Месяц-два таму назад пасьля «моўнае» дыскусіі з адным маім сябрам (ён займаецца матэматычным увасабленьнем граматыкі) чарговы раз мяне ўзлавала недакладнае апэраваньне паняткамі «тарашкевіца» й «наркамаўка». Не сакрэт, што два правапісы ў нашай масавай сьведамасьці ўспрымаюцца як два варыянты беларускае мовы. Існаваньне гэтых «моў» цалком фантомнае і, адначасна, вельмі шкоднае для рэальнае і адзінае (пры ўсіх хістаньнях нормы) беларускае мовы.

Шматгадовае адсочваньне зрухаў, якія адбываюцца ў маўленьні, навяло мяне на думку, што фантомная мова-«тарашкевіца» (ня блытаць з правапісам)¹ засланяе ад самых яе носьбітаў небясьпечны дрэйф у горшы бок. Дэградуюць усе! З тою толькі розьніцай, што прыхільнікі «наркамаўкі» сваю імклівую дэградацыю бачаць як status quo, уважаючы сябе за «кансэрватараў», а прыхільнікі «тарашкевіцы», як пад гіпнозам, наагул нічога ня бачаць, бо зашораныя мяккімі знакамі. Груба казаўшы, справа выглядае так: напіша хлапец-нэафіт у сваім тэксьце газэта, філялёгія, паставіць у слове сьвет мяккі знак і вось, маўляў, я ўжо спасьціг усе таямніцы беларускага слова. Патрэбна ж праца… А працаваць… ня хочацца².

Выйсьце з гэтае роспачнае сытуацыі я ўбачыў толькі адно: дзе можна — адмаўляцца, настойліва й публічна, ад заганнае апазыцыі «тарашкевіца» / «наркамаўка». А ў процівагу данаму фантому выставіць просты, але нялёгкі імпэратыў: ДАРАСТАНЬНЕ ДА МОВЫ. Першым нашым прынцыпам павінен стаць Сакратаў афарызм: Я ведаю толькі тое, што ня ведаю нічога. Што з гэтага вынікае? Перадусім трэба прызнаць: ніхто з нас беларускае мовы як сьлед ня ўмее. І з кожным годам, з кожным пакаленьнем нашыя веды меншаюць. Мову трэба капаць, як ваду ў пустэльні. Тыя, хто ёю валодае крыху лепш, павінны «эвангелізаваць» менш дасьведчаных, але заразом усьведамляць, што нават найбольшыя знаўцы мусяць вучыцца.

ПАМІЖ КАЯТОЙ І МОЎКНАСЬЦЮ

Пакуль я разважаў над гэтым прынцыпам, у «Нашай Ніве» адзін за адным пасыпаліся дыскусійныя артыкулы: ці варта сёньня ўжываць тарашкевіцу? Завадатарам гэтае дыскусіі фармальна выступіў Віталь Тарас, але ініцыятыву ў яго перахапіў Сяргей Дубавец. Менавіта вакол постаці Дубаўца вяліся асноўныя дэбаты. І як бы Дубавец ні стараўся вывесьці сваю асобу па-за дужкі дыскусіі, у яго гэта чамусьці ня выйшла (плата за харызму!).

(Калі б не ягоны ўдзел — спрэчка магла б і не адбыцца. Колькі гадоў таму з падобнай пастаноўкай пытаньня ў розныя друкаваныя выданьні грукаўся Юры Тарасевіч з Горадна. Далёка ня ўсе выданьні (у тым ліку й «Наша Ніва») «адчынілі» яму свае старонкі. Маўляў, не пара для падобных дыскусіяў! Ці тады сытуацыя яшчэ ня высьпела, ці проста «несыстэмная» пэрсона ня можа браць на сябе такога пачыну?)

Першае: нас чарговы раз змушаюць зацыкліцца на грунце правапісу. Прашу прабачэньня за катэгарычнасьць, але ў довадах Тараса мне бачыцца наіўнасьць, а Дубаўцова прапазыцыя выглядае практычна безьзьмястоўнай, я б сказаў, таўталягічнай. Чаму гэта так — паспрабую давесьці, не забываючыся, што шмат слушных, дый прыгожых, довадаў ужо выказалі іншыя ўдзельнікі дыскусіі.

На жаль, Сяргей Дубавец ухіліўся ад спрэчкі. Ён зьвінаваціў сваіх апанэнтаў: маўляў, тыя яго не пачулі ці не зразумелі. А мне бачыцца іншае: гэта якраз ён ня чуе і ня хоча слухаць запярэчаньняў, бо настойліва прапагандуе новую тэзу, у якой згледзеў панацэю ад сучасных праблемаў беларускае мовы. Сумнеўная гэта панацэя! Падаецца, ягоная ідэя не для рэалізацыі, а каб будзіць грамадзкую думку.

Вы бачылі, каб хоць адзін тутэйшы палітык публічна пакаяўся й прызнаў, дзей на нейкім этапе ён абмыліўся й ягоныя ўчынкі прынесьлі вялікую шкоду. Не! За ўсімі ўласнымі хістаньнямі яны бачаць «дыялектычнае», амаль што ленінскае, разуменьне «моманту». Вось і Дубавец упэўнены: змагацца за «тарашкевіцу» ў 80-я гг. было патрэбна. А сёньня — гэтаксама патрэбна! — ад яе адмовіцца. Геніяльна! Усё слушна, толькі… акурат наадварот. Запраўды, у 80-я гады на тарашкевіцу яшчэ можна было й не пераходзіць, а сёньня — цягнік пайшоў, адмаўляцца позна. Рух гэтага «цягніка» не залежыць ад волі былых актывістых тарашкевіцы.

Раней яны безапэляцыйна даводзілі, быццам карыстаньнікі наркамаўкі, ці ня ўсе пагалоўна, абыякавыя да беларускае мовы, забываючыся, што сярод гэтых людзей ёсьць самыя розныя катэгорыі: нехта нічога іншага апрача наркамаўкі ня меў змогі ўведаць, нехта — занадта асьцярожны, каб рабіць пасьпешлівыя крокі, а нехта — і запраўды ня дбае пра мову, нават ненавідзіць яе. Сёньня ж яны, падаецца, зрабіліся відушчымі, бо ўбачылі шэраг цудоўных часопісаў, якія карыстаюцца наркамаўкай. Выходзіць, правадыры былі сьляпыя? Цяпер яны абражаюць сваіх былых «аднадумцаў», праўда, больш апасродкавана. Выходзіць, усе карыстаньнікі тарашкевіцы ад гэтага дня мусяць уважацца за сэктантаў або... дружна прасякнуцца «новай лініяй» Майсея?

Нехта запярэчыць, навошта такія вінавачаньні, гэта ж толькі прыватная прапанова? Не зусім так! А як жа грамадзкая адказнасьць? Чыста фармальна Дубаўцова заява падобная да адмовы Мялета Сматрыцкага ад праваслаўя. Страта была цяжкая. Але для каго цяжэйшая: ці для аўтарытэту Сматрыцкага, ці для канфэсіі? Галоўнае ж, праводзіць ідэю «уніі» ў такім фармаце, як гэта прапануецца, не гавару ўжо пра ўмовы, нелягічна. Ну, здолее ён зьбіць з дарогі пару-другую «тарашкеўцаў», ну, паспрыяе частковаму заняпаду самой ідэі клясычнага правапісу! І што ж? Ростырк застанецца. Шаноўны публіцысты мусіць усьведамляць, што ён мае справу з рухам (хай сабе й невялікім), а не зь лінгвістычным гуртком. Тут ня тыя чыньнікі й ня тыя довады працуюць. Спыніць нельга, а нашкодзіць справе можна.

ВІТАЛЬ ТАРАС

Цяпер разьбярэм па парадку тэзы, якія Віталь Тарас і Сяргей Дубавец выставілі як довады супраць клясычнага правапісу. Пачнем з Тарасавых:

1. Галоўная небясьпека — у самым існаваньні двух узаконеных (??? — Ю. П.) варыянтаў мовы.

Няма гэтых варыянтаў! Калі вы ня згодныя, дык скажэце, хто, дзе й калі ўстанаўляў тыя «варыянты», назавеце мне адрозьненьні. І колькі б іх вы ні назвалі, усё роўна паўстане пытаньне: і ўсяго? Дарэчы, сама наркамаўка зьведала (і зьведвае) не адну рэформу, дык, можа, кожную зьмену вы будзеце называць новай мовай? Ідзе звычайны працэс кадыфікацыі. Цяжкасьці гэтага працэсу — запаволенасьць, супярэчлівасьць — гэта вынік каляніяльнае моўнае палітыкі, праводжанай уладамі. Два правапісы — сымптом, а не хвароба, і змагацца трэба з хваробаю, а не зь яе сымптомамі.

Далей аблудная тэза аб дзьвюх мовах разьвіваецца:

Можна лічыць наркамаўку бяздушнай, навязанай, можна кпіць зь яе, але пераважная большасьць людзей да яе прызвычаіліся, ёю карыстаюцца.

Ніхто ж не забараняе наркамаўкі! Пакіньце й вы маю тарашкевіцу ў спакоі! Гэта што да правапісу. А калі йдзецца пра мову — тады наагул сьмешна шукаць адрозьненьні. Бальшыня беларускамоўных беларусаў, незалежна ад граматыкі, валодаюць скрайне абмежаваным моўным рэсурсам тутэйшага паходжаньня. Усё, што выходзіць па-за абсягі базавай лексыкі — бярэцца жыўцом з расейскае мовы.

А калі некаму пашчасьціла навучыцца аўтэнтычнае гутарковае мовы, дык цяпер што? Трэба апусьціцца да сярэднеарытмэтычных калек з расейшчыны? Вы гэта раіце рабіць!? Здагадваюся... маецца наўвеце нешта іншае. Лішнія й рэвэрансы Тараса ў бок тарашкевіцы, маўляў, клясычны правапіс падаецца куды больш стройным...

Гэтае папушчэньне аб эстэтычных вартасьцях клясычнага правапісу можна было б не аспрэчваць. Але буду шчырым да канца, каб не ствараць двухсэнсоўнасьцяў. Ня ведаю, як каму, мне ж надмерная колькасьць мяккіх знакаў не падаецца эталёнам хараства. Ня трэба сябе падманваць. Тут пытаньне не ў эстэтыцы, а ў прагматыцы. Малыя мовы мусяць усе свае найдрабнейшыя асаблівасьці захоўваць праз фанэтычны правапіс. Вобразна кажучы, клясычны правапіс — не сьвяточны торт, а чорны хлеб дзеля выжываньня беларускае мовы!

2. Працэс яе [мовы] разбурэньня, выгнаньня амаль з усіх сфэраў дзейнасьці, які без таго зайшоў вельмі далёка, можа яшчэ больш паскорыцца, адштурхнуць ад роднай мовы тысячы звычайных людзей, асабліва маладых.

Гэты довад гучаў і ў 1980-я гг. Яго з даўных даў тарнуе праф. Іван Лепешаў з Горадзенскага ўнівэрсытэту. Але, відаць, справа стаіць якраз наадварот, «правільная», ды яшчэ загнаная ў рэзэрвацыю, беларуская мова, заўжды была й будзе для моладзі «адстойнаю», а вось «няправільная», андэграўдавая тарашкевіца можа выклікаць інтарэс. Улады тое адчуваюць і таму — забараняюць.

Не правапісная сытуацыя спрычынілася да «непісьменнасьці моладзі». Прычына — у абыякавасьці дзяржавы да настаўніка, да гуманітарных навук і, у прыватнасьці, да філялёгіі. Гэта, можна сказаць, гатовы прадукт існае моўнае палітыкі. (Дарэчы, некаторыя, яшчэ пры СССР, дзеля «пісьменнасьці» прапаноўвалі скасаваць вывучэньне ў школе беларускай мовы… Вельмі старая лёгіка!)

3. Я разумею, што «ь» у клясычным правапісе — гэта яшчэ й свайго роду сьцяг, знак нязгоды з афіцыйшчынай, разбурэньнем беларускай культуры і мовы.

А вось сьцягоў якраз і ня трэба! Тут мы бачым палітызацыю мовы ў чыстым выглядзе. Калі тарашкевіца — сьцяг, дык да сьцягу ўсё й зьвядзецца. А нам трэба не сьцягамі махаць — трэба мову вучыць.

Такую самую небясьпеку нясе й арыентацыя правапісу на этыку. Калі ў правапісе галоўнае — мараль, тады й правапіс і мова ў правапісе — зусім не галоўнае. Палітыка і этыка — адносяцца да сфэры практычных выракаў, граматыка — да тэарэтычных, таму блытаць іх нельга, бо ад бытнасьці нельга перайсьці да мусовасьці. Праўда, у канкрэтных жыцьцёвых сытуацыях яны часта пераплятаюцца, але пра гэта далей.

4. Усе, каму неабыякавы лёс беларускай мовы, незалежна ад палітычных поглядаў, маглі б заключыць нешта накшталт грамадзкай дамовы, альбо прыняць свайго роду «нулявы варыянт».

Хто гэтыя ўсе? Тыя, хто кіруе рэформаю, — абыякавыя да беларускае мовы. А тыя, хто неабыякавыя — ня могуць далучыцца да афіцыйнае рэформы з правам уласнага голасу. Дык які грунт у гэтага «нулёвага» варыянту?

СЯРГЕЙ ДУБАВЕЦ

Дубаўцовы довады супраць Тарасавых не такія наіўныя, але затое й меней шчырыя.

1. Саму беларускую мову сталі называць «грубай» (дзіва што, на пісьме больш не перадавалася мяккасьць жывых беларускіх гукаў).

Гэта маленькая недакладнасьць, зь якой пачынаецца няшчырасьць. Адмоўныя ацэны беларускай мове даваліся задоўга да рэформы правапісу. І паказаць гэта ня цяжка, як той казаў, «на пальцах». Ня трэба лішніх сабак вешаць на наркамаўку! Так што… выходная пасыла абмыльная. А якая будзе лёгіка?

2. У нас, прыхільнікаў «тарашкевіцы», больш няма падстаў для этычнага канфлікту.

А вось тут недакладнасьць вялікая! Дубаўцову «гульню ў хованкі» можна выкрыць зрабіўшы лягічны аналіз допісу. Толькі ці варта? Тут не патрэбныя довады схалястыкі, бо спрацоўвае звычайная Дэкартава відавочнасьць. Нельга тарнаваць этычны аргумэнт і, адначасна, яго парушаць.

А тым часам прычыны для этычнага канфлікту сёньня большыя як калі. Такіх моцных прычынаў не было, пачынаючы ад 1933 году. З гадамі этычная вастрыня ўчынкаў згладжваецца (хочам мы таго ці не), а рэчы, матэрыяльныя прадукты чыннасьці — застаюцца, як засталіся эгіпэцкія піраміды. Учорашняе ня так баліць, як сёньняшняе. Скажам, артыкулы Лукаша Бэндэ выклікаюць сьмех, а ня страх. Так і з наркамаўкаю — выпетрала зь яе амаральнае! А вось сучасная рэформа адбываецца ў варунках далёкіх ад этычных ідэалаў. Фармальна нэанаркамаўка робіць малюсенькі крок насустрач тарашкевіцы, але акалічнасьці й мэты яе прыняцьця пакуль што не выклікаюць даверу. Граматычны зьмест рэформы такі мізэрны, што пры ўсім жаданьні ня можа стаць падзеяй, а палітычны... пажывем — пабачым!

3. Мы, ініцыятары «тарашкевіцы», за мінулыя 20 гадоў так і ня здолелі стварыць уласнага адзінага руху. Наадварот, сёньня мы ператварыліся ў сэкту, бо абралі для існаваньня паралельны сьвет.

Спакойна прымаю гэты цэтлік: сэкта. Упершыню падобнае азначэньне я пачуў ад вартаўніка гарадзкога дому культуры, дзе ў 80-я гг. зьбіраўся клюб «Паходня». «Дык вы ж сэкта!» — заявіў раптам гэны дзядзька. «Ну? што вы такое кажаце!» — абразіўся я. «Сэкта, сэкта...» — правіў сваё вартаўнік. А цяпер я разумею: сэктаю былі й першыя хрысьціяне, і ці мала хто яшчэ.

І «паралельны сьвет» прымаю. Яшчэ няведама, які зь іх запраўднейшы. Сьвет, дзе мову рэфармуюць тыя, хто ёю не карыстаецца і яе ня любіць, дзе вывучаюць мову толькі дзеля адзнакі, а навучаюць тыя, хто двух слоў ня зьвяжа па-беларуску, дзе беларускамоўныя часопісы выпісваюцца паводле разнарадкі, калі яны ляяльныя... Ці сьвет, дзе трымаюцца за мову, рызыкуючы страціць дабрабыт, кар’еру, будучыню, дзе беларуская кніга на найпачэсьнейшым месцы... Тут колькасны паказьнік ня дзеіць. Урэшце, рэакцыя на Дубаўцоў актывізм пакажа: ёсьць рух ці няма?

4. Доўгачаканая новая нармалізацыя «клясыкі» зьявілася кулюарным парадкам і аказалася надта далёкай ад жыцьця.

А што блізкае да жыцьця? Ці мо’ нэанаркамаўка — гэта запраўды плён чыннага ўсенароднага абмеркаваньня?

Правапісны ростырк — плён савецкай несвабоды. У першай палове 90-х гадоў пачалося пэўнае збліжэньне пазыцыяў. Пазьней, ізноў, «канформнае» мовазнаўства пасьпяшалася адмежавацца ад мовазнаўства «энтузіястычнага». Дык хто вінаваты і што рабіць? Задзёршы порткі бегчы за канфармістымі? А ці не разумней пранесьці агонь беларускасьці праз усе нягоды, як гэта зрабіла даўней беларуская эміграцыя? Яны і ў горшых умовах і ня гэтулькі часу чакалі. І ці быў бы спадар Дубавец сёньня самым сабою, каб ня ўпартасьць тых беларускіх «сэктантаў», заціснутых паміж жорнамі фашызму ды камунізму?

Дарэчы, гутарка вядзецца так, быццам у нас ёсьць строгі падзел на прыхі­льнікаў тарашкевіцы й наркамаўкі. Я, калі прыходжу ў аўдыторыю дзяржаўнага ўнівэрсытэту ці друкуюся ў дзяржаўным часопісе, заўжды кажу й пішу: філасофія, газета, а калі гутару зь сябрамі, пішу трактаты — карыстаюся адменьнікамі: філязофія, газэта³. І так робіць ці не бальшыня прыхільнікаў клясычнага правапісу. Урэшце, гэта прыватная справа. Таму прапанова абмежаваць яго выкарыстаньне чапае маё прыватнае жыцьцё. Заразом я веру, што гэтае прыватнае жыцьцё будзе ня марна патрачана, што кожны прыватны прэцэдэнт карыстаньня тарашкевіцай ляжа ў падмурак нашага адраджэньня. Толькі адбудзецца гэта ня сёньня. А калі?

У Дубаўца згледжваецца адзін вельмі пашыраны ў грамадзтве стэрэатып: маўляў, хай будзе, як ёсьць, а надыдзе пара, і мы ўсё пераменім да лепшага. Не нады­дзе! Бо перавучвацца заўжды цяжэй як вучыцца. Ад старэйшага пакаленьня я ня раз чуў «сакрамэнтальныя» словы: «Што вы тут выдумляеце! Я займаўся ў беларускай школе — і мы такога не праходзілі!» Паспрабуй давядзі чалавеку, што яго вучылі кепска! Вось таму й трэба змагацца да апошняга. Бо пакуль мы ўтрымваем ідэал — сваімі нэрвамі, крывёю, потам — датуль у нас ёсьць шанец да яго вярнуцца. Папусьцімся — і нічога ня мецімем.

УСЕ «ЗА»

Але вось што цікава... Перачытаў я з алоўкам тыя выступы праціўнікаў клясычнага правапісу і раптам выявіў... што ўсе яны «лятэнтныя» прыхільнікі гэтага самага клятага клясычнага правапісу. Выходзіць, усе «за»! Розьніца хіба ў тым, што «тарашкеўцы» рвуцца «на перадавую», а «наркамаўцы» спадзяюцца адсе­дзецца «ў акопах». Ня верыце? Дык па­дзівецеся!

Сяргей Дубавец, як выявілася, усяго толькі абвясьціў правапісны НЭП і спа­дзяецца на рэванш:

Гаворка ня йдзе пра адступніцтва або здраду клясычнаму правапісу як прынцыпу. <…> Новы правапіс, безумоўна, патрабуе далейшага рэфармаваньня — вяртаньня мяккіх знакаў, пераднаціскнога «я»... А далей: Заўтра, магчыма, будзе сэнс у чарговым наступе клясыкі.

Віталь Тарас па ўсіх пунктах сьцьвярджае фармальныя перавагі «клясыкі» над «саветыкай»:

Мне асабіста клясычны правапіс падаецца куды больш стройным і лягічным, арганічным для беларускай мовы, чым «наркамаўка».

Іван Крамко як заступнік Акадэміі — больш стрыманы, але, фактычна, прызнае, што новая рэформа праігнаравала істотныя рэчы:

Амаль усе зьмены, якія яны прапагандавалі, — гэта драбяза. Толькі перадача асыміляцыйнага зьмякчэньня зычных («ь») вартая таго, каб за яе спрачацца.

Юры Тарасевіч, пры ўсёй яго рэзкасьці, і той прызнае ў наркамаўцы нейкія «адыёзныя дадаткі».

Зразумела, сучасны правапіс трэба вызваліць ад адыёзных дадаткаў. Яму патрабуецца далейшае разьвіцьцё. Па-за тым, прызнайма, што сучасны правапіс — лягічны (вось толькі «лёгікаю» былі законы тэрору. — Ю. П.) этап гістарычнага разьвіцьця тарашкевічаўскага. «Вяртаньне» як немажлівае, так і непатрэбнае. Час адмаўляцца ад палітызаванага, поўнага амбіцый разгляду правапіснага пытаньня. Мова ня вытрымае другой рэформы...

Цікава, што й ён спадзяецца на нейкую абстрактную будучыню... А на сучасным этапе — катэгарычна супраць рэформы. Але, раз тое рэфармаваньне шкоднае наагул, дык трэба думаць, што й нэанаркамаўка не на карысьць мове. Я б працягнуў ягоную лёгіку і сказаў больш: правапісная дыскусія — таксама частка рэформы. Значыць, шкодная нават спрэчка аб рэфармаваньні правапісу.

Вось жа, плебісцыт можна лічыць завершаным: «неабыякавыя» да мовы людзі — за клясычны правапіс. Дык наперад? Да скасаваньня наркамаўкі? Ці пасядзім у акопах? І, як дасьціпна зацеміў Зьміцер Саўка, будзем па кавалачках адрубваць сабаку хвост, «каб ня так балела»...

(Каб весялей чытаўся гэты допіс, яшчэ зьвярну ўвагу на тое, як хто «абазваў» прыхільнікаў клясычнага правапісу (у гэтым таксама ёсьць свая эстэтыка і ўтоеная ацэна): С. Дубавец — тарашкеўчыкі; С. Богдан — тарашкевісты; Д. Жу­коўскі — тарашкевічаўцы, мне ж падаецца, што згодна з законамі мовы трэба пісаць — тарашкеўцы.)

ШТО АДБЫВАЕЦЦА?

Але, зацеміўшы сваю прыхільнасьць да клясычнага правапісу, далей хачу падкрэсьліць, што правапісная спрэчка мяне мала хвалюе як другасная, пабочная. Куды страшней назіраць разбурэньне арганізму мовы. На жаль, пераважная частка «сьведамых» носьбітаў мовы ёсьць насамрэч расейскамоўнымі лю­дзьмі⁴, якія, трэба аддаць належнае, ад шчырых патрыятычных пачуцьцяў карыстаюцца невялікай колькасьцю беларускіх слоў. Рэшта лексыкону — гэта расейская лексыка, «абутая» ў беларускую фанэтыку.

Усіх казусаў у адным палемічным артыкуле не апішаш, дык прапаную пытаньне «на засыпку»… Як перакласьці на беларускую мову расейскае слова осматриваться? Б’юся аб заклад, што бальшыня ня ведае. Вы думаеце «аглядацца»? Не! А можа, «азірацца»? Таксама не!!! І «аглядаюцца» і «азіраюцца» толькі назад, а нам трэба — вакол. Па-беларуску гэта будзе — разглядацца, і ніяк інакш. А хто ня верыць — хай пачытае нашых старых пісьменьнікаў. Цяпер удакладнім заданьне, вось вы прыехалі ў незнаёмую мясцовасьць і сталі, што называецца па-расейску, осматриваться по сторонам, як гэтае словазлучэньне выбудаваць па-беларуску? У асноўнай сваёй масе адэпты і «наркамаўкі» і «тарашкевіцы» будуць адказваць аднолькава несамавіта. Ну, першыя, мабыць, прапануюць «аглядацца па баках», другія — «азірацца па бакох». З грунту ж, розьніца невялікая, і тая, і другая фраза — скалькаваныя з расейскае мовы. А ў жывой беларускай гаворцы аналягічнае словазлучэньне мусіць чытацца так: разглядацца на бакі. Але гэта яшчэ ня ўсё...

Вось вы ўбачылі нейкую будыніну, аточаную прыбудовамі, пра якія па-расейску можна сказаць, што яны стаяць — по бокам. А па-беларуску? Ізноў жа — не «па баках» і не «па бакох»! І ўжо, натуральна, не «на бакі». Цяпер пра тыя прыбудовы трэба казаць так: яны стаяць — з бакоў. Але ўрэшце, вы надумаліся заняцца сабою. Як даехалі? Ці не пакамячылася на вас вопратка, ці яна не запэцкалася? І па-расейску свае дзеяньні, вы таксама, перадасьцё дзеясловам осматриваться. У нашай жа мове добра ўжытым дзеясловам будзе — не аглядацца ці азірацца, бо гэта — назад, не разглядацца, бо гэта — вакол і вонкі, а менавіта — абглядацца. Сябе вы акурат — абглядаеце, абглядваеце, і менавіта — з бакоў (у люстэрку — разглядваеце). А далей, едучы коньмі ў брычцы, ды па гразкай дарозе, вы абпырскаліся, натуральна, з бакоў. І вось пасьля ўсяго, як толькі разгледзеліся на мясцовасьці ды абгледзеліся самыя, вы бачыце: вада ў вас цячэ — па бакох, у каня авадні ды бонкі поўзаюць — таксама — па бакох. Тут і спатрэбілася забракаванае на пачатку слова­спалучэньне!

Гэткая розьніца ў беларускім і расейскім сынтаксе ды словаўжываньні, відаць, невыпадковая. Калі ў расейскай мове тарнуюцца два розныя словы сторона й бок, дык у беларускай — маем пераважна адно: бок. Слова старана ўзьнікае спарадычна, часьцяком як дыялектнае. А нястача — кампэнсуецца сынтаксычнай шматстайнасьцю: разглядацца вакол на бакі, абглядацца з усіх бакоў, аглядацца назад, поўзаць па бакох... І, калі вы ўжо добра разабраліся, дзе трэба — разглядацца, дзе — аглядацца ды азірацца, а дзе — абглядацца, калі ведаеце, дзе ўжыць — на бакі, дзе — з бакоў, а дзе — па бакох, дык ня надта й страшна будзе, як раптам напішаце «па баках». Абы не наадварот — усюды зухавата крэмзаць «па бакох», а рэшты ня ведаць. Каму патрэбная такая «тарашкевіца»? Дарэчы, нашу экскурсію можна прадоўжыць. Вось вы пайшлі прахаджвацца, сталі разглядваць будынкі, у будынках — абглядаць усе закамаркі. І нарэшце — агледзелі сабе патрэбную рэч. Абгледзелі хмызьнякі і зноў жа — агледзелі там птушынае гняздо. Тут зноў трэба адрозьніваць словы абгледзець ’разгледзець з усіх бакоў’ і агледзець ’раптам угледзець’ (як тое гняздо) ці ’урэшце нагле­дзець’ (як тую «патрэбную рэч»). Дзея­слоў абгледзець абазначае працэс, расьцягнены ў часе і неаднаразовы, а дзеяслоў агле­дзець — пэўны вынік гэтага працэсу.

Такіх прыкладаў процьма, на кожным кроку. Якая граматыка іх апіша! І дзе тут лексыка, дзе сынтакс, а дзе сэмантыка — адказаць няпроста. Часамі можна пачуць меркаваньне, быццам лексыка — лухта, галоўнае — сынтакс. Але дзе сканчаецца лексыка й пачынаецца сынтакс? Скажам, старабеларускім словам выступнік, выступак адпавядала словазлучэньне выступіць з права, а расейскім словам преступник, преступление, адпавядае — преступить закон. Тут, як бачым, структура сынтагмы й структура лексэмы цесна карэлююцца. Усё гэта й ёсьць сыстэмнасьць мовы. Гэта й ёсьць тое моўнае бачаньне, якое ўсмоктваецца з малаком маці або... набываецца страшэннымі высілкамі ўсяе нацыі, а ня проста вывучваецца як правапісныя нормы.

Затое правапісная спрэчка з посьпехам забірае тую энэргію, якую варта затрачваць на культуру мовы (а дзе-нідзе — на асьцярожную й кампэтэнтную моўную інжынэрыю). Адна мова, падзеленая як «тарашкевіца» й «наркамаўка» — гэта толькі двухаблічны Янус супольнага заняпаду. Гэта ня «лепшы» й «горшы» варыянты, а два «найгоршыя». Той жа Юры Тарасевіч колькі гадоў таму слушна пісаў: уся пaра пайшла ў сьвісток. І я разумею яго, хоць зусім не падзяляю ягоную злосьць на клясычны правапіс. Бо дыстанцыяваньне ад сваіх, дэзасацыяваньне — гэта лягічны вынік паняверкі.

А прыкладаў пагалоўнай шызафрэніі, зьвязанай з правапісам, процьма. Вось, скажам, усяго адно выказваньне, што лучыла пад руку, і можа ўважацца за тыповае:

Ён, сын актораў <…>, самавукам засвоіў беларускую мову. Гэтак дасканала і тонка, што вольна карыстаецца ёю (у тым ліку і інтэлектуальна-салённай «тарашкевіцай» узору мінулага стагодзьдзя, і бюракратычнай «трасянкай» пачатку ХХІ стагодзьдзя) як выяўленчай палітрай⁵.

Якая «тарашкевіца»? Пакажэце мне такую мову! Дайце слоўнік! Дайце прыраўнальную граматыку «тарашкевіцы» й «наркамаўкі»! Мо’ тады паверу! Ведама, нехта лепш валодае мовай, нехта горш, нехта зусім кепска, толькі прычым тут правапіс! Даніла Жукоўскі справядліва заўважыў:

Я часам перачытваў уласныя тэксты ў пошуках таго, што новага дадалі ў іх руплівыя рэдактары, старанна перарабіўшы маю <…> наркамаўку на «клясычны правапіс». Дадатковых сэнсаў і ў першую чаргу — далучанасьці да нейкае глыбейшае традыцыі <…> я не адчуў.

Але вось жа іронія! І Жукоўскі пад канец свайго допісу запатрабаваў нейкага выбітнага тэксту на «тарашкевіцы», быццам рэшта — пісаная на «наркамаўцы», а ня проста — па-беларуску.

STATUS QUO — НЕМАЖЛІВАЕ

Нормы беларускае мовы за апошнія дзесяцігодзьдзі зрушыліся, маўляў крыгі на веснавой рацэ. У сытуацыі гэтага «крыгаходу» часамі можна пачуць заклікі: «Давайце ўратуем тое, што ёсьць!». Так ці гэтак — прапаноўваецца «замарозіць» існае становішча, усталяваць свайго роду status quo для беларускае мовы. Заразом «замарожваць» мову гатовыя як шчырыя й гарачыя яе сымпатыкі, так і прыхаваныя незычліўцы. Насамрэч status quo немажлівае, бо працэс размываньня мовы ў сытуацыі псэўдабілінгвізму тутэйшага гатунку рухаецца імклівымі тэмпамі. Пакуль абароньнікі мовы спрачаюцца, русіфікатары, усе як адзін, за status quo. Бо ведаюць, ці здагадваюцца, куды яно вядзе. Але часамі — яны ня супраць «разьвіцьця», калі тое ідзе ў патрэбным для іх кірунку...

Не люблю спэкуляцыяў вакол «разьвіцьця» мовы, але мушу прызнаць, што ў пэўным сэнсе яна запраўды «разьвіваецца». Адно толькі ўдакладню: у сытуацыі дзьвюхмоўя меншая мова заўжды «разьвіваецца» ў бок большае, аж пакуль не паглынецца тою. Таму меншыя мовы вымагаюць «разьвіцьця» рэгуляванага, прасьцей кажучы — догляду й апекі, а большыя — проста не паддаюцца рэгуляваньню. Тую стыхійнасьць разьвіцьця, тыповую для вялікіх моў, асымілятары спрабуюць усталяваць як закон і для малых моў, каб такім спосабам, нібыта праз «навуковую» тэорыю перакрыць усе захады на спыненьне асыміляцыі.

Адступленьне ад нормаў у бок расейскае мовы часьцей не заўважаецца, а ў бок беларускае — далёка не заўжды ўхваляецца, асабліва, калі тое ўжываньне выходзіць па-за рамкі зьяў частотных. Маўляў, «незразумела», «цьмяна»! Вось і выходзіць, што шанцы на захаваньне маюць толькі адзінкі шырокаўжываныя, дый то ня ўсім шанцуе.

Інакш кажучы, мовы ўжо ня трэба русіфікаваць, збліжаць з «братняю» як гэта рабілася ў 30-я гг., яе носьбіты самыя тое робяць ахвотна. А не — дык рэдактары дапамогуць. Адзін рэдактар падкрэсьліўшы ў маім тэксьце ўсё, што яму было незразумела, аргумэнтаваў гэта так: «Мне трэба прадаць часопіс, а ня рупіцца аб чысьціні й багацьці мовы». Амаль прэзыдэнтавы словы: маўляў, Брыль думае толькі пра мову, а я пра ўсю краіну! Дык пры такім падыходзе ці не рэнтабэльней зусім перайсьці на расейскую (заадно й беларуская ня будзе псавацца)?

Асочваючы маўленьне друку пераз многія гады, я зафіксаваў нямала барбарызмаў, якія паўтараюцца рэгулярна. Але спыню ўвагу ўсяго на адным. У жадным беларускім слоўніку няма дзеяслова *прадастаўляць ад рас. предоставлять, беларускія адпаведнікі — даваць, падаваць. Аднак аўтары яго ўпарта тарнуюць, а рэдактары — не выкасоўваюць. Гэта адбываецца таму, што ня ўсе сэмэмы расейскага слова закрываюцца афіцыйна дазволенымі даваць і падаваць. Патрэбна яшчэ нейкая адзінка, і, балазе, такая ў беларускай мове ёсьць — гэта дзеяслоў узычыць. На жаль, яго фіксуюць толькі два слоўнікі: Яна Станкевіча й Міхася Клышкі, затое прыклад там узяты не з абы каго, а з самога Коласа. Дык вось, неяк раз у карэктуры афіцыйнага тэксту, я напаткаў барбарызм *прадаставіць і ўпёрся: няма такога слова — і годзе! А сам з садысцкай асалодай назіраў: каго пашкадуюць — мову ці афіцыёз? І што ж? Прыйшлі да Салямонавага рассудку: напісалі падрыхтаваць, але ўзычыць усё роўна не прайшло. Такі наш страх перад беларускім.

А вось крыху іншы прыклад таго, як носьбіты мовы павярхоўна ёю валодаюць. Віталь Тарас жаліцца, відаць, маючы наўвеце «тарашкевіцу»:

Адзін мой знаёмы ўэб-рэдактар упарта даводзіў, што па-беларуску трэба пісаць «тэлефаніць» <…> Неяк Сяргей Вітушка напісаў у газэце «Свабода»: слова «заўзець» (ад «заўзятар»), можа, [гэтае слова] і адпавядае акадэмічнай навуцы, але гэта кабінэтная праўда. І падобныя гэтаму «правільныя» словы — мёртванароджаныя, яны ў народзе наўрад ці прыжывуцца.

Прычым тут клясычны правапіс, калі абодвыя наватворы — тыповыя калькі з расейшчыны: «заўзець» — ад болеть; а «тэлефаніць» — ад звониць? Ня ведаю што й «па-якоўску» ў іх «правільнае». Можа гэта й «па-тарашкевіцку», але не па-беларуску. Насамрэч усё якраз наадварот: спакменьнік заўзятар паходзіць ад прыметніка заўзяты, або ад дзеяслова заўзімацца (за каго) г. зн. ’бараніць каго-колечы’, дзеяслоў сэмантычна тоесны расейскаму фразэалягізму стоять горой. Прыкладам: Глядзі ты, як ён заўзімаецца за бацьку! Гэтак гавораць на Лідчыне. Тут, як бачым, словатворца выявіў глухату да законаў беларускага словаўтварэньня, а ягоны крытык — няведаньне. Законы мовы для ўсіх аднолькавыя, і не бывае паасобку праўды габінэтнае і праўды жыцьцёвае. Бывае толькі благое веданьне мовы і кепскі аналіз яе законаў.

Сучасныя карыстаньнікі мовы падобны да тых жонак савецкіх афіцэраў, якія, захапіўшы гардэробы польскіх паняў, ня ведалі куды што прыстасаваць і ночныя сарочкі насілі заміж бальных сукенак. Прыкладам, «сьведамы» носьбіт мовы можа «апрануць трусы», хоць апранаюць толькі верхняе адзеньне, ён можа «апынуцца добрым чалавекам», хоць па-беларуску дзеяслоў апынуцца ўжываецца толькі дзеля пазначэньня месца (дзе?), падобна, як расейскі очутиться (где?).

Захоўваць status quo ў складзеных варунках нельга. А слоўнікі тут дапамагаюць толькі тым, у каго ёсьць хоць нейкая база. Зь імі ў нас наагул складваецца пікантная сытуацыя: слоўнікі ж, як ведама, усюды ў сьвеце прынята ўкладаць па фактах маўленьня, а не наадварот. Дык і выходзіць, што беларускую мову спрабуюць, зрабіўшы зычлівую міну, запхнуць у нейкае дзіўнае пракрустава ложа. Помніцца, на лекцыях з расейскае літаратуры нам апавядалі: маўляў, Чапыгін напісаў свайго «Разіна Сьцяпана» архаізаванаю моваю, а Злобін свайго «Сьцяпана Разіна» — звычайнаю, і што, маўляў, лепш? А Хлебнікаў! а Маякоўскі! з сваімі наватворамі? Адным словам — раскоша! Вялікая й магутная расейская мова! Нам жа родныя чыноўнічкі, як выявілася, ужо выпісалі рэцэпты, каб мы не маглі быць ані вялікімі, ані магутнымі. Каб усе нашыя творы пісаліся шэрым аднастайным стылем... Але ня гэта абурае. А тое, што ўспрымаецца такі ідыятызм як нешта акадэмічнае, грунтоўнае, нармальнае.

Як такое церпяць беларускія мовазнаўцы? Чаму менавіта ад лінгвістых, і раней і цяпер, вельмі часта выходзіць усё найгоршае, найрэакцыйнейшае, найнебясьпечнейшае для беларускае мовы!? Многія прадукты Акадэміі Навук, асаб­ліва тэрміналягічныя слоўнікі, сьведчаць пра тое, што ўсё ж над беларускай мовай, пачынаючы ад 30-х гг., праводзяць нейкі жахлівы досьлед стэрылізацыі. Маўляў, калі ж яна стане такой маластраўнай і падобнай да расейскай, што сама сабою здохне?

ДАРАСТАНЬНЕ ДА МОВЫ

Вось жа, адмовіцца «Наша Ніва» ад клясычнага правапісу ці не — гэта яе прыватная справа, адмовіцца Сяргей Дубавец ад правапісу ці не — гэта таксама яго прыватная справа. Ведама, учынак «Нашай Нівы» меціме большы ўплыў, ніж учынак Дубаўцоў, а ўчынак Дубаўцоў, сваім парадкам, на лёс мовы паўплывае больш, чым такі самы ўчынак чалавека малаведамага. Ніхто нікому ня можа забараніць чыніць так, як падказвае сумленьне. А вось падаваць сваю ўласную тактыку й стратэгію, як новае заданьне нацыі на сучасным этапе — гэта безадказна. Дубаўцоў учынак быў бы бездакорным, калі б той запраўды пераканаўся ў недасканаласьці клясычнага правапісу (як гэта зрабіў Юры Тарасевіч), а то выходзіць, што сп. публіцысты спрабуе некага перахітрыць — ці то сябе самога, ці то рэпрэсійную сыстэму.

Калі ж пытаньне правапісу не пэдаляваць як «нацыянальную ідэю» ані ў пазытыўным, ані ў нэгатыўным кантэксьце, калі пакінуць яго як прыватны выбар, тады моўны імпэт можна перамкнуць на пытаньні культуры мовы.

І першае, што трэба зрабіць для яснасьці нашых паняткаў, выракаў ды зьмеркаваньняў — гэта пакінуць апазыцыю «наркамаўка» / «тарашкевіца», наркамаўка / тарашкевіца, для дылетантаў. Пагатоў тарашкевіцы як практычнае сыстэмы ўжо даўно няма, ёсьць клясычны правапіс як пэўная традыцыя, якая мае й надалей удасканальвацца.

У Дубаўцовым допісе ёсьць словы, якія мяне запраўды чапілі за душу:

Ніякай відзежы (усё ж — бачаньня, бо відзeжа = відзeньне, вндма) моўнае будучыні ты, Зьміцер [Саўка], не прапануеш. Год не прапануеш, два гады, пяць гадоў... А я, апроч заняпаду агульнае сытуацыі, нічога іншага ня бачу.

Згодзен! Запраўды, колькі мажлівасьцяў і спадзяваньняў змарнована яшчэ ў зародку. Але адразу запытаюся, а ці здольныя мы заўважаць хоць некага, апрача самых сябе? Ці ўбачым мы, калі жаданы праект прапануе нехта іншы, а ня «я сам»? Па-мойму, мысьленьне ў беларусаў скрайне кланавае, нейкае заганна-карпарацыйнае⁶. Вы хочаце моўнае будучыні? А чаму брашура Станіслава Станкевіча «Русіфікацыя беларускае мовы ў БССР», выдадзеная ТБМ, і... да гэтай пары перакідваецца з паліцы на паліцу? Чаму яна ня стала настольнай кнігай для рэдактараў? Выходзіць, адной рукой выдаем кнігі, а другой хаваем іх пад стол?

А закончыць свой допіс я хачу «прзэнтацыяй праекту». «Паралельны сьвет» у мове — гэта нешта накшталт ценявога ўраду ў палітыцы. Калі такая зьява ўзьнікла, значыць — яна патрэбная, значыць — нешта ня тое ў тутэйшым каралеўстве. Гнібіцца беларуская мова праз каляніяльныя слоўнікі й граматыкі? А мы напішам свае слоўнікі, свае граматыкі! Ня дойдуць нашыя пісаньні да масаў? А гэта й не папса, каб да ўсіх даходзіла! Напісанае застанецца... І некалі спатрэбіцца! А што мы пакінем нашчадкам, калі будзем гуляць у жмуркі зь нішчальнікамі мовы? Дзе тут моўная будучыня? Як мы гэтакім спосабам ДАРАСЬЦЕМ ДА МОВЫ?