ўспрынялі ідышызацыю як абсалютны прынцып для «этнічных астраўкоў» накшталт сталічнай фабрыкі «Міншвей», і адмаўляліся весці якую б там ні было дзейнасць на расійскай мове, нават калі такая ім навязвалася.

Насамрэч, Менск быў ідэальным горадам для росквіту ідыша: з аднаго боку, існавала фінансавая падтрымка з боку дзяржавы, з другога — адсутнасць суперніцтва з беларускай, мовай, якую партыя «прадпісала» ўжываць большасці насельніцтва Рэспублікі, уключна з тымі гараджанамі, што ёю не валодалі. Слабасць беларускай мовы толькі служыла ўмацаванню ідыша. У «яўрэйскім» горадзе Менску ідыш займаў асаблівае месца і да кампаніі беларусізацыі — магчыма, нашмат больш значнае, чым у іншых савецкіх гарадах з моцнай яўрэйскай прысутнасцю. Адзін, але красамоўны прыклад: 15 ліпеня 1921 г., у час цырымоніі адкрыцця Беларускага дзяржаўнага універсітэта, сакратар Яўсекцыі звярнуўся да прысутных на ідышы²⁷. Цяжка ўявіць нешта падобнае ў Маскве ці іншым буйным горадзе Савецкага Саюза ў час адкрыцця дзяржаўнага універсітэта.

Суды, спортпляцоўкі і вучэбныя класы:
ідыш або расійская?

У якасці адной з моў, скарыстаных для культурнага адраджэння народаў Савецкай Беларусі, ідыш гучаў у гарадскіх тэатрах, на п’есах і канцэртах, арганізаваных Беларускім дзяржаўным яўрэйскім тэатрам і Дзяржаўным яўрэйскім хорам. Такія імпрэзы ладзіліся ў Менску рэгулярна²⁸. Разам з творамі заснавальнікаў сучаснай ідышысцкай літаратуры, якіх прызналі сумяшчальнымі з савецкім светапоглядам, мова пранікала ў «агульныя» культурныя ўстановы горада. Літаратурная вечарына, прысвечаная 10-годдзю з дня смерці пісьменніка Шолам-Алейхема, адбылася 21 мая 1926 г. у Беларускім дзяржаўным тэатры. Вядучым быў Нохум Ойслендэр, які на ідышы расказваў пра творчасць Шолам-Алейхема беларусам, рускім і яўрэям²⁹.

У парадку эксперыменту ідыш пачаў ужывацца і ў юрыдычнай сферы і стаў мовай юрыспрудэнцыі. Так, у студзені 1926 г. была заснавана Менская цэнтральная яўрэйская палата, якая працавала на ідышы і абслугоўвала ўсю Менскую акругу. У ідышамоўным судзе разбіраліся як крымінальныя, так і цывільныя і гаспадарчыя справы. У 1928 г. Яўрэйскае бюро акружкома заявіла, што за 1926—1928 гг. Менскі яўрэйскі суд стаўся арганічнай часткай агульнасавецкай сістэмы кіравання: «Дзякуючы мове судаводства яўрэйскае насельніцтва горада і мястэчак выказвае давер суду…»³⁰ Адзін з суддзяў, які працаваў у савецкім яўрэйскім судзе пэўны час пасля яго заснавання, адзначаў, што 80 % менскіх яўрэяў ішлі менавіта ў яўрэйскі суд — асабліва тыя, каго абвінавачвалі па крымінальных справах. Прычынамі гэтага поспеху, патлумачыў суддзя, былі

па-першае, мова, на якой можна даваць тлумачэнні, і, па-другое, атмасфера: ёсць… працэсы, якія вымагаюць ад суддзі ведання варункаў, спрэчных момантаў і разумення звычак, нават тону ўдзельнікаў. Таму і ідуць у ідышамоўны суд…³¹

Аднак абсалютная навізна ідышамоўнай судовай установы мела і свае выдаткі. Як высветлілася, яўрэйскі суд не мог працаваць гэткім самым чынам, як расійскі, што абапіраўся на стагоддзі добра ўкаранёнай традыцыі судаводства* . Дарма што разам з ім дзейнічала калегія адвакатаў, якая абслугоўвала яўрэйскае насельніцтва тры разы на тыдзень, звароты часта пісаліся на расійскай і нават на беларускай мове. У большасці выпадкаў адвакаты выступалі на ідышы, але ўжо ў маі 1928 г. пракурор часта прамаўляў на расійскай. Іншымі словамі, з-за нераспрацаванасці юрыдычнай тэрміналогіі суд не мог эфектыўна працаваць на ідышы³². Калі некаторыя юрысты былі дасведчанымі ў ідышысцкім судовым «жаргоне», іншыя атрымалі прафесійную падрыхтоўку толькі на расійскай мове і адаптаваліся да новай сістэмы з цяжкасцю. І. Зінгер наведаў Менскі яўрэйскі суд у канцы 1926 г., калі слухалася справа аб выплаце аліментаў паміж нейкім мужчынам і яго былой жонкай. Зінгер адцеміў, што адвакат, які прадстаўляў інтарэсы былога мужа, вядомы спецыяліст, «які ведае цывільны кодэкс, як набожны яўрэй ведае ашрэй (адна з галоўных малітваў іудзейскай літургіі), цяпер вымушаны гаварыць на ідышы і мае з гэтым цяжкасці». Гэты адвакат распачаў сваю прамову з непісьменных слоў «хавейрым рыхтэр» (таварыш суддзя), якія суддзя адразу паправіў на «біргер рыхтэр» (грамадзянін суддзя). Далей адвакат прамаўляў на мяшанцы ідыша і расійскай мовы³³.

Ідыш быў мовай, якой менскія яўрэі, незалежна ад палітычных поглядаў, аддавалі прыярытэт у час грамадскіх мерапрыемстваў і адпачынку. Менская cуполка яўрэйскай моладзі «Yung-Skoyt», заснаваная неўзабаве пасля Першай усясветнай вайны і звязаная з рухам сацыялістаў-сіяністаў, ладзіла імпрэзы для яўрэйскіх хлопчыкаў і дзяўчынак 12—16 гадоў. Для мэтаў «духоўнага развіцця», знаёмства з яўрэйскай народнай творчасцю і культурнымі скарбамі ідыша, маладзёжная група таксама брала на сябе і спартыўныя падзеі. Мовай спартыўных мерапрыемстваў, якія ўключалі гімнастычныя практыкаванні, падарожжы за горад і ўрокі плавання ў рацэ Свіслачы, быў ідыш³⁴.

Хоць яўрэйская скаўцкая суполка — як і многія іншыя маладзёжныя групы ў Менску — карысталася ідышам яшчэ да выпрацоўкі савецкай нацыянальнай палітыкі, стварэнне спартыўнай тэрміналогіі на ідышы было вынікам савецкага эксперыменту. Іншымі словамі, калі мова ўдзельнікаў у час публічных мерапрыемстваў была пераважна яўрэйская, то адмысловыя спартыўныя тэрміны яны вымаўлялі, як правіла, па-расійску. У жніўні 1921 г. у статуце яўрэйскага клуба спорту і турызму (установа таксама дарэвалюцыйная, якая была дазволена саветамі ў 1921 г., але ў хуткім часе ліквідаваная) падкрэслівалася, што яго афіцыйная мэта палягала не толькі ў дасканаленні фізічнага стану яўрэйскай моладзі, але і ў падрыхтоўцы новага пакалення інструктараў для савецкіх школ і дзіцячых садкоў. Згодна з патрабаваннямі савецкіх чыноўнікаў ад асветы, якія ў яўрэйскім кантэксце настойвалі на ўжыванні ідыша ва ўсіх адукацыйных сферах, кіраўнікі клуба засведчылі сваю адданасць «стварэнню гімнастычнай тэрміналогіі на яўрэйскай мове (gimnastishe terminologye in der yidisher shprakh), якой маглі б карыстацца дзеці, што слаба валодаюць расійскай»³⁵.

Яўрэйскі спартыўны клуб «Гaмер» («Молат»), які раней называўся «Макабі», быў афіцыйна дазволены 14 снежня 1921 г. У пачатку 1922 г. ён налічваў каля 100 членаў — хлапцоў і дзяўчат ва ўзросце ад 14 да 20 гадоў, якія старанна наведвалі клуб у часы яго працы (ад 18 да 22 гадзін, акрамя пятніцы). 9 студзеня 1922 г. у клубе адкрыліся курсы фізынструктараў для савецкіх яўрэйскіх школ. Трохмесячныя курсы ўключалі тэарэтычныя заняткі (вывучэнне анатоміі чалавека і фізіялогіі) і практыку, фізічныя практыкаванні тры разы на тыдзень. У той год рыхтаваліся інструктары менавіта для пачатковых школ і дзіцячых садкоў³⁶. Хоць спартыўныя мерапрыемствы з удзелам яўрэяў у далейшым праводзіліся пад эгідай рабочых клубаў, камсамола і партячэек, фізынструктары ў савецкіх яўрэйскіх школах працягвалі трэніраваць навучэнцаў на ідышы.

З тае прычыны, што была створана шырокая сетка вышэйназваных школ, ідыш стаўся мовай савецкай яўрэйскай адукацыі. 7 студзеня 1924 г. у Менску налічвалася 10 яўрэйскіх сярэдніх школ з 2505 вучнямі і 141 настаўнікам, 8 дзіцячых дамоў з 602 гадаванцамі і 77 педагогамі, 7 дзіцячых садкоў з 400 дзяцей і 34 педагогамі, яўрэйскі педагагічны тэхнікум з 175 студэнтамі і 29 выкладчыкамі³⁷. Аднак, каб ператварыць ідыш у мову школьнага навучання (сфера, традыцыйна апанаваная расійскай мовай), яўрэйскія актывісты мусілі даць рады недахопу педагагічнай літаратуры і адсутнасці традыцыі выкладання на ідышы. Яны меліся будаваць сістэму ці не з нуля. Увогуле яўрэйскія педагогі самі вучыліся на расійскай мове, а калі працавалі да рэвалюцыі, то карысталіся расійскамоўнымі падручнікамі і публікавалі артыкулы ў расійскамоўных педагагічных часопісах³⁸. Калі ў маі 1921 г. Яўсекцыя, Менскі выканаўчы камітэт і група мясцовых актывістаў-асветнікаў арганізавалі падрыхтоўчыя курсы на ідышы для маладых савецкіх яўрэйскіх педагогаў, адным з прадметаў спрэчкі было пытанне, ці мусіць валоданне расійскай мовай быць неабходным для наведвання гэтых курсаў. М. Годэр, які пазней выкладаў ідышысцкую літаратуру ў шэрагу яўрэйскіх навучальных устаноў Менску, настойваў, што веданне расійскай надзвычай важнае для будучых педагогаў, таму што «ў некаторых галінах… такіх як педагогіка… мы не маем базавай літаратуры на ідышы». З іншага боку, Юдл Франкфурт, адзін з ініцыятараў заснавання Яўпедтэхнікума ў Менску, казаў:

Веданне расійскай не мае для нас значэння; больш істотна, каб [будучы педагог] меў адпаведную агульную падрыхтоўку і задавальняў нас у іншых аспектах; [няведанне расійскай] не зашкодзіць яго запісу на курсы, …мы перакладзём з расійскай на ідыш найважнейшыя ўрыўкі з кніг і… у крайнім выпадку, запросім расійскіх настаўнікаў выкладаць рускую мову, абы яўрэйскі настаўнік быў здольны рабіць усю астатнюю працу³⁹.

Яшчэ большым выклікам для новай адукацыйнай сістэмы на ідышы сталася выкладанне навуковых дысцыплін. Як наракаў менскі настаўнік Гольдберг, каб выкладаць матэматыку на ідышы, «няма патрэбных кніг». Аднак матэматыка ўсё ж выкладалася на ідышы — і не толькі ў пачатковай школе, а і ў вышэйшых навучальных установах. Калі пад канец 1921 г. было створана яўрэйскае аддзяленне педагагічнага факультэта БДУ, ідыш упершыню ў гісторыі стаўся мовай універсітэцкага навучання⁴⁰. І «яўрэйскія», і агульныя прадметы выкладаліся на ідышы. Так, праграма навучання ў 1928 г. уключала не толькі курсы «Гісторыя яўрэяў Польшчы, Літвы, Беларусі і Украіны», «Эканамічная гісторыя яўрэяў Расіі», «Былая і сучасная яўрэйская літаратура» і «Гісторыя яўрэйскай мовы», але і агульныя прадметы: «Палітычная эканомія», «Гісторыя Расіі», «Аналітычная геаметрыя», «Неарганічная хімія», «Матэматыка»⁴¹.

Тым не менш, прасоўванне ідыша ў праграму яўрэйскага аддзялення, асабліва ў частцы выкладання навуковых дысцыплін, часцяком канфліктавала з традыцыяй выкладання на расійскай мове. У 1928/29 навучальным годзе студэнтам яўрэйскага аддзялення педагагічнага факультэта на ідышы выкладалася 40 % курсаў па гуманітарных прадметах і 10—15 % курсаў па іншых прадметах⁴². У кастрычніку 1933 г. універсітэцкая партыйная арганізацыя адзначала, што найбольш «адстае» на хімічным факультэце яўрэйскае аддзяленне, якому бракавала выкладчыкаў і падручнікаў на ідышы⁴³.

Выбудова новага акадэмічнага асяродку

У дарэвалюцыйнай Расіі найбольш важныя яўрэйскія культурныя і навуковыя праекты ажыццяўляліся на расійскай і, радзей, на іўрыце — як правіла, ва ўстановах, размешчаных у Санкт-Пецярбургу і Адэсе. Пасля захопу ўлады бальшавікамі навучанне на іўрыце і ўстановы, што карысталіся іўрытам, былі зліквідаваныя; да пачатку 1920-х гг. мова назаўсёды была выдалена са сферы яўрэйскай культуры, палітыкі і навукі. Хоць некаторыя расійскамоўныя яўрэйскія навуковыя ўстановы прадоўжылі існаванне пасля рэвалюцыі⁴⁴, ім даводзілася змагацца за выжыванне і сутыкацца з варожасцю з-за навешанага на іх ярлыка «буржуазныя арганізацыі». Гэтыя ўстановы ўжо не маглі атрымліваць ахвяраванні ад заможных яўрэйскіх мецэнатаў, бальшыня якіх пакінула Савецкую Расію. Да таго ж дзеля сваёй «буржуазнасці» яны не мелі права прэтэндаваць на дзяржаўнае фінансаванне.

Раз ідыш заступіў расійскую і стаў новай мовай «яўрэйскай навукі», геаграфія яўрэйскіх культурных і навуковых цэнтраў зазнала змены. Асноўныя навуковыя цэнтры апынуліся на Украіне і Беларусі, дзе жыла асноўная частка яўрэяў і больш за ўсё чуўся ідыш. Нават маючы такія выбітныя арганізацыі, як Таварыства яўрэйскай асветы (ОПЕ — «Общество для распространения просвещения между евреями») і Яўрэйскае этнаграфічна-гістарычнае таварыства, Петраград-Ленінград страціў сваю ролю вядучага культурнага цэнтра, саступіўшы яе новым цэнтрам, размешчаным у былой «рысе аселасці» — рэгіёне, які датуль лічыўся перыферыяй акадэмічнай іудаікі. Адным з такіх новых цэнтраў быў Менск — горад, дзе да рэвалюцыі яўрэйскай навуковай дзейнасці бадай не вялося. Паступова сталіца БССР ператварылася ў важны асяродак «яўрэйскіх даследаванняў», у прыватнасці, даследаванняў на ідышы. Павелічэнне цікавасці да ідышамоўных даследаванняў, заахвочанае беспрэцэдэнтным дзяржаўным фінансаваннем, прывяло ў Менск многіх навукоўцаў, якія раней паспяхова працавалі ў іншых месцах Расійскай імперыі. Так, марксісцкі яўрэйскі гісторык Ізраіль Сосіс (1878—[1968]) да пераезду ў Менск вёў грамадскую і культурніцкую дзейнасць у Адэсе, Вільні, Санкт-Пецярбургу/Петраградзе⁴⁵; ідышысцкі філолаг Мардэхай Вейнгер (1890—1929) навучаўся і працаваў у Варшаве, Маскве, Харкаве і Ташкенце, у Менск пераехаў у 1923 г.⁴⁶; гісторык літаратуры Нохум Ойслендэр (1893—[1962]) навучаўся ў Берліне і Кіеве, а да пераезду ў Менск працаваў у Маскве⁴⁷.

Вобраз Менска як новага літаратурнага і культурніцкага цэнтра добра адбіты ў ліставанні двух даследчыкааў літаратуры на ідышы, Нохумам Ойслендэрам, нараджэнцам Кіева, які пераехаў у Менск у 1925 г., і Ш. А. Гурштэйнам, літаратурным крытыкам з Масквы, чые працы друкаваліся ў Менску ў 1920—1930-х гг. У лісце да Ойслендэра, датаваным 4 мая 1925 г., Гурштэйн скардзіўся на сітуацыю ў Маскве: калі ён параўноўвае сталіцу СССР з Менскам, то называе Маскву «literarishe goles» (літаратурнай дзірой), дзе цяжка знайсці новыя публікацыі на ідышы («ва ўсёй Маскве няма ніводнага асобніка «Di royte velt» [«Чырвоны свет», харкаўскае выданне]…»). Паводле Гурштэйна, яўрэйскія штудыі маюць будучыню ў Менску, а ў Маскве гэтая будучыня няпэўная («што будзе ў Маскве, да чаго ўсё гэта прыйдзе, я нават не магу сабе ўявіць»)⁴⁸.

Заснаванне ў 1921 г. яўрэйскага аддзела ў Інстытуце беларускае культуры (Інбелкульце) было першай спробай наладзіць яўрэйскія даследаванні ў савецкай навуковай установе* . Каб стварыць новы навуковы цэнтр, рабіліся намаганні прыцягнуць рэсурсы і з Савецкага Саюза, і з-за граніцы. У 1925 г. адміністратар яўрэйскага аддзела напісаў двум вядомым яўрэйскім даследчыкам, якія жылі ў Нью-Йорку: фалькларысту І. Л. Кагану і лінгвісту Іегуду Іофе. Ім было прапанавана не толькі супрацоўнічаць з навуковым часопісам Інстытута «Цайтшрыфт», але і пакінуць Нью-Йорк, пераехаць у Менск дзеля даследаванняў ідыша ў яўрэйскім аддзеле Інбелкульта. Гэтае запрашэнне было зроблена цалкам сур’ёзна⁴⁹. Калі І. Зінгер сустрэўся з дзеячамі культуры-супрацоўнікамі яўрэйскага аддзела, яму сказалі:

Мы б хацелі ўзяць на працу навукоўцаў кшталту Дубнова… каб нашаму інстытуту больш давяралі ў свеце… Мы даруем ім усе [іхнія] грахі, абы яны прыехалі і працавалі з намі⁵⁰.

Яўрэйскі аддзел Інбелкульта быў створаны раней за Інстытут яўрэйскіх даследаванняў у Вільні (ІВО) на чатыры гады* *. Часопіс аддзела «Цайтшрыфт» — магчыма, найлепшае навуковае выданне на ідышы ў СССР 1920-х гг. — друкаваў артыкулы віленскіх навукоўцаў, такіх як Залман Рэйзен і Макс Вайнрайх. Гэты феномен сведчыць аб тым, што Менск быў прызнаны буйным акадэмічным цэнтрам, што менскія навукоўцы кантактавалі з навуковым асяродкам у Вільні. Гісторык літаратуры Ізраіль Цынберг, увогуле крытычна настроены да марксісцкай навукі, даў станоўчую ацэнку першаму выпуску «Цайтшрыфт» і прызнаў, што Менск стаў побач з Вільняй новым цэнтрам навуковых даследаванняў на мове ідыш⁵¹.

Разбудова ідышысцкага навуковага цэнтра адбілася і на штодзённым жыцці горада. Яўрэйская навуковая інтэлігенцыя, якая сабралася ў гэтым некалі правінцыйным горадзе, пачала ўплываць на яўрэйскае культурнае жыццё Менску. Праз лекцыі і сустрэчы з публікай у гарадскіх клубах, тэатрах і школах, што рэгулярна анансаваліся на менскай старонцы штодзённай ідышысцкай газеты «Акцябер», новая навуковая інтэлігенцыя стала гонарам «яўрэйскага Менска», сведчаннем яго ператварэння з перыферыйнага горада ў сталіцу савецкай яўрэйскай Веды.

Заключэнне

Афіцыйны статус ідыша, дзяржаўная падтрымка культурніцкіх, адукацыйных і навуковых мерапрыемстваў, заснаванне яўрэйскага аддзялення ў Беларускім дзяржаўным універсітэце і яўрэйскага аддзела ў найважнейшай даследчай установе рэспублікі (Інбелкульце, пазней — Беларускай акадэміі навук), ператварылі Менск у адзін з найбольш паспяховых прыкладаў ідышысцкага эксперыменту ў Савецкім Саюзе. З аднаго боку, гэты эксперымент быў скіраваны на выхаванне савецкасці. Ён паходзіў з праекту стварэння савецкай нацыянальнай дзяржавы, заснаванага на тэрытарыяльна акрэсленых нацыянальнасцях і на ідэі, што яўрэі, якія не мелі большасці ні ў адной рэспубліцы Саюза, маглі ідэнтыфікавацца як нацыянальная група дзякуючы толькі мове. З іншага боку, ідышысцкі эксперымент, які доўжыўся ў Менску 18 гадоў⁵², абапіраўся на салідныя падмуркі, некаторыя з якіх былі закладзеныя яшчэ да рэвалюцыі. У дадатак да ўрадавай падтрымкі ідыша, мы можам назваць чатыры галоўныя прычыны, якія забяспечвалі поспех ідышысцкага эксперыменту ў Менску:

У канцы XIX ст. Менск стаў другім (пасля Вільні) буйным цэнтрам яўрэйскага рабочага руху ў Расійскай імперыі. Бундызм добра ўмацаваўся ў Менску (як, зрэшты, і ў іншых гарадскіх цэнтрах гістарычнай «яўрэйскай Літвы») дзякуючы вялікай долі яўрэяў у працоўнай сіле і таму, што іх палітычныя лідэры аказаліся ў Паўночна-Заходнім краі імперыі менш акультураванымі/асіміляванымі, чым на Украіне і ў Польшчы⁵³. Бундысцкая традыцыя, добра ўгрунтаваная ў Менску, спрыяла ўжыванню ідыша замест іншых моў, і не толькі сярод былых бундыстаў, якія далучыліся да Яўсекцыі пасля рэвалюцыі і змагаліся за адбудову «з нуля» ідышысцкай бюракратычнай і палітычнай інфраструктуры, але і сярод яўрэяў, якія працавалі на гарадскім паштамце або на фабрыцы «Міншвей». Відавочна, яўрэйскія рабочыя, з прычыны ранейшага ўплыву «Бунда», дэманстравалі большую адданасць «справе ідыша», чым большасць яўрэяў-жыхароў буйных гарадоў Украіны ці Расіі.

Адносна малы памер Менску ў параўнанні з Масквой, Кіевам ці Адэсай, яго правінцыйны характар, не страчаны нават пасля ператварэння ў савецкую сталіцу, гарантавалі захаванне яўрэйскіх анклаваў цягам усіх 1930-х гадоў. У сваіх аўтабіяграфічных аповедах Аркадзь Капілаў апісаў Замкавую вуліцу (вядомую на ідышы як «Шлос гас»), дзе яўрэйская супольнасць мела разнастайныя ўстановы ў XVIII—XIX стст. — як пераважна яўрэйскі раён нават у 1941 г.⁵⁴. У Менску, як і ў іншых мястэчках і невялікіх гарадах, савецкі рэжым не здолеў выкараніць традыцыю засялення яўрэямі асобных раёнаў, і ідыш чуўся на вуліцах горада да самай вайны.

Паміж соцыяэканамічнымі варункамі жыцця гарадскіх яўрэяў і іх мовай была простая сувязь. Хоць значная частка менскіх яўрэяў ахвотна пакінула горад, пераехаўшы ў расійскамоўныя Маскву і Ленінград, беларуская сталіца ў 1920—1930-я гг. абсарбавала тысячы яўрэяў з навакольных мястэчак і меншых гарадоў, якія ехалі ў Менск у пошуках работы і лепшых умоў пражывання. Гэтыя людзі былі пераважна беднякі, якія гаварылі на ідышы. Іх пастаянны наплыў непазбежна закранаў яўрэйскае жыццё ў Менску⁵⁵.

Нарэшце, пазіцыі ідыша былі ўзмоцненыя тым, што яўрэі скептычна ставіліся да беларускай — мовы, якая ніколі не мела для іх вялікага аўтарытэту, прынамсі ў горадзе. Іншымі словамі, ідыш ніколі не ўступаў у сапраўдную канкурэнцыю з беларускай, як тое адбывалася з украінскай мовай ва ўкраінскіх гарадах. Так, нават у кастрычніку 1935 г. настаўнік беларускай мовы ў савецкай яўрэйскай школе чуў адказы ад вучняў на ідышы, дарма што звяртаўся да іх па-беларуску⁵⁶.

Наймацнейшы аргумент на карысць паспяховасці «менскага эксперыменту» ў параўнанні з «эксперыментамі» ў іншых буйных гарадах СССР можна знайсці ў статыстычных звестках 1927 і 1939 гг. Згодна са школьным перапісам у Адэсе (15 снежня 1927 г.), горадзе, дзе яўрэі складалі 36,4 % насельніцтва, вучняў усіх узростаў, якія наведвалі ідышысцкія школы, было 9 %, у Кіеве (27,3 % насельніцтва — яўрэі), гэтая доля раўнялася 8 %, у Харкаве (19,4 % насельніцтва) — 2,9 %⁵⁷. Але ж у Менску, дзе яўрэяў паміж насельнікаў было 40,8 %, прапорцыя навучэнцаў ідышысцкіх школ сярод усіх вучняў пачатковых школ («першы канцэнтр») сягала 55,3 %, а сярод вучняў сярэдніх школ («другі канцэнтр») — 28,2 %⁵⁸.

Існуюць статыстычныя звесткі пра родную мову савецкіх яўрэяў напярэдадні Халакоста, і яны пацвярджаюць агульную тэндэнцыю, вызначаную школьным перапісам 1927 г. У 1939 г. 22,8 % яўрэяў Харкава, 32,2 % яўрэяў Адэсы і 34 % яўрэяў Кіева назвалі роднай мовай ідыш, а ў Менску — 49,8 %. Гэта быў найбольшы працэнт «ідышыстаў» у буйных гарадах Савецкага Саюза⁵⁹.

Дарма што большая частка менскіх яўрэяў не брала актыўнага ўдзелу ў савецкім ідышысцкім эксперыменце і не была наўпрост звязаная партыйна-бюракрытычным апаратам кіравання, значная колькасць яўрэяў аддавала перавагу ідышу перад расійскай і беларускай. Кампанія ідышызацыі была, верагодна, паводле свайго характару менш гвалтоўнай і інтэнсіўнай, чым беларусізацыя, што навязвалася і беларусам, і небеларусам. Яўрэі, якія імкнуліся трапіць у вышэйшыя партыйныя структуры, пераходзілі на расійскую, а тыя, хто шукаў працы ў горадзе, часам нават на беларускую. Але іх лік саступаў колькасці тых, хто выбраў ідыш.

У час сваіх паездак па Расіі І. Зінгер улавіў адметнасць ідышысцкага эксперыменту ў Менску. Параўноўваючы ролю ідыша ў маскоўскай і менскай рэчаіснасці, ён зазначыў наступнае:

Яўрэйскае жыццё мае сэнс і сутнасць хутчэй [у Менску], чым у Маскве. Вядома, у Маскве жыве нашмат больш яўрэяў, там на ідышы працуюць камерны тэатр, выдавецтвы, клубы, ёсць яўрэйскі факультэт, курсы. У Маскве нямала яўрэйскіх кіраўнікоў і ідышысцкіх пісьменнікаў. Але на фоне ісцінна рускага горада, поўнага цэркваў, яўрэйскае жыццё выглядае дзіўна бледным, у чымсьці бессэнсоўным… У Менску ідышысцкія шыльды, школы, курсы, тэатр, газета, суд, навуковы інстытут з’яўляюцца чымсьці натуральным. Ненатуральным здаецца тое, што яны не існавалі да рэвалюцыі⁶⁰.

Пераклаў з ангельскай Вольф Рубінчык паводле: East European Jewish Affairs. Vol. 37. Is. 1. April, 2007. P. 91—107.

Тэкст друкуецца з ласкавай згоды аўтаркі.

Пасляслоўе перакладчыка

Эксперымент, які вырас на костках гебраістаў

У артыкуле Э. Бэмпарад, багатым на фактычны матэрыял і смелыя гіпотэзы, не называюцца ўсе прычыны таго, што цягам 1920—1930-х гг. ідыш захаваў у савецкім Менску адносна трывалыя пазіцыі.

Аўтарка замоўчвае той факт, што прыкладна дзесяць гадоў ідыш развіваўся ў Беларусі за кошт старажытнаяўрэйскай (іўрыта). Няпраўда, што ўжо да пачатку 1920-х старажытнаяўрэйская, абазваная ў 1919 г. «клерыкальнай», знікла з публічнага ўжывання ў Беларусі — спаборніцтва паміж ідышам і старажытнаяўрэйскай, распачатае яшчэ да рэвалюцыі (у палітычным вымярэнні адбывалася пераважна паміж бундыстамі і сіяністамі, хоць першыя маглі цаніць іўрыт, а другія — ідыш), працягвалася ўсе 1920-я гады⁶¹.

З боку «новых гебраістаў», да якіх належала і частка сіяністаў, рабіліся спробы прыстасаваць мову іўрыт да мэтаў пабудовы сацыялізму. Маладзёжныя суполкі скарыстоўвалі іўрыцкую лексіку для падрыхтоўкі да жыцця ў Палестыне:

Заняткі вяліся таемна. Ладзіліся «паходы ў лес» ці прагулкі па Свіслачы. Забраўшыся ў глушар Камароўскага бора, мы будавалі там намёты, гулялі ў спартыўныя гульні і праходзілі ваенную падрыхтоўку, падаючы каманды на іўрыце,

— апісвае былы мянчук, удзельнік «Гашамэр Гацаір», свае падлеткавыя захапленні ў канцы 1920-х⁶². Варта заўважыць, што дзейнасць суполак накшталт «Паалей Цыён», «Гашамэр Гацаір» працягвалася ў Менску да 1929 г. Што да рэлігійных яўрэяў, яны намагаліся захаваць старажытнаяўрэйскую ў сінагогах і ў сферы адукацыі; нягледзячы на афіцыйнае закрыццё хедэраў і ешыботаў у 1922 г., апошнія дзейнічалі да антыклерыкальнай кампаніі 1930 г.⁶³. Многія набожныя бацькі не жадалі аддаваць дзяцей у савецкія ідышысцкія школы, дзе вялася актыўная антыіудзейская прапаганда, вучылі іх хаваць перад рознымі «начальнікамі» веданне ідыша.

Безумоўна, сілы былі няроўныя, і «савецкі праект», што ўключаў як ідышызацыю, так і паступовую русіфікацыю яўрэяў, урэшце перамог. Хедэры і ешыботы заганяліся ў падполле, а потым выціскаліся за мяжу; сіяністы высылаліся ў аддаленыя часткі СССР, выдаўцы кніг на старажытнаяўрэйскай цкаваліся як буржуазныя элементы⁶⁴. Пасля згортвання НЭПу, з пачатку 1930-х гг. «яўрэйскія» школы, газеты, тэатры сапраўды сталі азначаць толькі ўстановы з прыярытэтам ідыша. Людзі, якія валодалі старажытнаяўрэйскай і ў іншых умовах тварылі б на ёй, лічылі за лепшае не дэманстраваць сваіх ведаў і нярэдка пераходзілі на ідыш не на знак падтрымкі «экспэрыменту», а з-за нявыкруткі, спалучанай з жаданнем захаваць «яўрэйскі твар»... Такім быў паэт Элі Савікоўскі, які жыў у Менску з 1918 г. Вымушаны быў адмовіцца ад іўрыта і папулярны да рэвалюцыі літаратар Якнегоз (памёр у Менску ў 1928 г.)⁶⁵.

Не думаю, што Э. Бэмпарад, абазнаная ў архіўных і іншых крыніцах, не мела пра ўсё вышэйсказанае паняцця жаднага. Але назваць у якасці адной з прычын «росквіту» ідыша выкараненне старажытнаяўрэйскай — значыла б «кінуць цень» на ідышыстаў, многія з якіх мелі непасрэднае дачыненне да вынішчэння важнага, каб не сказаць, асноватворчага элемента культуры ашкеназскіх яўрэяў — ці то з залішняй веры ў савецкую ўладу, ці то з нелюбові да «клерыкальнага» асяродку, з якога нярэдка і выходзілі⁶⁶. Амаль усе яны сталі ахвярамі сістэмы, якой служылі⁶⁷. Усё-такі мне ўяўляецца, што памылкова зразуметая паліткарэктнасць перашкодзіла аўтарцы ахарактарызаваць іх бурапенную дзейнасць належным чынам⁶⁸.

Безумоўна, у першыя два дзесяцігоддзі XX ст. ідыш быў гутарковай мовай большасці менскіх яўрэяў, аднак «натуральным» бюракратычны ідышысцкі «эксперымент» (які ўключаў, між іншага, і радыкальную саветызацыю мовы, выдаленне лексікі старажытнаяўрэйскага паходжання, якой у ідышы 15—20 %, гвалт над арфаграфіяй — падобна, ідыш у 1920-я гг. стаўся палігонам для рэформы правапісу беларускай у 1933 г.) мог падацца толькі зачараванаму бляскам шыльдаў пісьменніку. Шчодра цытаваны Э. Бэмпарад варшаўскі літаратар І. Зінгер шмат чым нагадвае наіўнага «Папутчыка» з кнігі «У капцюрох ГПУ», балазе і вандраваў у Менск у тым самым годзе, што Ф. Аляхновіч. Зыркі фасад асляпляў і беларусаў, і яўрэяў; выказванні ж невідушчых не павінны ўспрымацца як ісціна ў апошняй інстанцыі. Між іншага, калі Зінгер сцвярджаў, што да рэвалюцыі ў Менску не існавала газеты на ідышы, ён, верагодна, памыляўся. Паводле А. Скіра, з 1915 г. на ідышы выходзіла штодзённая газета «Фарн фолк» («Для народа»), выдаваў яе М. Рудзенскі⁶⁹.

Выглядае, развешванне шыльдаў і адкрыццё «яўрэйскіх школ» у БССР адпачатна было хутчэй паразітаваннем на нацыянальных пачуццях мас, чым наданнем яўрэям якой-кольвечы аўтаноміі; манеўрам, пакліканым адцягнуць увагу ад удараў па іудаізме і традыцыйным ладзе жыцця ў яўрэйскіх мястэчках. Не апошнюю ролю адыгрываў і разлік на вяртанне эмігрантаў-яўрэяў з заходніх краін у «самы заходні» горад Саюза, прыцягненне іх інтэлектуальных і грашовых рэсурсаў (з польскай Вільні вярнуўся Майсей Кульбак, з ЗША — Айзік Платнер і г. д.), а таксама выпампоўванне грошай з арганізацый кшталту «Джойнта»⁷⁰. Характэрна, аднак, што ўжо ў канцы 1920-х гг. цэнтральныя ўлады СССР адмовіліся ад стаўкі на «яўрэйскі росквіт» у БССР і пераключылі ўвагу яўрэяў-замежнікаў на «бірабіджанскі праект», фактычна распісаўшыся ў няўдачы «беларускага».

Аўтарка не размяжоўвае 1920-я і 1930-я гады, разважаючы пра «18 гадоў ідышысцкага эксперыменту»⁷¹ як пра адзінае цэлае і не паказваючы на істотны разрыў паміж Інбелкультам і Беларускай акадэміяй навук⁷². Вось жа, з пачатку 1930-х гг. ідышысцкія інстытуцыі ў Савецкай Беларусі існавалі «па інерцыі», паступова страчваючы сувязь з яўрэйскімі асяродкамі. Бадай што першымі гэта адчулі паэты; нават такі ўтрапёны камуніст, як Ізі Харык, у пачатку 1930-х гг., паводле ўспамінаў сучаснікаў, меркаваў паехаць у Палестыну і застацца… Аднак і лічбы дэманструюць знішчэнне ідышысцкай вышэйшай адукацыі ўжо да сярэдзіны 1930-х гг., рэзкі спад у кнігавыдавецтве на ідышы⁷³. У 1936—1937 гг. масавыя рэпрэсіі абяскровілі яўрэйскую інтэлігенцыю, асабліва літаратурную і навуковую. Такім чынам, пастанова аб зніжэнні статусу ідыша ў БССР і закрыцці яўрэйскіх школ у 1938 г. толькі юрыдычна абгрунтавала сітуацыю, што існавала на той час, а насампраўдзе «ідышысцкі эксперымент» быў перапынены разам з беларусізацыяй на рубяжы 1920—1930-х гадоў.