Амбіграма (ад лац. ambi — падвойны і грэц. gramma — літара) — слова ці фраза, запісаная ў выглядзе каліграфічнага ўзору, які дазваляе сумясьціць два розныя прачытаньні з аднаго і таго набору лініяў, рысаў (пры павароце, адлюстраваньні, пільным узіраньні й г. д.). У адрозьненьне ад іншых відаў тэкстаў, разьлічаных на дадатковае прачытаньне (напрыклад, вядомых з антычнасьці паліндромаў), амбіграмы зьявіліся ў прыгожым пісьменстве параўнальна нядаўна. Сам тэрмін быў прапанаваны толькі на пачатку 1990-х гг. амэрыканскім навукоўцам і літаратарам Дугласам Гофштатэрам (Douglas R. Hofstadter), хоць ёсьць зьвесткі, што ў заходнеэўрапейскіх краінах (у прыватнасьці, Францыі) надпісы-перакруты былі вядомыя ўжо ў 60-я гг. ХХ ст. і называліся «вэртыкальнымі паліндромамі». У Расеі першую амбіграму стварыў паэт Дзьмітрый Мінскі, аднак ягоны надпіс доўгі час заставаўся практычна невядомы і быў апублікаваны толькі на пачатку ХХ ст.

У адрозьненьне ад жыхароў савецкай Расеі, дзе ўсялякія праявы фармалізму перасьледаваліся, прадпрымальныя амэрыканцы, таксама прыйшоўшы да падобнай ідэі падвойнага пісаньня, ня толькі зрабілі форму амбіграмы вядомай у сьвеце, але й пачалі рабіць на гэтым бізнэс. Вынаходнікам і сапраўдным клясыкам жанру амбіграм у ЗША лічыцца дызайнэр, матэматык і музыкант Скот Кім (Scott Kim). Падвойныя словы ён пачаў пісаць, дакладней, маляваць, у 1975 г., у 1981 г. выдаў кнігу «Inversions» («Перакульваньні»), а потым адкрыў школу, у якой навучаў магічнай каліграфіі ўсіх ахвочых. І дагэтуль С. Кім плённа займаецца справай, распачатай больш за тры дзясяткі гадоў таму. Асабліва любіць ён маляваць сымэтрычныя амбіграмы — такія, пры перакульваньні якіх атрымліваецца тое самае слова.

Адзін з маладзейшых калегаў Скота Кіма, мастак Джон Лэндгрэн, паўдзельнічаў у стварэньні амбіграмаў для кнігі «Анёлы й дэманы» папулярнага сёньня амэрыканскага пісьменьніка Дэна Браўна. Менавіта вакол гэтых «клеймаў-амбіграмаў таемнага таварыства» і закручаны сюжэт кнігі. Дарэчы, прынцып амбіграмы здаўна вядомы ў выяўленчым мастацтве — ад твораў прадстаўніка італьянскага Адраджэньня Джузэпэ Арчымбольда да малюнкаў сучаснага амэрыканскага графіка Пітэра Брукса.

Ужо ў апошняе дзесяцігодзьдзе ХХ ст. амбіграма адрадзілася і ў Расеі, і сёньня можна назваць цэлы шэраг аўтараў, якія захапляюцца гэтай формай: Павал Сяргееў, Герман Лукомнікаў (Баніфацый), Аляксандар Бубнаў, Павел Нагорскіх, Раман Адрыянаў... Сярод надпісаў, аформленых у выглядзе амбіграмаў, — назвы дзён тыдня, месяцаў, знакаў задыяку, словы-антонімы, устойлівыя словазлучэньні, крылатыя выразы й невялікія вершы.

Наяўнасьць толькі аднаго — замежнага — тэрміну, відаць, не задаволіла расейцаў, і яны прыдумалі яшчэ некалькі назваў — для абазначэньня разнавіднасьцяў амбіграмы. Калі для прачытаньня надпісу аркуш трэба перавярнуць на 180° — гэта листовертень (Юрась Барысевіч прапанаваў беларускі адпаведнік аркушакрут), калі на 90° — ортогонал, а калі розныя словы чытаюцца без павароту аркуша — то гэта двоевзор, і інш.

Найбольш выбітным з расейскіх амбіграматыстаў зьяўляецца, напэўна, Дзьмітрый Аваліяні (1938—2003), які ўжо раней набыў вядомасьць як аўтар звышскладаных паэтычных формаў, а недзе зь сярэдзіны 1990-х гг. пачаў уражваць экспэрымэнтамі са шрыфтамі — пісаў, напрыклад, пяць разоў адмысловым каліграфічным почыркам слова корова, а пры перакульваньні атрымліваўся вершык: Правда мудрая, простая, не летает деловая. Усяго ён пасьпеў напісаць не адну тысячу амбіграмаў — збольшага дасьціпных і высокамастацкіх.

Што да беларускай літаратуры, дык амбіграмаў у ёй да нядаўняга часу, здаецца, не сустракалася. Я ўжо нават пачаў думаць, што для нас яны не актуальныя, і таму ня згадваў пра гэтую зьяву ані ў «Кароткай гісторыі беларускай візуальнай паэзіі» (Тэксты. 2006. № 3), ані ў лекцыях для «Беларускага калегіюму». Але вось нядаўна даслаў мне свае амбіграмы магілёўскі паэт Дзьмітры Дзьмітрыеў — і сумневы адпалі самі сабою. Асабліва калі пабачыў амбіграмы, так бы мовіць, з нацыянальным калярытам, кшталту Якуб — Янка.

Так склалася, што ў Амэрыцы амбіграмы малююць дызайнэры й мастакі, а ў Расеі — паэты й пісьменьнікі. Гэта ўплывае і на суадносіны зьместу й формы амбіграмаў: амэрыканскія маюць больш адшліфаваны, выштукаваны зьнешні выгляд, а расейскія — больш напоўнены сэнсам, вобразнасьцю, часам — афарыстычнасьцю. Таму ў амэрыканскай культуры амбіграма асацыюецца найперш з мастацтвам лягатыпу і рэклямы, а ў расейскай — успрымаецца як адгалінаваньне візуальнай паэзіі. Беларус Дз. Дзьмітрыеў, падобна, здольны ўжыць як першы, так і другі падыход, хоць бліжэй яму ўсё ж паэтычная стыхія. «Магутны Божа», — паўтарае ён усьлед за Натальляй Арсеньневай, але каб атрымаўся «Ўладар Сусвету», трэба перакуліць старонку на 180°.

Калі, маючы на ўвазе традыцыйную паэзію, кажуць: «Зь песьні слова ня выкінеш», дык зь вершаў Дзьмітрыя Дзьмітрыева і блізкіх яму аўтараў цяжка выкінуць ня тое што слова, але гук і літару. А калі казаць пра амбіграму, то тут ня выкінеш — ужо ў межах самой літары — нават маленькі кручок, выгін ці завітушку. У гэтым сэнсе працэс стварэньня амбіграмы нагадвае працу хірурга альбо фізыка-атамшчыка. Творца, які займаецца амбіграмамі рэгулярна, звычайна выпрацоўвае свой адметны, уласьцівы толькі яму, стыль-почырк. У Дз. Дзьмітрыева іх пакуль некалькі — ён знаходзіцца ў пошуку. Але ён знайшоў сябе хоць бы ўжо ў тым, што ўвогуле зьвярнуўся да гэтай формы.

Ёсьць паэты, якія ледзьве не штодня пішуць па вершы (а часам і па некалькі) і ледзьве не штогоду выдавалі б па зборніку, калі б у іх была такая мажлівасьць. Дзьмітры Дзьмітрыеў — іншы. Ягоныя тэксты нешматлікія й нешматслоўныя, але набываюць вагу дзякуючы магчымасьці некалькіх прачытаньняў альбо максымальна прадуктыўнаму выкарыстаньню фактуры слова (у «ARCHE» неаднойчы зьмяшчаліся яго падборкі). Ён можа выхапіць з магутнай моўнай плыні ўсяго некалькі слоўцаў, затрымацца — і пасмакаваць іх, спазнаўшы зарад энэргіі, варты цэлай кніжкі. І добра, калі зарад гэты перадасца й чытачу. Амбіграмы — яшчэ адзін спосаб зрабіць словы больш важкімі й смачнымі.