Праблемы платнага балансу вырашаюцца за кошт прыцягнення замежных пазыкаў

Апошнім часам урад выказвае заклапочанасць з нагоды сітуацыі з бягучым рахункам, якая пагоршылася праз павышэнне коштаў на энерганосьбіты. Гэтае павышэнне, паводле разлікаў Даследчага цэнтра ІПМ, здольнае прывесці ў 2007 г. да стратаў памерам 1,2 млрд USD. Сёлета дэфіцыт наяўнага рахунку можа скласці 5 % ВУП. Прыблізна такі паказнік назіраўся ва ўсходнеазіяцкіх эканоміках напярэдадні фінансавага крызісу ў 1997 г.

У выніку замежная запазычанасць няспынна расце, пачынаючы з канца мінулага года. Некаторыя назіральнікі выказваюць меркаванне, што такім чынам пад беларускую эканоміку закладваецца «даўгавая бомба запаволенага дзеяння». На думку вядомага эканаміста Леаніда Злотнікава, замежныя пазыкі часткова выкарыстоўваюцца дзеля павышэння рэальных заробкаў (па-над узроўнем росту прадукцыйнасці працы) і задавальнення спажывецкіх апетытаў грамадства. Разам з тым неабходна адзначыць, што энергетычны шок — не адзіны фактар росту замежнай запазычанасці.

Кароткатэрміновыя пазыкі пераважаюць

Нацыянальны банк Беларусі паведамляе, што за ўвесь 2006 г. рост валавога замежнага доўгу склаў 34,2 %, тады як за першую палову 2007 г. ён склаў больш за 38 %. За перыяд з 1 красавіка 2006 г. да 1 красавіка 2007 г. валавы замежны доўг павялічыўся больш чым на 3 млрд USD і амаль дасягнуў 8 млрд USD (павелічэнне на 58,5 %). Найбольш актыўна пазыкі атрымоўвалі камерцыйныя банкі і прадпрыемствы. На 1 красавіка 2007 г. доля такіх банкаў і прадпрыемстваў склала 85,6 %, у параўнанні з 80,9 % на пачатак 2006 г. Аднак амаль усе яны належаць дзяржаве, таму можна казаць, што агульная лічба замежнага доўгу прыблізна адпавядае доўгу дзяржаўнаму. Большасць прыцягнутых пазыкаў — кароткатэрміновыя. За апошнія паўтара году яны складалі прыблізна 65 % ад агульнага аб’ёму, а доўгатэрміновыя — 35 %. Прыблізна тыя ж прапорцыі назіраліся і ў сферы банкаўскай запазычанасці, а вось у іншых сектарах эканомікі доля кароткатэрміновых пазыкаў складала 85 % у 2006 г. і знізілася да 78,5 % да 1 красавіка 2007 г.

У азіяцкіх эканоміках пазыкі таксама назапашваліся камерцыйнымі банкамі і кампаніямі, але суадносіны замежнага доўгу да ВУП былі большымі, чым у Беларусі. У Беларусі яны склалі 18,6 % на канец 2006 г. (у 2002 г. — 27 %) і могуць дасягнуць на канец 2007 г. узроўню 25 %. У той жа час памер замежнага доўгу да ВУП складаў 28 % у Паўднёвай Карэі, 35 % у Тайландзе, 42 % у Малайзіі, 48 % у Інданэзіі і 51 % у Філіпінах.

Павелічэнне памераў замежнай запазычанасці часткова абумоўліваецца розніцай у працэнтных стаўках у Беларусі і іншых краінах. Заходнія рынкі прапануюць нашмат больш танныя пазыкі. Напрыклад, банкі ў Расіі выкарыстоўвалі замежныя пазыкі для таго, каб выдаваць іпатэчныя крэдыты для ўнутранага рынку. Аднак цяпер яны сутыкаюцца з рэальнымі праблемамі, бо для выплаты пазыкаў неабходнае перапазычанне. Беларускія банкі ў пэўным сэнсе пайшлі іншым шляхам. Рост беларускай эканомікі патрабуе большага памеру крэдытных рэсурсаў, такім чынам банкі карыстаюцца розніцай у працэнтных стаўках паміж Беларуссю і іншымі краінамі. Разам з тым, на думку былога старшыні Нацбанку Станіслава Багданкевіча, урад выкарыстоўвае замежныя даўгі для субсідыявання беларускай эканомікі.

Пераважная колькасць кароткатэрміновых пазыкаў можа выклікаць неабходнасць перапазычання, аднак гэта будзе ня так лёгка ажыццявіць з тае прычыны, што Беларусь дагэтуль не з’яўляецца сталым гульцом на міжнародных фінансавых рынках. Урад, відавочна, заклапочаны такой акалічнасцю, што пацвярджаюць прыкладзеныя ім высілкі на атрыманне суверэннага крэдытнага рэйтынгу, які быў нарэшце атрыманы ў жніўні 2007 г. Standard & Poors надаў Беларусі рэйтынгі B+ — для доўгатэрміновых крэдытаў у замежнай валюце, і B — для кароткатэрміновых крэдытаў. Паводле вызначэння самога агенцтва, узровень ВВ сведчыць пра меншую верагоднасць дэфолту, чым іншыя спекуляцыйныя ўзроўні. Аднак краіна, якая мае такі рэйтынг, усё ж сутыкаецца з сур’ёзнымі праблемамі і можа аказацца ў неспрыяльных бізнесовых, фінансавых і эканамічных абставінах, што ставіць пад пагрозу выкананне яе фінансавых абавязкаў. Але рэйтынг ВВ усё ж дазваляе Беларусі атрымліваць пазыкі на больш-менш прымальных умовах.

Небяспека запазычанасці

Наяўнасць крэдытных сродкаў за мяжой — не галоўная праблема для беларускай эканомікі. Камерцыйныя банкі і прадпрыемствы могуць назапашваць запазычанасць у замежнай валюце, аднак, раз многія з іх атрымліваюць аплату за свае тавары і паслугі ў нацыянальнай валюце, памер іхнай запазычанасці можа рэзка павялічыцца з прычыны дэвальвацыі. Дэвальвацыя ў Беларусі — гэта не толькі эканамічная, але і палітычная праблема, бо ў выніку яе зніжаецца доларавы эквівалент заробкаў і, такім чынам, скарачаецца спажыванне. Згодна з думкай многіх экспертаў, выказанай падчас канферэнцыі BISS, стабільнасць абменнага курсу ёсць адным з фундаментальных складнікаў «сацыяльнага кантракту» паміж уладай і грамадствам. Напрыклад, продаж аператара мабільнай сувязі Velcom быў справакаваны неабходнасцю змінімізаваць наступствы міні-набегу на банкі, што адбыўся пры канцы мінулага года. Паводле некаторых неафіцыйных ацэнак, Нацыянальны банк Беларусі прадаў да траціны сваіх золатавалютных рэзерваў у снежні 2006 г., каб абараніць беларускі рубель ад дэвальвацыі.

Найбольш важнае пытанне для беларускай эканомікі — ці здолее яна эфектыўна выкарыстаць крэдытныя рэсурсы, ці яны будуць змарнаваныя на падтрыманне ўзроўню спажывання і бесперспектыўныя інвестыцыйныя праекты. Для фінансавай сістэмы Беларусі характэрны палітычны кантроль над шэрагам сектараў і асобных прадпрыемстваў. Такі кантроль прадугледжвае вылучэнне льготных крэдытаў, забеспячэнне падатковых зніжак і г. д. Дзяржаўнае субсідыяванне само па сабе — не абсалютнае зло, але ў Беларусі яно накіраванае на падтрымку дзейнасці неэфектыўных прадпрыемстваў. Згодна са статыстыкай Нацыянальнага банку, доля непавернутых крэдытаў склала за апошнія паўтара году толькі 3 % ад іх агульнага аб’ёму, што значна ніжэй, чым ва ўсходнеазіяцкіх эканоміках перад фінансавым крызісам (8 % у Карэі, 13 % у Тайландзе і Інданэзіі, 14 % на Філіпінах). Аднак асобныя аналітыкі лічаць гэтую лічбу заніжанай, бо камерцыйныя банкі выкарыстоўваюць неадпаведныя статыстычныя метады. Невяртанне крэдытаў, урэшце, можа стварыць праблему перапазычання для саміх гэтых банкаў, вынікам чаго стане ціск на нацыянальную валюту.

Працяг падтрымкі неэфектыўных прадпрыемстваў

Урад прыняў некалькі рашэнняў, якія ставяць выдзяленне фінансавай падтрымкі прадпрыемствам у залежнасць з вынікамі іх працы. Кіраўнікі прадпрыемстваў нясуць адказнасць за эканамічныя паказнікі. Ясна, што беларускія ўлады відавочна лічаць больш важнымі валавыя паказнікі і выкананне прагнозавых заданняў, а не паказнікі эфектыўнасці дзейнасці прадпрыемстваў (такія, як прыбытковасць). Акрамя таго, застаецца нязменннай палітыка ўраду па падтрымцы стратных прадпрыемстваў. Памер дзяржаўнай падтрымкі павялічыўся з 1,2 млн USD у 2005 г. да 1,9 млн у 2006 г. Болей за палову гэтых сродкаў складаюць наўпроставыя пазыкі і субсідыі, каля 30 % — падатковыя льготы. Некаторыя стратныя прадпрыемствы былі не рэструктурызаваныя, а нацыяналізаваныя, г. зн. дзяржава павялічыла сваю долю ў іхным статутным капітале ў абмен на фінансавую падтрымку. Разам з тым трэба адзначыць, што агульны памер стратаў неэфектыўных прадпрыемстваў адносна невялікі: у 2006 г. ён складаў 0,4 % ад ВУП, ці каля 140 млн USD. Можна прагназаваць, што калі памер стратаў значна не павялічыцца, улады ня мецьмуць прычынаў адмовіцца ад практыкі падтрымкі такіх прадпрыемстваў.

Палітычна-бізнесовы цыкл

Іншы фінансава-палітычны парог, якога ўрад не можа пераадолець, — гэта практыка прымянення палітычна-бізнесовага цыклу. У адпаведнасці з ім урад павышае заробкі і выплаты перад важнымі палітычнымі падзеямі, такімі, як выбары і рэферэндумы (звычайна тэмпы павышэння даходаў перасягаюць тэмпы росту прадукцыйнасці працы), і стрымлівае даходы на карысць падтрымкі рэальнага сектару, калі гэтыя кампаніі завяршаюцца. Адміністрацыйнае павышэнне заробкаў скарачае інвестыцыйныя магчымасці як дзяржавы, так і саміх прадпрыемстваў, у выніку чаго ўзнікае рызыка запаволення тэмпаў эканамічнага росту.

У апошнія два гады разрыў паміж рэальнымі заробкамі і прадукцыйнасцю памяншаўся, што зрабіла магчымым рост інвестыцыяў (у 2006 г. прырост інвестыцыяў склаў 31,4 % супраць павелічэння рэальных заробкаў на 17,6 %). Гэты працэс, аднак, запаволіўся ў 2007 г. з прычыны росту цэнаў на энерганосьбіты, што скараціла інвестыцыйныя магчымасці прадпрыемстваў. Далейшае павышэнне цэнаў у 2008—2010 гг. можа справакаваць новую фазу палітычна-бізнесовага цыклу, калі ўрад будзе вымушаны ізноў звярнуцца да больш актыўнай сацыяльнай палітыкі і апераджальнага павышэння заробкаў.

Такім чынам, дзеля падтрымкі палітычна-бізнесовага цыклу перад выбарамі 2008 і 2011 гг. беларускія ўлады мусяць шукаць замежныя крыніцы фінансавання. Можна прагназаваць, што перад парламенцкімі выбарамі 2011 г. урад абмяжуецца вяртаннем, у той ці іншай форме, скасаваных сацыяльных ільготаў, што не абцяжарыць бюджэт ў значнай ступені.

Прыватызацыя як страхавая мера

Усведамляючы доўгатэрміновыя наступствы, якія нясе назапашванне замежных даўгоў, урад пачаў выкарыстоўваць прыватызацыю як сродак «падстрахоўкі» ад магчымых фінансавых праблемаў. Апрача вымушанага продажу 12 % акцыяў «Белтрансгазу» (з запланаваных да 2011 г. 50 %), у 2007 г. адбыліся дзве буйныя прыватызацыйныя падзеі, да якіх, імаверна, падштурхнула няўдалая спроба атрымаць стабілізацыйны крэдыт ад Расіі. Першая — продаж 99,72 % акцыяў завода «Мотавела» ў Мінску аўстрыйскай кампаніі ATEC Holding GmbH. Гэтая кампанія забавязалася інвеставаць у «Мотавела» каля 20 млн USD да 2012 г. Але галоўная прыватызацыйная падзея года — продаж кампаніі Velcom замежнай кампаніі Telecom Austria. Прэзідэнт Аляксандр Лукашэнка нядаўна правёў перамовы са старшынём праўлення расійскага холдынгу «Сістэма» з нагоды магчымага продажу прадпрыемства «Інтэграл». Іншая верагодная падзея — продаж светлагорскага «Хімвалакна» аўстрыйскай хімічнай кампаніі Glanzstoff Austria GmbH. На працягу 2007 г. улады заяўлялі пра намер размяшчэння IPO вядучых беларускіх экспарцёраў на сусветных біржах. Прыватызацыя ажыццяўляецца «за зачыненымі дзвярыма» не толькі дзеля яе бюракратычнага, «наменклатурнага» характару, але і таму, што ўлады не жада0юць ствараць уражанне, нібыта ў прыцягненні фінансавых сродкаў ёсць скрайняя неабходнасць. Тады патэнцыйныя пакупнікі маглі б граць на паніжэнне кошту актываў. Такім чынам, пэўныя перамовы пра прыватызацыю трэба праводзіць цяпер, калі няма сур’ёзных эканамічных праблемаў.

Імкненні беларускіх уладаў прыцягнуць інвестыцыі ў будаўнічы сектар і рэалізацыя праектаў кшталту «Мінск-Сіці» адлюстроўваюць тую ж тэндэнцыю пошуку такіх сродкаў фінансавання дэфіцыту наяўнага рахунку, якія сталі б альтэрнатывай замежным даўгам.

Выглядае, што беларускія ўлады імкнуцца найперш прадаваць прадпрыемствы, якія знаходзяцца ў добрым фінансавым стане. Попытам сярод пакупнікоў, прынамсі, будуць карыстацца менавіта прадпрыемствы нафтахімічнага сектару і іншыя вядучыя экспарцёры. Па-першае, «кропкавая» прыватызацыя, продаж асобных прадпрыемстваў згодна з неабходнасцю, стварае сітуацыю, калі прыватызацыйны працэс можа быць запаволены, спынены ці нават павернуты назад у любы момант. Па-другое, практыка продажу «фамільнага срэбра» азначае, што прыватызацыя дэ-факта выкарыстоўваецца як іншы сродак падтрымкі старой эканамічнай мадэлі, бо грошы, атрыманыя ад продажу актываў, будуць выкарыстоўвацца для падтрымкі неэфектыўных сектараў і прадпрыемстваў і адцягнення іх рэструктурызацыі. Аднак гэтая палітыка можа працягвацца, пакуль «фамільнае срэбра» ў наяўнасці. Ва ўсякім разе, для эканомікі гэта «бомба запаволенага дзеяння», якая выбухне, калі плынь інвестыцыяў і пазыкаў спыніцца.

Высновы

Поўнамаштабная перадпродажная падрыхтоўка Беларусі пакуль не пачалася. Замест гэтага прыватызацыя выкарыстоўваецца ў якасці страхавой меры для падтрымкі макраэканамічнай стабільнасці і мінімізацыі рызыкаў, звязаных з замежнай запазычанасцю.

Беларусь абрала двухтрэкавую стратэгію адаптацыі да знешніх выклікаў, спалучаючы замежныя пазыкі і кропкавую прыватызацыю ў якасці гарантыі ад магчымых фінансавых праблемаў, звязаных з замежнай запазычанасцю. Маштаб прыватызацыйнай актыўнасці ў Беларусі залежыць ад памеру дэфіцыту наяўнага рахунку.

Паўстанне даўгавой піраміды малаверагодна ў кароткай і сярэднетэрміновай перспектыве. Апроч прыватызацыі, меры, якія могуць змягчыць праблему дэфіцыту наяўнага рахунку і адвесці пагрозу палітычна непрымальнай дэвальвацыі, уключаюць гандлёвы пратэкцыянізм, некаторыя імпартазамяшчальныя меры і г. д. Інструменты кшталту IPO могуць выкарыстоўвацца, каб прыцягнуць дадатковыя сродкі.

У цэлым, беларуская эканоміка выжыве ў каротка- і сярэднетэрміновай перспектыве, нягледзячы на рост замежнага доўгу і павялічэнне дэфіцыту наяўнага рахунку. Аднак абраная беларускімі ўладамі стратэгія выжывання не ўлічвае, што ў доўгатэрміновай перспектыве значная частка беларускай прамысловасці можа страціць канкурэнтаздольнасць. Кактэйль з прыватызацыі і пазыкаў толькі зацягвае працэс рэструктурызацыі праблемных зонаў беларускай эканомікі.