Назва «Белая Русь» — гэта іншаназва, якую продкі сённяшніх беларусаў сталі скарыстоўваць толькі на зломе XVI i XVII ст.¹. «Белая Русь» была часткай тэрыторыі «Русі», гістарычна-геаграфічнага рэгіёну Вялікага Княства Літоўскага, якую для XVI ст. вельмі дакладна вызначылі Вячаслаў Насевіч і Міхаіл Спірыдонаў². Як устанавілі гэтыя даследчыкі, мяжа паміж «Літвой» і «Руссю» пралягала па заходняй мяжы Полацкай зямлі і далей у наваколлі Лагойска і Мінска. Гэтая мяжа не мела сталага характару, і гэтыя самыя мясцовасці ў гэты самы час называюцца ў крыніцах як належныя або «Русі», або «Літве». Крыніцы дазваляюць прасачыць перасоўванне гэтай мяжы на ўсход. Напрыклад, Мінск, які раней ляжаў у «Русі», з XV ст. лічыцца мясцовасцяй у «Літве». На пытанне, чаму толькі частка гэтай «Русі» стала называцца «Белай», спрабую адказаць, скарыстоўваючы рэтраспектыўны метад, спярша акрэсліўшы дакладную тэрыторыю першапачатковай «Белай Русі» на тэрыторыі Вялікага Княства Літоўскага, а пасля аналізуючы геаграфічныя ўяўленні аўтахтонаў пра сваю тэрыторыю з перыяду перад з’яўленнем назвы «Белая Русь».

Першы дакумент, які даволі дакладна перадае ўяўленні аўтахтонаў аб тэрытарыяльным абсягу назвы «Белая Русь», — гэта «Суплікацыя» праваслаўнай шляхты з 1623 г. У «Суплікацыі» названыя гарады, у якіх праваслаўныя церпяць пераслед: «Ono Wilno, Minsk, Nowogrod, Grodno, Słonim, Brzeście, Brasław, Kobryń, Kamieniec y insze w Litwie. Ono Bielsk, Bransk, Drogyczyn etc. na Podlasiu. Ono Pinsk, Owrucze, Mozyr etc. na Polesiu. Ono Włodzimierz, Łucko, Krzemieniec etc. na Wołyniu. Ono Lwow, Przemysl, Sambor, Drehobyć, Sanok etc. w wojewodztwie ruskim. Ono Bełz, Chełm, Krasnystaw, Buzko, Sokal, etc. w wojewodztwie Bełzkim. Ono Krzyczew, Czeczersk, Propojsk, Rohaczew, Homel, Ostr, Rzeczyca, Lubecz etc. na Ponizowiu. Ono Połock, Witepsk, Mścisław, Orsza, Mohylow, Dysna etc. na Białej Rusi [...]»³.

Такім чынам, на пачатку XVII ст. ва ўяўленні праваслаўнай шляхты на «Белай Русі» ляжалі наступныя гарады: Полацк, Віцебск, Мсціслаў, Ворша, Магілёў і Дзісна.

«Белая Русь», хоць цалкам памяшчаецца на тэрыторыі «Русі», вызначанай Насевічам і Спірыдонавым, — меншая за яе на тэрыторыю, названую ў «Суплікацыі» «Панізоўем» (Ponizowie) — Крычаў, Чачэрск, Прапойск, Рагачоў, Гомель, Остр, Рэчыцу і Любеч, ды дробны фрагмент «Палесся» (Мазыр). Прычыну, дзеля якой «Панізоўе» не ўвайшло ў склад «Белай Русі», можна паказаць шляхам аналізу геаграфічных уяўленняў аўтара «Баркулабаўскай хронікі», які назвы «Белая Русь» яшчэ не ведаў, хоць сваю працу закончыў на пачатку XVII ст.

Пішучы пра засуху ў 1583 г., храніст сцвярджае, што «все погорело в Литве, а звлаща около Менска, около Вилни. Люди убогия з хлеба на Русь давалися — молодцы, жонки, девки, много на Русь и на Украину понаходило»⁴.

Пра змаганне з казакамі Налівайкі ў 1595 г. аўтар расказвае наступным чынам: «Тепер же литва от козаков отступивши, до Могилева на болший луп поехали, а козаки на всю ноч ехали до Быхова аж на Низ. Литва за козаками гналася аж до Рогачева, да ничого згола не вчинили козаком; а литва и татары рушилися до Менска, до Новагорада и до Вилни, набравшыся тутешнего краю лупу»⁵.

Голад і казацкае свавольства — гэта сталая тэма запісаў храніста. У 1600 г. «было поветрие албо мор на людей пепехожих, множество на Низ идучих»⁶. У 1601 г. запарожскія казакі, нанятыя на вайну са Швецыяй, як заўважыў аўтар, каралю і гетману не памаглі, «толко з Швеции утекли, а тут на Руси Полоцку великую шкоду чинили, а место славное и великое Витебск звоевали...»⁷. У тым самым 1601 г. снег выпаў так рана, што людзі не паспелі справіцца са жнівом, і храніст пракаментаваў гэта наступным чынам: «А тот гнев божий был и непогода, почавши от Менска до Полоцка и Витебску, до Орши, до Мстиславля, до Пропойска, до Рогачова, Могилева, Любошаны. Потом у Речицы, в Лоеве, в Киеве, аж на Волынь добрый врожай был. А так потом много множества людей убогих з голоду на Низ з жонами и детками и зь семею, што иж страшно было не толко видети, але трудно было и выписати, то есть з верху з волости Шкловское, з Друцка, з Дубровны, з Круглы, з Бобря, з Витебска, с-под Полоцка, с-под Минска и з инших многих украин»⁸.

У 1603 г. Іван Куцка (Куцковіч) склаў гетманства запарожскіх казакаў у Магілёве з прычыны вялікага свавольства ў войску. На тым не скончылася бяда тубыльцаў: «По том по Іване Куцку был гетманом Иван Косый. Тые козаки брали пиставства у Полоцку, у Витебску, на Орши, и во Мстиславлю, у Крычове, у Могилеве, у Головчине, у Чечерску, у Гомли, у Любечу, у Речицы, у Быхове, у Рогачове и по всих местах. А на Волыню, на Подолю и Киеве там на тот час жолнеры лежали, которые з Волох выехали, яко десеть тысящ; в тых всих краех приставство брали. Также у Менску и по всей Литве там жолнеры, татарове, которые выехали з Швецией, по тых местах приставство брали». На тым не канец: «А коли козаки запорозкие назад на Низ отсоля выеждчали, тепер же великую сильную шкоду по селах, по местах чинили: жонки, девки и хлопята з собою много брали»⁹.

У тым самым 1603 г. «народ божий з Низу до домов своих назад пошол — великое множество мужей, жон, детей, но еще болши тых было, которые на Низу померли»¹⁰.

Ва ўяўленні аўтара Баркулабаўскай хронікі відавочна суіснуюць дзве асобныя сістэмы геаграфічных паняццяў. Да адной належаць «Літва і Русь» ды «Украіна» (тоесная «Кіеву»), «Валынь» і «Падолле». Да другой сістэмы належаць «Верх і Ніз». «Русь» аўтара Баркулабаўскай хронікі адпавядае тэрыторыі, устаноўленай Насевічам і Спірыдонавым. Вызначаюць гэтую «Русь» такія гарады, як Полацк, Віцебск, Ворша, Мсціслаў, Магілёў, Галоўчын, Крычаў, Чачэрск, Гомель, Рэчыца, Быхаў, Рагачоў і Любеч. Тэрыторыю «Літвы» у сваю чаргу вызначаюць такія гарады, як Мінск, Наваградак і Вільня.

Падзел на «Верх і Ніз» не мае нічога супольнага з падзелам на «Літву і Русь». «Верх» вызначаюць такія гарады, як Шклоў, Друцк, Дуброўна, Кругла, Бобр, Віцебск, Полацк і Мінск. Баркулабава таксама безумоўна належыць да «Верху».

Крыху цяжэй вызначыць, з якога месца пачынаўся «Ніз». Казакі Налівайкі ўцякаюць «да Быхава ажно на Ніз», а «літва» гоніцца за імі да Рагачова. Ці гэта значыць, што абедзве мясцовасці ляжалі ўжо на «Нізу»? Калі храніст піша пра голад на «Вярху», сцвярджае, што ў Рэчыцы, Любечы і Кіеве быў ураджай, а галодныя людзі кіраваліся на «Ніз». Ці Рэчыца, Любеч і Кіев ляжалі на «Нізу»? У адносінах да Рагачова, Рэчыцы, Любеча і некалькі іншых гарадоў станоўча адказаць дазваляе вышэйзгаданая «Суплікацыя» з 1623 г., згодна з якой Рагачоў, Рэчыца, Любеч, Крычаў, Чачэрск, Прапойск, Гомель і Остр ляжаць на «Панізоўі». Назва «Панізоўе», як можна меркаваць, гэта свайго роду астатак «Нізу», які цягнуўся раней далей на поўдзень уніз Дняпра, але ў наваколлі Кіева прынялася ўжо назва «Украіна», якая выступае як у «Баркулабаўскай хроніцы», так у «Суплікацыі»¹¹. Такім чынам, мяжа між «Верхам» і «Нізам» пралягала крыху на поўнач ад лініі Крычаў—Прапойск на Сожы і, відаць, паміж Баркулабавам і Быхавам на Дняпры. У басейне Бярэзіны да «Верху» належаў Мінск; дзе пачынаўся на гэтай рацэ «Ніз», я ўстанавіць не здолеў.

«Верх», безумоўна, займаў намнога большую тэрыторыю, чым вызначаная мною паводле «Баркулабаўскай хронікі». У шырокім значэнні гэта тэрыторыя водападзелу, вялікая геаграфічая краіна, якая абдымае вярхоўі Дняпра, Дзвіны, Волгі, Акі (прыпомнім тут «Вярхоўскія княствы»), вытокі якіх ляжаць блізка адно другога, але плывуць у іншых напрамках. Факт, што ва ўяўленні тубыльцаў таксама вярхоўі Бярэзіны, канкрэтна — Свіслач, належалі да «Верху», дазваляе меркаваць, што яго часткай была таксама літоўская Аўкштота (літ. ?ukštas — «высокі»). Аўкштота ляжала, праўдападобна, на Ашмянскім узвышшы ад Вільні да Крэва¹², а вытокі Вяллі, Нёманскай Бярэзіны і Нёмана знаходзяцца побач з вытокамі Свіслачы. «Верх», відавочна, быў вядомы яшчэ антычным географам; з ім напэўна звязаная антычная назва «Гіпербарэі», а таксама «Рыфейскія» або «Алаундскія» горы.

Тэрыторыя «Белай Русі», якую можна вызначыць для пачатку XVII ст., — гэта тая частка «Русі», якая ляжыць на «Вярху». «Верхнюю і Ніжнюю» Русь адрознівалі ўжо самыя старажытныя рускія летапісцы. Гэтыя назвы выступаюць у «Аповесці мінулых гадоў» ды асабліва ў Ноўгарадскім І летапісе¹³. «Верхняя Русь» — гэта паўночны захад Усходняй Еўропы, у адрозненне ад «Ніжняй Русі», размешчанай у сярэднім цячэнні Дняпра з цэнтрам у Кіеве. Апошняй вядомай мясцовасцяй на Дняпры ў напрамку Кіева, якая безумоўна належала і да «Верху», і да «Белай Русі» было Баркулабава¹⁴. Мінск, хоць і ляжаў на «Вярху», не ўвайшоў у склад «Белай Русі», бо ў той час лічылася ўжо, што ён ляжыць на тэрыторыі «Літвы».

Такім чынам, «Белая Русь» — гэта даслоўна «Верхняя Русь», хоць абмежаваная да тэрыторыі Вялікага Княства Літоўскага. У сярэднявечнай заходнееўрапейскай геаграфічнай літаратуры «Белая Русь» памяшчалася недзе на ўсходзе Еўропы, чаму спрыялі ўяўленні пра «Альбанію» і «альбанаў» ды тое (пачынаючы сама меней з Каталонскай карты 1375 г.), што Волга, Дняпро і Дзвіна пачынаюцца з аднаго возера, якое часта называлі «Белым»¹⁵. У XVI ст. польскія навукоўцы сталі называць «Белай Руссю» спярша ўсе рускія землі Вялікага Княства Літоўскага, а з цягам часу, калі на захадзе рэальны абрыс для іх набывалі такія землі, як Валынь і Падляшша, назва засталася за самымі ўсходнімі рускімі землямі. Уплыў польскай літаратуры тлумачыць, чаму толькі жыхары ВКЛ, у адрозненне ад маскоўцаў, прынялі новую назву. Затое, каб растлумачыць, чаму толькі жыхары той часткі гістарычна-геаграфічнага рэгіёну ВКЛ з назвай «Русь», якая ляжала на «Вярху», прынялі за сваю назву «Белая Русь», трэба зьвяртацца да сімвалічнага значэння белага колеру, які ў індаеўрапейскай іерархічнай сімволіцы колераў наагул азначае нешта найвышэйшае рангам¹⁶. Але ў кельцкіх мовах слова alp, alb азначае проста нешта, што паўстае па-над узровень, высокае, што адначасова асацыюецца з белым колерам (відаць, ад снегу на вярхах гор або вапнякоў яснага колеру). Ёсць таксама думка, што слова alp, alb — дакельцкага паходжання і пасля прыняцця яго кельтамі пранікла ў грэцкую мову. Як бы там ні было, ад яго паходзяць назвы Альпійскіх гор, грэцкая назва Брытаніі — Альбіён, самая даўняя кельцкая назва Шатландскага каралеўства — Alban (рымскае — Албанія), назва гор Альбіён у Далматыі, краіны Албанія на Балканскай паўвыспе і старажытнай краіны Албанія паміж Грузіяй і Каспійскім морам¹⁷. Мабыць, сярэднявечныя ўяўленні аб «Албаніі» недзе на ўсходзе Еўропы таксама звязаныя з «Верхам». Так ці інакш, толькі закадаванае ў індаеўрапейскіх мовах значэнне белага колеру магло паспрыяць у прыняцці заходнееўрапейскай літаратурнай назвы «Белая Русь» менавіта жыхарамі рускага «Верху» у межах ВКЛ.

Усталяванне сувязі назвы «Белая Русь» з назвай «Верх» не вычэрпвае праблемы, бо сама назва «Верх» відавочна мае сваю гісторыю. Яшчэ Тацішчаў спалучыў назву гістарычнага племя крывічоў з «Вярхом». Паводле яго Белая Русь «издревле по частям именована, яко Поле, Меря, Мурома и Крев, или Верховье, потом все оное Белая Русь имяновано»¹⁸. На жаль, Тацішчаў ніяк не аргументуе сваёй думкі. Праўдападобна, яна ўзнікла пад уплывам апісання рассялення крывічоў у «Аповесці мінулых гадоў»: «Седять на верхъ Волги, и на верхъ Двины и на верхъ Днепра...» Калі гэта так, дык крывічы — гэта назва, якая адносіцца да жыхароў «Верху», «вярхоўцаў». Тацішчаў лічыў, што крывічы былі сарматы, потым славяне, і аддаваў ім толькі Смаленскае княства. Тэрмін «сарматы» у Тацішчава амаль усёабдымны і адносіцца практычна да ўсяго неславянскага насельніцтва ўсходняй Еўропы, у тым ліку меры, мардвы, яцвягаў і печанегаў¹⁹. Такім чынам, слова крев не мусіць быць сапраўды сармацкае. Па сённяшні дзень гэтая назва захавалася ў мове латышоў, якія славянаў называлі Krievs. Нельга пры тым лічыць, што продкі латышоў называлі Krievа тэрыторыi «на поўдзень і ўсход ад сучаснай Латвіі»²⁰, бо перспектыва была іншая — з дзвінскага нізу ўверх, з Земгаліі (лат. zems — «нізкі», gale — «край») у Крев. Такім чынам, не можна выключыць, што ў мове балцкіх продкаў латышоў існавала слова, падобнае крев, са значэннем «вярхоўі ракі». Мабыць, падобнае слова існавала і ў літоўскай мове, і такое значэнне мае таксама назва беларускай мясцовасці Крэва над ракой Краўлянкай у вярхоўях Нёманскай Бярэзіны. След падобнага слова знаходзім і ў славянскіх мовах, бо некаторыя даследчыкі выводзяць назву крывічоў з тапаграфіі, ад kriviči, г. зн. «сушы, берагу»²¹. Магчыма, варта разгледзець тут і такое беларускае слова, як краж, кряг — «горны ланцуг», і шырока пашыранае рускае креж, криж, кряж, якое мае шмат значэнняў, але наагул азначае водападзел, узгорыстае ўзвышша, абрыў. Напрыклад, у гаворках Пскоўскай вобласці креж абазначае абрыў берага, криж, крыж — высокае места с абрывістым спускам, кряж — высокі бераг або сухое места, а ў Смаленскай креж — гэта «абрыў на дне возера», «яма». Пададзеныя вышэй значэнні сьведчаць пра супрацьпастаўленне ў адным тэрміне паняццяў низ — верх²².

Усталяваная мною мяжа Верху на тэрыторыі сённяшняй Беларусі даволі дакладна адпавядае паўднёвай мяжы Полацкага і Смаленскага княстваў. Сягаючы яшчэ глыбей, у дагістарычныя часы, можна сцвердзіць, што паўднёвая мяжа «Верху» на тэрыторыі сённяшняй Беларусі больш-менш адпавядае паўднёвай мяжы археалагічнай культуры Банцараўшчына—Тушэмлі, а яшчэ раней — паўднёвай мяжы культураў штрыхаванай керамікі і днепра-дзвінскай.

Рэтраспектыўны метад даследавання гісторыі назвы «Белая Русь» дазваляе сцвердзіць, што гэтая назва, незважаючы на сваё чужое паходжанне, мае глыбокія карані. Яна — завяршэнне доўгага працэсу перадавання аднаго і таго самага паняцця «вярхоўі рэк, верх» у розных мовах: Гіпербарэі, Албанія, Крев, Верх, а пасля прыняцця жыхарамі гэтай краіны назвы Русь — Верхняя Русь, Alba Russia, Белая Русь. Такім чынам, назва Белая Русь — чыста геаграфічная і не мае нічога супольнага з палітычнай ці рэлігійнай сімволікай белага колеру. Тое самае можна сказаць пра спекуляцыі аб сакральным значэнні назвы Крэва²³. Белая Русь — проста Верхняя, значыць Крыўская Русь.